Piwulang Warni-warni, Padmasusastra, 1922, #167

Judul Citra

PIWOELANG

Sêrat Piwulang Warni-warni

Anggitan Dalêm Suwargi Kangjêng Gusti Pangeran Adipati Arya Mangkunagara IV.

Kawêdalakên dening Ki Padmasusastra, tiyang mardika ingkang marsudi Kasusastran Jawi ing Surakarta.

N.V ALBERT RUSCHE & Co.

Surakarta 1922.

--- [0] ---

[Grafik]

Kangjêng Gusti Pangeran Adipati Arya Mangkunagara IV ing Surakarta.

--- 1 ---

Warayagnya

1. Dhandhanggula

1. Warayagnya wêdharing palupi | pinandara macapat sarkara | ing nalika panitrane | Sênèn ping pitu likur | sasi Saban dhêstha Be warsi | sangkala nyatur slira | mulang marang sunu (=1784) |[1] Jêng Gusti Pangran Dipatya | Arya Prabu Prangwadana kang amarni | winahya mring pra putra ||

2. kakung putri ing rèh palakrami | sumawana kang samya jêjaka | lamun têmbe pikramane | aywa tinalyang wuwus | wasitane mêngku pawèstri | ywa dumèh yèn wong priya | misesa andhaku | mring darbèkirèng wanudya | palakrama nalar lan kukum kang dadi | yèn tinggal têmah nistha ||

3. wuryaning rèh priya kang rumiyin | lamun arsa angupaya garwa | dèn patitis pamilihe [pa…]

--- 2 ---

[...milihe] | aywa kasêsèng kayun | bokmanawa kaduwung wuri | ya bênêr yèn wong lanang | wênang duwèkipun | rabia ping pat sadina | kêna uga wuruk karêpe pribadi | nanging aywa mangkana ||

4. dadi nora nana ala bêcik | ngilangakên istiyaring gêsang | yèn ngarah apa tekade | andarung kadalurung | ngèlmu sarak dèn orak-arik | buwang ajining badan | lumuh rèh rahayu | tur upama kalakona | kasangsara kaduwunge anêkani | manglah nênutuh driya ||

--- 3 ---

wit tan darbe putu Êncik | mung iku ciptanira ||

6. kawruhana kaduwunging ati | jalarane mung patang prakara | wong anom dadi brangtane | dhingin myat warna ayu | kapindhone mèlik wong sugih | kaping tri kawibawan | lan kaping patipun | kêna sambang sarawungan | rokok kinang winèhkên lan ujar manis | rinukêt mrih asmara ||

7. wêkasane ya kêna sayêkti | ngadatira wong anom mangkana | kèh rabi dudu niyate | yèn kêna sutaningsun | arabia jalaran bêcik | aja rabi pasogan | nistha yèn dinulu | angapêskên yayah rena | kawruhana manungsa nèng dunya iki | yèn kêna kang tinêdha ||

8. ingkang dhihin rahayuning dhiri | kinalisna sakèhing prakara | myang saksêrik sasamane [sasa...]

--- 4 ---

[...mane] | kapindho badanipun | aywa kambah barang pênyakit | kaping tri aywa tansah | susah manahipun | kaping pat arsa darbea | anak lanang kang mursid minăngka wiji | dawakkên turunira ||

9. mula nora gampang wong arabi | kudu milih wanudya kang kêna | ginawe rewang uripe | sarana ngudi tuwuh | lan ngupaya kang sandhang bukti | wêwilangane ana | catur upayèku | yogyane kawikanana | dhihin bobot pindho bèbèt ping tri bibit | kaping pat têtariman ||

--- 5 ---

dèn mufakatkên sasami | wuruk nèng karsanira ||

Wirawiyata

1. Sinom

1. wuryanta dènnya manitra | nujwa ari Wrahaspati | Kaliwon tanggal sapisan | sasi Saban wuku Wukir | Ehe sangkalèng warsi | murtyastha amulang sunu = 1788 |[2] sung pariwara darma | Jêng Gusti Pangran Dipati | Arya Mangkunagara ingkang kaping pat ||

2. hèh sagung pra siswaningwang | kang samya dadi prajurit | aja wiyang ing wardaya | rèhning wus sira lakoni | balik dipun nastiti | marang ing kawajibamu | owêlên sariranta | rêksanên luhurmu sami | yèn kuciwa wèh alun alaning raga ||

3. awit sira wus prasêtya | nalika jinunjung

--- 6 ---

linggih | saguh nut anggêring praja | myang pakoning narapati | sinêksèn den èstrèni | mring para wira sawêgung | upama sira cidra | nyirnakkên ajining dhiri | têmah nistha wèh wiranging yayah rena ||

4. ywa sira duwe pangira | lamun wong dadi prajurit | karyane abot priyăngga | wruhanta sagung pakarti | kabèh dunya puniki | tan ana prabedanipun | kang dagang nèng lautan | miwah ingkang among tani | sumawana kang suwita ing narendra ||

5. myang kang tapa jroning guwa | kang manusup ing asêpi | lakone padha kewala | awit iku dadi margi | mrih katêkaning kapti | sapangkate pandumipun | nanging sarananira | mantêp têmên lan tabêri | samêktane ingaranan laksitarja ||

6. lawan sira [si...]

--- 7 ---

[...ra] sumurupa | kang kalêbu pangabêkti | nora sêmbahyang kewala | kang dadi parênging Widhi | sakèh panggawe bêcik | kang mantêp suci ing kalbu | uga dadi panêmbah | yèn katrima iku sami | sinung rahmat samurwate badanira ||

7. lamun tan mawa sarana | paran katêkaning kapti | lir bêdhag tanpa wisaya | sayêktinira Hyang Widhi | tan karsa mitulungi | marang wong kang datan laku | nir ngamal myang panêmbah | kumudu dipun turuti | ngêndi ana gusti rinèh ing kawula ||

8. kang mangkono andupara | lamun jinurung ing kapti | malah nandhang duka cipta | kasiku angrèh Hyang Widhi | marmanta sira sami | aja kasusu panggayuh | manawa durung ngrasa | duwe ngamal kang nglabêti | bêcik sira angona lakuning praja ||

9. dene sira iku bagya [ba...]

--- 8 ---

[...gya] | antuk kawiryawan mangkin | bêktine katut prabawa | saking lêluhurmu sami | nguni wus potang sakit | dadya ing kapenakipun | tumiba marang sira | marma sukur ing Hyang Widhi | tarimanên brêkahe wong tuwanira ||

10. jêr janma kang wus minulya | lir watahe[3] lênga wangi | utamane winantonan | gandane saya mênuhi | nadyan ngisenan warih | labêting we maksih arum | kang măngka sudarsana | Jêng Gusti Pangran Dipati | Arya Mangkunagara ingkang kapisan ||

11. duk bêbadhe murwèng yuda | nèng alas limalas warsi | sèwu lara sèwu papa | ngupaya mulyaning dhiri | antuk pitulung Widhi | katutugan karsanipun | mukti sawadyanira | tumêrah dalah samangkin | buyut canggah kasrambah milu wibawa ||

12. iku ta kayêktènira [ka...]

--- 9 ---

[...yêktènira] | pralambanging lênga wangi | upamane duk samana | tan antuk pitulung Widhi | praptane zaman iki | tan ana caritanipun | marma dèn èngêt sira | aja ngaku angêngkoki | mung ngrasaa lamun anêmpil wibawa ||

13. mangkana gya winantonan | marang kang jumênêng malih | Jêng Gusti Pangran Dipatya | Mangkunagara ping kalih | pinèt sraya mring Enggris | amukul nagri Matarum | sabêdhahe kang praja | ginanjar sèwu kang bumi | dadi têtêp lênggah limang èwu karya ||

--- 10 ---

[...tus] wolung dasa ||

15. prapta panjênênganira | Jêng Gusti Pangran Dipati | Mangkunagara ping tiga | ing drajad pinrih lêstari | mangun arjaning budi | mring gupêrmèn tyas sumungku | ginanjar kang bandera | lan mariyêm kalih rakit | iku măngka tandhaning sih pinarcaya ||

16. kapriye yèn sira ngrasa | antuk kalawan pribadi | dadi mungkir jênêngira | kacirèn lair myang batin | ginaguywèng sasami | lupute gonira ngaku | langguk piyangkuhira | kasiku marang Hyang Widhi | dadi tuna duwe turun kang mangkana ||

--- 11 ---

[...ra] ||

18. pirabara sira bisa | nguruni darajad malih | dadi jangêt kinatigan | majade santosèng wuri | tumurun marang siwi | sukur bisa praptèng putu | milu tămpa kawiryan | yogyane angkahên kaki | ra-orane aja punggêl saking sira ||

19. lamun drajad kalakona | punggêle saking sirèki | dadi sira nganiaya | marang darahmu pribadi | tan kandêl ingkang wuri | dhapur kaputungan laku | salagi têmbe bisa | antuk kang darajad malih | sêsambungan yêkti bêcik kang widada ||

--- 12 ---

[...mu] ing jagad aywa pêpeka ||

21. dene jêjêre wandanta | ing mêngko dadi prajurit | maju baris lawan jaga | tiori lesan sêpèksi | iku dudu pakarti | ajar-ajar jênêngipun | wus dadi wajibira | prajurit dipun gêladhi | pêpadhane santri ingajar sêmbahyang ||

22. sinung ukum sawatara | yèn nglirwakkên marang wajib | iku wus lakune praja | jêjêge kalawan adil | sanadyan liyan janmi | duk nèng yayah renanipun | yèn luput rinêngonan | utawa dèn jêmalani | dadi iku winêruhkên tata krama ||

--- 13 ---

[...ra] | prajurit jinunjung linggih | myang ingundur iku adil jênêngira ||

24. yèn tan bisa samêktanya | nora jumênêng prajurit | gawe tuna marang praja | wèh lingsêming narapati | amung sira pribadi | kang dhuwurkên ing piyangkuh | mung lagi bisa aba | anggêpmu butuhkên nagri | ywa kabanjur duwe cipta kang mangkana ||

25. wruhanta lêlakonira | sajatine wus angêmping | mring praja miwah narendra | awit durung potang kardi | sira wus dèn paringi | sandhang pangan nora kantu | sinuba kinurmatan | punjul sasamining apdi | măngsa kala linilan lungguh satata ||

--- 14 ---

[...koda] | rinewangan andêrpati | nora liyan kamulyan kang dèn upaya ||

27. upamane raganira | nora dadia prajurit | iya misih mangan sêga | apadene nginum warih | saking wêtuning bumi | uga kagunganing ratu | lan sira ingayoman | rinêksa kalawan ngadil | lamun datan rumasa sira duraka ||

28. marma dèn sumurup sira | mring sih kamulèning Gusti | benjang yèn tinuduh sira | lumawat ngadoni jurit | yèku karyanta yêkti | pangudangirèng gustimu | kono aja pêpeka | dèn madhêp marang sawiji | nanging cipta sêdyakna malês mring praja ||

--- 15 ---

saksat mungsuh | gawe guguping rowang | wèh gidhuhing senapati | yèn kasora dadi sira antuk dosa ||

30. lungguhe para prawira | yèn ana madyaning jurit | nora wênang duwe karsa | ragane pama jêmparing | kang musthi senapati | ing sakarsa kang pinanduk | linêpas ywa sarănta | angsahira dèn mranani | marang mungsuh aja keguh ing bêbaya ||

31. dèn kadi sang Partasuta | Bimanyu kala tinuding | mangrurah kang gêlar cakra | dening Sang Yudhisthira Ji | sukaning tyas tan sipi | dupi rinoban ing mungsuh | kèsthi trahing satriya | wêdi wirang wani mati | yèka măngka tamsiling para prawira ||

32. kono sêdhênge mêdharna | ing kasuran guna sêkti | nyirnakna paningalira | ing tekad ywa walangati | wruhanta senapati [sena...]

--- 16 ---

[...pati] | wakiling gusti satuhu | gusti wakiling Suksma | kang kinon angudanèni | mring kawula kang sumêdya mrih utama ||

33. padha ingaran utama | ing pakaryan mangun jurit | iku kang luhur priyăngga | wus kasêbut kanang sruti | yèn tapaning prajurit | ngasorkên tapaning wiku | wit sumungkuning puja | nèng pucuking gunung wêsi | sang pandhita nèng pucuking kang aldaka ||

34. ing tekadipun santèhsa[4] | aja angrasani pati | apan tan winênang sira | gumantung karsaning Widhi | yèn wis tibaning pasthi | nora pilih marganipun | ala mati nèng wisma | bêcik mati kang utami | tur sumbaga dadi ngamale trahira ||

35. wus ana kayêktènira | Sang Partasuta ing nguni | palastra anèng palagyan | lawan lêgawaning pati | wit dènnya anglabuhi [angla...]

--- 17 ---

buhi | Pandhawa maggiha unggul | puwarantuk nugraha | sira wau Partasiwi | turunipun angratoni tanah Jawa ||

36. lamun durung takdirira | nadyan ana hru sakêthi | yèn tan was-was ing wardaya | sayêkti nora ngênani | amung sajroning jurit | aja sira darbe kayun | ing lair amanuta | ing sakarsa senapati | batinira kumambanga ing wisesa ||

37. risêdhêng nèng bayantaka | kalamun ana kang wèri | nungkul wus buwang warastra | nora wênang dèn patèni | binandhang iku wajib | yèn ngantia nêmu lampus | têtêp anganiaya | gawe nisthaning prajurit | nêmu dosa têmah apês ing ayuda ||

38. mangkono priyangganira | yèn kasêlut ing ajurit | aja gugup dèn prayitna | ing tekad dipun pratitis [prati...]

--- 18 ---

[...tis] | awit wong murwèng jurit | ana pêpangkatanipun | nistha madya utama | yèn kobêr dipun èngêti | kanisthane wong kasêlut nèng ranangga ||

39. ing papan ora kuciwa | gêgaman samêkta sami | atandhing padha kèhira | tanpa kiwul ing ajurit | tangèh ana pêpati | myang tan ana nandhang tatu | mundur tanpa larasan | mung labêt kêkêsing ati | kang mangkono antuk dosa tri prakara ||

40. dhihin marang ing narendra | denira cidra ing janji | kapindho ngasorkên praja | kang mulyakkên marang dhiri | katri marang Hyang Widhi | ngukuhi gadhuhanipun | kokum pantês linunas | padhane sato wanadri | yèn janmaa masthi ana tekadira ||

41. nadyane para prawira | yènaskêsêr[5] ing ajurit [a...]

--- 19 ---

[...jurit] | nadyan kèh kêdhike padha | kasor papane sasupit | mundur amrih pakolih | ing pangolah nora gugup | sarana winaweka | kaangkah dènnya mangungkih | yèn sinêrang rikat rinukêt marwasa ||

42. utaminirèng prawira | sanadyan karoban tandhing | tatga tur simpên wiweka | wêngkoning papan tiniling | linanglangan kang wèri | êndi kang suda ing purun | pinaran pinarwasa | winisesa amrih titih | èstu jaya sadaya samya raharja ||

2. Pangkur

1. kapungkur patraping bala | ginantyakkên lungguhing senapati | ingkang sinrahan wadya gung | dening jêng narèswara | kinèn matah saprayoganirèng wadu | kinarya rumêksèng praja | dènira ngupaya janmi ||

2. ywa tinggal pitung prakara | mrih

--- 20 ---

utama adêgirèng prajurit | kang dhihin nalurinipun | tan kêna trahing sudra | kapindhone bumi kalairanipun | kang maksih tunggal sapraja | katri tanpa cacat dhiri ||

3. papat otot balungira | ingkang tigas lima tanpa panyakit | ênêm sawang-sawungipun | pitu kang datan darwa | pakarêman kang mlarati raganipun | marma milih kang mangkana | watêke wantalèng kardi ||

4. sawuse pamilihira | pamintane mring wong sawiji-wiji | pinantês cêkêlanipun | rujuke lan sarira | pagulahe warastra ywa kongsi rikuh | rikate dènnya marwasa | myang panangkis amrih titih ||

5. wong kang sêdhêng dêdêgira | aparigêl tuwin kang andhap alit | akas cukat tandangipun | iku sinung sanjata |

--- 21 ---

watak nora kewran sabarang pakewuh | mudhun jurang munggah arga | aluwês tur miyatani ||

6. wong kang lêncir dêdêgira | kurang tandang aropèk ingkang dhiri | iku cinêkêlan lawung | jangkah dhêpane dawa | watak corok lêlantaran silih panduk | mlumpat jaga pasang ăndha | angunggahi balowarti ||

7. wong sadhepah dêdêgira | kang pawakan otot balung kawijil | mariyêm cêkêlanipun | amolahakên rosa | nadyan kêmbêl kêbladhêr kuwawa junjung | manawa bobrok kang kuda | watêke kêlar gêntèni ||

--- 22 ---

silih rok amigunani ||

9. dene wong kang măndraguna | kinaryaa margăngsa juru margi | myang rêrakit kuwu-kuwu | kalamun anèng têba | lawan bètèng karêtêg sasaminipun | kang tan kewran ing pangreka | mêmènèk lan bisa nglangi ||

10. yogyane malih ngumpulna | para tukang kang kanggo mring prajurit | gêrji lawan tukang puntu | karya busana wastra | tukang nyamak mênjait pakaryanipun | parabot kang băngsa carma | tukang tapêl lawan nyingi ||

11. sayang lan tukang marakas | mirantèni bêkakasing prajurit | pandhe miwah tukang kayu | mranggi lawan kêmasan | ingkang karya gêgamaning aprang pupuh | sadaya dipun samêkta | rèhning rumêksa prajurit ||

12. liya kang wus kanggwèng wadya | aja sêpi andhungan [a...]

--- 23 ---

[...ndhungan] tikêl kalih | gêgaman saprantinipun | tuwin busana wastra | obat mimis kacukup dèn anggo nglurug | awit rumêksa ing praja | tan wruh sangkaning bilai ||

13. riwusing pamintanira | lan piranti kang kanggo ing prajurit | mangkana pangrêksanipun | dipun titi ing bala | sandhang pangan ing saari aywa kantu | sukêr sakit kinawruhan | dèn bisa ngenaki kapti ||

14. ywa pêgat pamulangira | saniskara wajibirèng prajurit | wêruhna sadurungipun | nistha madya utama | myang pêpacak pacuhan kang wus tinamtu | kang kanggo nèng pra prawira | dununge sawiji-wiji ||

Sriyatna

1. Dhandhanggula

1. lir mangisêp maduning kang

--- 24 ---

sari | surasane dènira mandaya | tan milalu kamuktène | mung ketang prajanipun | kang pininta jroning sêmadi | mugi ta pinarêngna | mrih arjèng wadya gung | katêntrêmna ing tyasira | winantua ing sandhang kalawan bukti | wruha ing yogya tama ||

2. sumarambah marang garwa siwi | kaping kalih ing panêdhanira | mugi para atmajane | kang sampun sinung lungguh | nama pangran ngraosa bilih | sampun antuk nugraha | nunggil asmanipun | lawan Kang Murbèng Buwana | dipun sukur dèn sagêd mrênahkên dhiri | nglênggahi namanira ||

--- 25 ---

dènnya mrih arja | bantonana ing lampah ingkang prayogi | lan pamêsuning driya ||

4. lumayane dènira angudi | upamane palwa nèng samodra | nadyan wasis pandhegane | kalamun palwanipun | awrat datan samêkta sami | măngsa ge praptèng paran | tansah kombak kombul | mangkana para sujama[6] | tanpa brata ngandêlakên yayah wibi | tan têka kang sinêdya ||

5. kang mangkono kadi ulêr turi | awit nêtês praptaning diwasa | tan lunga saka ênggone | kang măngka bojanipun | mung galihe ponang wit turi | lami-lami katrêsan | bolong dêlêgipun | ulêr mêdal sing sasana | dadi kupu bambrang adi ingkang warni | wus prapta kang sinêdya ||

6. tuk nugraha katêkaning kapti | nadyan [na...]

--- 26 ---

[...dyan] raga ana dadinira | lamun kojur lêlakone | wit turi saya alum | marga saking atine rujit | ulêre nora doyan | ilang rasanipun | yèn katêmpuh ing prahara | kayu pokah kang ulêr cinucuk pitik | têmah sirna kalihnya ||

7. kang saloka tumrape nèng janmi | kayu turi yèka yayah rena | ulêr kang măngka sutane | wus tamtu bapa biyung | ngupakara wèh sandhang bukti | myang mrihatinkên ing tyas | sung pemut rahayu | kongsi praptaning diwasa | lamun putra graita darbèni budi | wêlas mring ibu rama ||

--- 27 ---

[...pun] | ulêr kang mêtu sing wrêksa | dadi kupu anak bisa dadi pyayi | kêna tinon ing kathah ||

9. kang mangkana bêgja dèn arani | prihatine ana dadinira | seje kang tiwas lakone | anake mèngwèng tuduh | wus diwasa datanpa budi | wêruhe mung wong tuwa | anggêlar piyangkuh | sandhang pangan mrih samêkta | duwe japa aku anake wong sugih | tur têdhaking awiyar ||

10. lamun datan mangkenea isin | apa aku anaking sudagar | ngetang pangan sadinane | kabèh titah Hyang Agung | ana urip ya ana bukti | kang wêruh sesuk sapa | ujar kang puniku | bodho bundhune daleya | kang mangkono lamun tan mangan saari | nyalinguk jroning driya ||

11. dadi goroh ujare kang uwis | tangèh [ta...]

--- 28 ---

[...ngèh] lamun têrusing wardaya | tekade amencla-mencle | banjure nora wurung | ngandêlakên mring yayah wibi | salamine mangkana | kale ing tumuwuh | dènira ana ing dunya | datan lama samubarang owah gingsir | raga puwara sirna ||

12. kayaparan yèn kalakon benjing | yêkti dadi ulêr isthanira | sampyuh barêng lan uwite | nanging ta majadipun | kang rumiyin mring alam suci | tamtune wong atuwa | anak kari mangu | gêtune jêr wus kaliwat | ora wurung uripe tan kadi nguni | duk maksih sudarmanya ||

--- 29 ---

sapangkatipun | timbanga lan bangsanira | supayane ing benjing aywa prihatin | yèn asor kang prabawa ||

14. dene laku ingkang dadi margi- | ning kawiryan yogya sumurupa | ingkang măngka pusakane | aja agawe rêngu | myang saksêrik sagung dumadi | dipun pracayèng Suksma | lan aja têkabur | tingalira kang sanyata | ywa suminggah wisesanira Hyang Widhi | aja angumbar karsa ||

--- 30 ---

Nayakawara

1. Pangkur

2. Mangkunagara kaping pat | kang puwara nguni datan marsudi | mring gunêm rèh kang rahayu | masalahing suwita | mung ngugêmi ujar kuna kang tan jujur | kabanjur praptaning mangkya | piyangkuhe angrikuhi ||

--- 31 ---

[...ndho] kardi ||

4. karya pitunaning praja | ngrêregoni parentah kang wus dadi | yèn sinêrêk asring rêngu | tampane sinrêngênan | lêlembatan nguring-uring kancanipun | kang mangkono marènana | rungunên pitutur mami ||

5. wruhanta purwane ana | kang punggawa wolulas dalah mangkin | iku ing nalikanipun | jêng gusti kang kapisan | miyos saking prajarsa ambangun tuwuh | wite gumanti kang rama | ingangkah sangkaning jurit ||

6. samana ngumpulkên wadya | pinilihan antuk wolulas iji | iku kinarya gul-agul | jinênêngkên punggawa | lan jinanji ing têmbe kalamun antuk | pitulungira Hyang Suksma | kadugèn ingkang kinapti ||

7. linilan milu sarasa | arja papa tumutur datan kari | winangênan [winangêna...]

--- 32 ---

[...n] turun pitu | lamun tan dosèng praja | sarta ingkang bêcik kalakuwanipun | myang tan nandhang calaina | pêsthi kalilan gêntèni ||

8. mêngko luwih satus warsa | kataliti kyèh samya nora dadi | awit tan na labêtipun | nanging mau punggawa | ginanêpan saking liya turunipun | para abdi kang katrima | ginanjar kinèn gêntèni ||

9. iku mungguh khukumira | pra punggawa lamun tèk ingkang waris | wajib kinukup kang lungguh | tan malih sinlundhingan | zaman mêngko bumi tan kinarya ngugung | lan tan klêbu nganiaya | mung wuruk karsaning Gusti ||

--- 33 ---

supaya milua mukti ||

11. kongsi nêlukake putra | myang santana tadhah kalawan panci | misih pilaur sirèku | myang lumuh akaryaa | saking abdi ingkang bêcik karyanipun | lan ngowahi adat lama | misih anggalih utami ||

12. marma sira dèn rumasa | para abdi sapa kadya sirèki | wus prasasat mangan nganggur | kèhe lêlungguhira | bumi desa nora kurang wolung êjung | kongsi praptane sadasa | pamêtune angalabi ||

13. mring anak rabi wandawa | kawiryane kinurmatan sasami | lungguh lampit nganggo payung | lan sabên kala măngsa | linilanan lungguh jajar lan gustimu | ingajak boga drawina | pisukamu dèn turuti ||

14. lamun sira tan narima | lah dulunên kancanira prajurit |

--- 34 ---

iku pira panganipun | tikêle lawan sira | suprandene ing pakaryan wêkêl mungkul | tan ana ingkang ngêrsula | sêsêg sukane tan sipi ||

15. kang mangkono iku tăndha | yèn janma di wêdi wajibing urip | gugu wulang nut ing khukum | têtêp nora kamalan | arêp mangan gêlêm nyambut karyanipun | kang utang êsah sanyata | kang kalal ing lair batin ||

16. mufakat tumraping ăngga | pamulihe iya ing jagad kabir | rumêksa ing prajanipun | ngluhurkên gustinira | anuhoni prajurit andêling kewuh | misuwure saking mănca | nagarane ingkang bathi ||

17. balik ta para punggawa | kayaparan yèn sira tan nimbangi | amrih utamaning laku | ngluhurkên gustinira | pangowêle mring praja utamanipun [uta...]

--- 35 ---

[...manipun] | tuwin jiwanta priyăngga | apa luhur kang prajurit ||

18. kalamun sira kasora | wus têtela mamak datanpa budi | dharusul saparti wêdhus | têtêp mung dadi ama | padha lawan ulêr ngalêkêr tumanduk | mara marani cukulan | kang lagi rone andadi ||

19. agahan dènnya mêmăngsa | tèking godhong rumambat mring pang alit | pundhêsing êpang mandhuwur | ngarikit wit kang mudha | tugêling wit si ulêr têmahan katut | nèng kisma datanpa tănja | garêmêt cinucuk pêksi ||

20. yèku ta pralambangira | lamun sira datan bisa marèni | prasasat prajanirèku | kanggonan kang mêmala | nora wurung sinung usada kang ampuh | he eling-eling punggawa | aja angajak bilai ||

21. mupung [mu...]

--- 36 ---

[...pung] durung kêlampahan | kacilakan kang bakal sira panggih | bêcik tobata Hyang Agung | mintaa pangapura | trusing batin ngakua kaluputamu | tur lulus gonmu suwita | ngupayaa kawruh manis ||

2. Dhandhanggula

1. dhuh èngêta duk lagya prihatin | darbe cipta gayuh kawiryawan | sapira ta sangsarane | acêgah mangan turu | dera minta sihirèng Widhi | tan jênak anèng wisma | kulinèng asamun | saking sruning bratanira | katarima sasêdyanta dèn turuti | sira dadi pungggawa ||

--- 37 ---

[...caksana] bèrbudi | kundhang mangulah praja ||

3. ingkang măngka sudarsanèng dasih | kang sinihan ing jêng sri narendra | ginêmpilan kamulyane | ing pangkat sama sinung | kawibawan angrèh wadya lit | ingkang sumiwèng praja | myang kang anèng dhusun | winênangkên darbènana | pamêtune ing bumi desa kang dadi | bawah lêlungguhira ||

4. binubuhan rumêksa wadya lit | ingkang ana jroning bawahira | pinriha tata têntrême | wit sira kang ananggung | aja ana kang laku juti | dèn padha angèstokna | wiradating ratu | wêruhna mring ngupajiwa | adarbea rajakaya karang kitri | mrih jênak dènnya wisma ||

5. yèku wajibing punggawa mantri | pamardine mring wadya ing desa | dènnya bantoni prajane | ngrewangi ratunipun [ratu...]

--- 38 ---

[...nipun] | de pangrèh mring wadya gêng alit | ingkang sumiwèng praja | wruhêna ing khukum | wicara lan tata krama | myang kagunan kalakuan ingkang bêcik | dadya piyandêlira ||

6. wardiningkang wasita jinarwi | wruh ing khukum iku watêkira | adoh marang kanisthane | pamicara puniku | wèh rêsêpe ingkang miyarsi | tata krama punika | ngadohkên panyêndhu | kagunan iku kinarya | ngupa boga dene kalakuan bêcik | wèh rahayuning raga ||

--- 39 ---

[...yogi] | urip cahyaning praja ||

11. anglir wulan sadangune kandhih | dening ima sinrang ing maruta | sumêblak padhang lawêne | ujwalanira campuh | lan usara têmah martani | mring sakèh tarulata | ingkang mêntas alum | ing siyang kataman surya | sami nglilir sêgêre ambabar sari | surasane kang praja ||

12. kang minăngka wulan sri bupati | ima iku pêpêtênging praja | kang ulah silip sakabèh | dene marutanipun | patih lawan punggawa mantri | ingkang murinèng praja | ngowêl ratunipun | padhanging wulan upama | tyas narendra ujwala prentah kang mijil | tumrap ing wong sapraja ||

13. kang usara ibarate adil | taru wadya kang sumiwèng praja | lata wong ing desa kabèh | sari sanepanipun [sanepa...]

--- 40 ---

[...nipun] | enggarira wadya gêng alit | jujur jênjêming driya | cukup uripipun | mangkana ta sulangira | lamun praja kèh dursila angribêdi | tamtu ratu sungkawa ||

14. wajib patih lan punggawa mantri | kang birata mêmala durcara | kabèh praja sêsukêre | supaya sang aprabu | lêjar ing tyas angudanèni | mring solah bawanira | ing wadya sawêgung | kang bêcik lawan kang ala | awit ratu măngka wakiling Hyang Widhi | nanggung umat sapraja ||

--- 41 ---

[...muji] | yèku cahyaning praja ||

Paliatma

1. Dhandhanggula

1. dhuh dhuh adhuh pra atmaja mami | ingkang mijil saking garwaningwang | kang wus muksa ing jamane | kang lair kalaningsun | lara lapa dadi prajurit | siranggèr sumurupa | dèn pracayèng kalbu | gon sun mrihatinkêd[9] sira | awit ingsun jumênêng Pangran Dipati | Arya Mangkunagara ||

2. nora pêgat panêdhèng sun batin | muga sira akatumusana | kanugrahan ingsun anggèr | ing mêngko wus jinurung | ingkang măngka tandhaning Widhi | tumrape marang sira | kulup yêktinipun | sira padha palakrama | antuk putra atmaja pangran dipati | timbang lan jênêngira ||

3. kaping kalih sira wus darbèni [dar...]

--- 42 ---

[...bèni] | bale wisma abawat priyangga | kaping tri sira wus darbe | panci liruning lungguh | padha lawan putra narpati | kaping pat sira tămpa | kawiryawan agung | sinêbut jênêng pangeran | padha lawan eyang ta kang saka mami | myang saking ibunira ||

4. kang mangkono rasaning tyas mami | ingatase bangsaningsun Jawa | anane ing jaman kiye | wus kêna yèn sinêbut | kanugrahan ingkang nyartani | mulane putraningwang | dèn niramèng[10] pandum | yèku pitulunging Suksma | ingsun èngêt sangkaning kamulyan kaki | brêkahe luhurira ||

--- 43 ---

[...ksma] | de sadurungipun | sun mulih mring kalanggêngan | bisa wêruh ing tumanjanira sami | uripmu anèng dunya ||

6. dadi suda sandeyaning ati | amung kari arinta Pangeran | Prangwadana sakadange | kang dadi galih ingsun | dene padha maksih lit-alit | kang măngka yuswaningwang | wus sawidak taun | iya lamun mênangana | diwasane yèn nora iku amêsthi | dadi ing karyanira ||

7. măngka para arinira kaki | Si Suyitna iku sapangandhap | kênane dèn suwunake | unggahe pangkatipun | jênêng pangran kalamun uwis | ngumur wolulas warsa | wêwangênanipun | kang kamot jroning pustaka | kêkancingan guprêmèn ingkang tiniti | ing nagri Surakarta ||

8. Mangkunagaran ing sasi Juli [Ju...]

--- 44 ---

[...li] | kaping nênêm tanggaling Walănda | kaetung saka taune | duk sèwu wolungatus | sawidak nêm ingkang lumaris | sinung ăngka sakawan | R aksaranipun | ing mêngko pamintaningwang | marang sira kabèh para putra mami | mupung sun maksih gêsang ||

9. awit iki tumêkaning benjing | ingsun titip para arinira | Prangwadana sakadange | rêksanên ayunipun | aja taha amituturi | kang marang karaharjan | supayane besuk | yèn gumanti jênêng ingwang | lêstaria bisa mêngku angaubi | mring kadang warganira ||

--- 45 ---

anata ing prajanira | murih tambah lulusa sira ênggoni | lan para kadangira ||

11. walêr ingsun marang sira kaki | aywa limut padha èstokêna | kaya kang sun tutur kiye | dhihin ywa karya giyuh | kaping kalih ywa gawe isin | katri ywa karya sira | rusuh ing pangrêngkuh | ping pat aywa mrih piala | mring wandèngwang ping lima sira ywa kardi | nêpsune galih ingwang ||

12. kabèh iku dadi wulang mami | ing samăngsa sira apêpeka | wani nêrak walêr kiye | tan luput saking ingsun | atas saking sira pribadi | yêkti kêna patrapan | saujaring khukum | kajaba kang wus winahya | sumurupa wajibing wong ingkang sami | antuk kamulyanira ||

13. saking praja panggonaning lair | ingkang dhihin nut wiradatira | pindho nyangkul [nyang...]

--- 46 ---

[...kul] sagawene | katri sakadaripun | biyantoni arjaning nagri | kaping pat angowêla | mring pitunanipun | ping lima milu rumêksa | pakewuhe kaping nêm amurinani | rusake prajanira ||

14. lamun datan mangkonoa kaki | yêkti karam lamun sira pangan | awit ninggal mring khukume | têtêp kanisthanipun | anyamahkên prabawa kaki | nyudakakên darajat | kang mangkono kulup | yèn kêna dèn singgahana | anggêgawa marang lêluhurmu sami | nirkên trah witaradya ||

--- 47 ---

[...ja] ana ala-ingalanan sami | ingkang mawa sarana ||

16. saking wadhag tuwin saking rêmit | sumawana saking liyanira | lair batin kang agawe | durta sasaminipun | sapa ingkang gêlêm ngawiti | kêna upataningwang | ywa manggih rahayu | nêmua bênduning Suksma | poma-poma sira kabèh aja lali | èstokna ujar ingwang ||

17. ing wusana pandongaku kaki | marang sira kabèh atmajèngwang | ingkang rahayu sêdyane | dinawakna kang umur | winantua nugraha jati | sinungana kamulyan | prapta kang kinayun | kang marang ing karaharjan | nir bancana rinêksaèng Maha Sukci | salamêt donyèng kerat ||

18. wanti-wanti wulanging sudarmi | darma tama têmên tinumana | manungsa măngka sêmbahe | maring Hyang Maha Agung |

--- 48 ---

Paliwara

1. Dhandhanggula

1. jênu tawa (tukul) pisang găndawangi (garaita) | aja tungkul kulup dèn graita | Ragusuta (Rama) mardi jêne (sêpuh) | ramanta pan wus sêpuh | wisma aglar ing păncaniti (paseban) | dèn kêrêp sebanana | prabatanging pantun (dami) | dimèn paring wulang sira | patri wastra (ular-ular) garinging mina jaladri (gêrèh) | nalar pangrèhing praja ||

2. carang wrêksa (pang) ingkang jamang tambir (wêngku) | wit tan gampang wong mêngku nagara | baligo ămba godhonge (labu) | kudu santosèng kalbu |

--- 49 ---

têngarèng prang (têtêg) andhêging riris (têrang) | dèn têtêg tranging cipta | sêndhang niring ranu (asat) | saksat ana ing palagan | kasang toya (impês) mênyan seta mungging ardi (lirang) | yèn apês kawirangan ||

3. kampuh nendra (kêmul) ron lêsah binukti (kulup) | mula kulup bangêt wêkas ingwang | sarpa lit ponthang warnane (ula wêlang) | saking sumêlang ingsun | brama arda (mulat-mulat) kang mrica putih (sulah) | mulat mring solahira | bêngkik gêng ing kêdhung (tagèh) | igèh bocah manahira | bèbèk rawa (maliwis) wastra pêthak ciri èsthi (mori) | wis sêdhêng marènana ||

--- 50 ---

kinjêng tanpa soca | pangiriding satu (nuntun) | nora nana kang nuntuna | perak krêsna (timah) wastra laranganing gusti (parangrusak) | têmah rusak kang tata ||

5. gancar wayang (lakon) kamulwijo sisik (srikaya) | yèn kalakon kang kaya mangkana | kara kang rêmit godhonge (kapri) | kapriye solah ingsun | sobrah wrêksa tumamèng siti (sulur) | myang sadulurmu padha | lêmbing sabèng ranu (bibis) | nora bisa dulu sira | paku wrêksa (tadha) | bêbantu sipating pati (suksma) | sun têdha mring Hyang Suksma ||

6. astra dibya (samoga) Risang Ragusiwi (Rama) | muga-muga kulup ramanira | piring gêng beda tulise (panjang) | panjanga yuswanipun | sudarmane Sang Hyang Pramèsthi (Sang Hyang Wênang) | mênangana rabinta | tangkil gêng ing dhusun (so) | sukur nganti mênangana | cawang wrêksa (canggah) widara kang pindha warni (wohing wit warèng) | ing canggah warèngira ||

2. Sinom

1. parangmuka asrah jiwa (nungkul) | aruna alpa sapalih (grahana) | aja tungkul dèn graita | atmaja Sri Dasarati (Rama) | pulas pambabar rukmi (sêpuh) | ramanta gèr pan wus sêpuh | pita bênting turăngga (ambên) | bangsal gêng angapit kori (paseban) | sabên dina kulup bêcik sebanana ||

2. Êmpu Astra Wilatikta (Supa) | baskara lumèngsèr wukir (surup) | supaya sira surupa | lata krêsna ing jaladri (akar bakar) | jêbat sinadi lami (lênga tuwa) | karsane wong atuwamu | wipra di Saptarêngga (Abiyasa) | wuku Dewa Hyang Pramoni (Wuku Bala) | dènnya yasa pranatan tumraping bala ||

3. majas taru wit kang patra (kawas) | watês caritaning ringgit (lakon N lampahan K) |

--- 52 ---

ing mêngko wus kalampahan | kukila sabawèng ratri (kadhasih) | toya mambêg kinardi (agung) | tumraping dasih sawêgung | suluh tejaning warna (cahya) | jawata kang sirah èsthi (Bathara Gana) | wus pracaya mring prentah datan lênggana ||

4. wastra rimonging subêkta (kêmul) | taru linih saking siti (pinutêr) | mulane gèr putraningwang | walang gêng lir patra wilis (walang sambuh) | brêmara talèng siti (tawon tutur) | aja tambuh ing pitutur | kukilarda rinaja (manuk bêri) | ron buntal sasanèng ardi (wali kadhêp) | dèn tabêri ngadhêp marang ramakira ||

--- 53 ---

(jana) | pês-apêse ing budi tiba mêjana ||

6. wrêksa caranging mandera (pang) | jamang rotan mungging tambir (wêngku) | tan gampang mêngku nagara | wahyaning janma garbini (lair) | pandaya ulah siti (waluku) | lair batin kudu mlaku | kadang Sri Duryudana (Kartamarma) | tarub gêng jawining panti (tratag) | marma ingsun juwêt ngatag marang sira ||

7. titi purnaning wiyata | dina Sênèn kaping kalih | tanggale ing sasi Sapar | kasapuluh ing Jimakir | sangkala mulat siwi | èsthining sang maha prabu (=1812) |[13] kang mangikêt pustaka | ramanta Pangran Dipati | Arya Mangkunagara ingkang kaping pat ||

Palimarma

1. Mijil

1. wijiling kang kintaka saking sih | parimarmaningong | marang sira

--- 54 ---

kadang ingsun kabèh | lawan anak kaponakan mami | kang padha nglakoni | patrap pan kinungkung ||

2. marma saking lupute pribadi | mêndêm angaloyong | nunggang kreta dudu ing wayahe | gora-godha andhodhogi kori | pratingkahe kadi | arsa gawe rusuh ||

3. bêbarêngi gumyahing pawarti | kèh kampak lan koyok | dadi gawe salah panyanane | marang sakèh kang sami miyarsi | tan sarănta prapti | wong tandang gumrubyuk ||

4. panujune ana kang udani | lamun putraningong | marma sira mung dèn aturake | dadi nêmu duka dèn walêri | bangêt kaya kang wis | padha sira rungu ||

5. mêngko sira padha sun luwari | lan aksamaningong | pamintèngwang marang sira kabèh | aja padha wani-wani [wani-wa...]

--- 55 ---

[...ni] malih | anglakoni kadi | kang wis sira têmu ||

6. yêkti sira bakal anglakoni | ing pidananingong | lunga saking prajananira kene | dumunung nèng panggonan sawiji | kang prasasat mati | datan anèng kubur ||

7. yèn kongsia kalakon sayêkti | paran wêkasing don | uripira dadi tanpa gawe | anèng dunya mung sapisan iki | kêna dèn arani | luput ing piangkuh ||

8. padha lawan ulêr wrêjid cacing | lintah lan rêsrêspoh | amung manjing dadi sèn-isène | alam dunya tan kawilang janmi | luput lair batin | pocapane galur ||

--- 56---

biyung ||

10. tangèh lamun mangkonoa sami | mundur ran nyalerong | marang praja myang kadang wargane | marma yoga biratên tumuli | tyasira kang juti | amriha rahayu ||

2. Pocung

1. mêndêm pocung wong anom tan mangan wuruk | waru jêne ngarga (timaha) | jinada kang sabèng kawis (bajing) | anêmaha dadi bajingan nèng praja ||

2. manggung dadya bêburon saparanipun | sêkaring kintaka (pudhak) | tunjung bang kang gagang nginggil (tarate) | yèn kacandhak rinante nèng tanah sabrang ||

3. pae lawan kasêngsêm manut pitutur | satriya Singgêla (Bisawarna) |

--- 57 ---

dhukut arum sanèng ardi (kalajana) | yèn wis bisa sinêbut janma sujana ||

4. bisa karya lêgane wong tuwanipun | gambir bang ngrêmbaka (soka) | kalabang markatèng ratri (rêna) | suka rêna mêmuji jroning wardaya ||

5. lêstaria rahayu salaminipun | pamanguning jala (ngayomi=nyulami) | Prabu Sèt kang sêkar putih (kêmbang dangan) | ngayomana marang kadang warganira ||

6. kang mêngkono kabul ing panêdhanipun | pêpatih Mandura (Prabawa) | wrêksa lajêring padhati (?) | awibawa katêkan barang sinêdya ||

7. aja nyipta sumêngah lawan têkabur | tambanging turăngga (lis) | punggawa Sri Bomapati (Ancakugra) | kalis marang ing wahyu lawan nugraha ||

8. têmahipun barang kang sinêdya luput | we wijil sing angga (kringêt) | Pandhita Ngendrakilardi (Mintaraga) |

--- 58 ---

dipun èngêt kang dadi bekaning raga ||

9. sayêktine gayuh tuna nyandhak pulut | pamronggoling wrêksa (nutuh) | pêdhut samar ing pratiwi (amun-amun) | ywa nênutuh ngamun-amun mring wong tuwa ||

10. nora wurung cilaka sajêge umur | garwa Sang Wisrawa (Sukèksi) | sêkar braja kang kinawi (pamor) | kèsi-èsi nora amor lan sasama ||

11. yèn mangkono yêktine bêcik lampus[15] | sabin tanpa toya (gaga) | rêngganing wibawa mukti (mulya) | anggêgawa mring wong tuwa kang minulya ||

Salokatama

1. Mijil

1. wijiling kang pangripta murwani | myat ing rèh salah ton | kang milalu milara ragane | lali wirang kasêrêng

--- 59 ---

ing kapti | nir yitnanta dadi | nistha têmahipun ||

2. labêt saking mudha damèng budi | di gung lumuh kasor | gege măngsa mêdhar kasurane | pamrihira mung ngulab-ulabi | mring sanggya kang ngaksi | dèn alêma punjul ||

3. tan wruh lamun akèh kang ngèsêmi | pinrayitnan batos | kang wus asih suda ing rêsêbe | kang durung wruh wus ngrungu pawarti | ingkang sêngit dadi | sukurirèng kalbu ||

4. têmah kengis watêke kang wadi | alune katongton | sasolahe linumuhan bae | nora nana kang barès sawiji | wong jail lan juti | iku paminipun ||

--- 60 ---

nir piyandêlipun ||

6. yèn pasthia tumitah ping kalih | sakabèhing uwong | nora nana kaduwung solahe | lan tan ana ingkang wêdi mati | gampang dènnya budi | tan ana pamupus ||

7. balik nora tinitahkên malih | paran wêkasing don | mung karantan kaduwung atine | gêgêtune sansaya ngranuhi | yèn nganyuta pati | mimbuhi dosa gung ||

8. wit jisime wong anglampus dhiri | tan kêna dèn uwor | lan makame para lêluhure | myang sawiyah makamaning janmi | sinarang sinirik | kang apik tan ayun ||

9. krana wong kang amatèni janmi | wus dosa lwih asor | măngka ana wong kolu ngragane | têtêp lamun druhaka ngungkuli | patinira aji | khewan kêthèk lutung ||

10. pangruwate [pangruwa...]

--- 61 ---

[...te] dosa sawatawis | rèhne wus kalakon | tan lyan amung minta aksamane | mring kang samya sinakkên ing galih | praptaa pribadi | marang wismanipun ||

11. yèn kaprênah tuwa pangkat inggil | ngabêktia gupoh | linairna ing kaluputane | lamun prênah nom pangkate inggil | mêngku mawa taklim | krama nut ing têmbung ||

12. yèn kaprênah anom mênang inggil | dèn rahab pangrêngkoh | kabèh prihên lilihing rêngune | lamun ana rêrikuhing ati | kamotna ing tulis | lawan têmbung alus ||

13. lan nuwuna apuraning Widhi | tobata ing batos | rumasaa ing driya salahe | mêmulenên lêluhure sami | kang sira alani | nulak alanipun ||

14. mula abot wong amêksa kapti | mrih rèh karahayon [karah...]

--- 62 ---

[...ayon] | wis mangkono lumrah prabawane | seje lamun pinrih laku juti | dhangan sukèng kapti | iku timbangipun ||

15. lan wus jamak manungsa dunyèki | sapa rêna kasor | nadyan ana asor sayêktine | saking pangkat gêdhe lawan cilik | sugih lawan mêskin | andhap miwah luhur ||

16. kayêktène pangkat agêng alit | kang luhur kang asor | sugih miskin kabèh sasamane | yèn ginulung sarta dèn condhongi | adoh kang saksêrik | cêdhak sukanipun ||

17. dunungipun wong kang nglalu budi | ana bêcik awon | bêcikira kang tinuturake | alanira wus kocap ing nguni | tan lyan jalaraning | cupêting panggayuh ||

18. mring kawiryan myang sabarang kapti | tita tan antuk don | wit tan majad kang kinarêpake [ki...]

--- 63 ---

[...narêpake] | tanpa srana lumuh anoragi | tan arsa minta sih | tamtu tan jinurung ||

19. lamun majad kang sinêdyèng kapti | măngka tan kalakon | aja age kagèt ing driyane | salah tămpa panglaluning ati | ngunging-uring[16] dhiri | nutuh ngamun-amun ||

20. tampanana sasmitaning Widhi | tanjihna ing batos | umat kabèh iki kêkasihe | yêkti nora bineda sadêmi | dene duwe kapti | têka tan jinurung ||

21. bokmanawa kang sira karêpi | ginawe lêlakon | durung wêktu iku ing têgêse | ngadatira kang sinêdyèng kapti | yèn wus kêmba lali | kono sok jinurung ||

22. ngibarate lir durywan nèng uwit | nanging maksih ênom | yèn pinènèk angèl pangundhuhe [pangu...]

--- 64 ---

[...ndhuhe] | dupi kêna tan enak binukti | tiwas andêrpati | wêkasan tan urup ||

23. pakolèhe anyarèhkên kapti | andina tan lowong | anunggoni nèng ngisor uwite | praptèng măngsa jêr runtuh pribadi | gampang dènnya ngambil | tur enak lan tuwuk ||

24. nora beda wong gayuh kamuktin | yèn kasrêng ing batos | sinangkanan nglalu pratingkahe | nguring-uring kang dinolan kardi | sinêngguh tan mikir | marang raganin[17] ||

25. ngêmpakakên rusuhe ing batin | kêmate linakon | èstu kêna kang kinarêpake | kang mangkono iku wahyu eblis | ngadat tan lêstari | gêng bêncananipun ||

26. kadya durywan kang ênèm ing nguni | padhaning lêlakon | seje lawan kang wantah lêkase [lê...]

--- 65 ---

[...kase] | panêdhane saking jro sêmadi | kalanira wêngi | ing lair sinamun ||

27. kang minăngka isarat saari | tan mèngèng sapakon | mring kang wajib marentah awake | mangsrutira têmên lan tabêri | sêsambèn noragi | nyangking têmbung arum ||

28. adhêdhasar rahayuning budi | anampik kang asor | tansah karêm marang sasamane | luwangira yèn bisa nglakoni | barang kang kinapti | ing samajadipun ||

29. nora luput kang sarta basuki | iku wahyu yêktos | pirabara tumurun bakale | ra-orane awake pribadi | lakune lêstari | tan sangsarèng kalbu ||

30. lir angganing durywan kang matêng wit | jumbuhing lêlakon | barang sêja ana jalarane | ora têka yèn namung dèn siri | wit kang Maha [Ma...]

--- 66 ---

[...ha] Sukci | datan darbe suku ||

Darmalaksita

1. Dhandhanggula

1. mrih sarkara pamardining siwi | pinurwaka dènira manitra | nujwari Salasa Wage | tri wêlas sasi Mulud | kasanga Dal sangkalèng warsi | winêling anêngaa | sariranta iku =1807 |[19] mring iki wasitaningwang | dhawuh marang putrèng sun jalu lan èstri | padha angèstokêna ||

2. rèhne sira wus diwasa sami | sumurupa lakuning agêsang | ingsun tutur kamulane | manungsa èstri jalu | pêpantaran [pê...]

--- 67 ---

[...pantaran] dènnya dumadi | nèng dunya nut agama | jalu èstri dhaub | măngka kanthining agêsang | lawan kinèn marsudi dawakkên wiji | ginawan budidaya ||

3. yeka măngka srananing dumadi | tumanduke marang saniskara | manungsa apa kajate | sinêmbadan sakayun | yèn dumunung mring wolung warni | ingaran asthagina | iku têgêsipun | wolung pedah tumrapira | marang janma margane mrih sandhang bukti | kang dhihin winicara ||

--- 68 ---

[...n] ||

5. watêk adoh mring butuh saari | kaping nênêm tabêri têtanya | ngundhakkên marang kawruhe | ping pitu nyêgah kayun | pêpenginan kang tanpa kardi | tan boros maring arta | sugih watêkipun | ping wolu nêmêning sêja | watêkira sarwa glis ingkang kinapti | yèn bisa kang mangkana ||

6. angêdohkên durtaning kang ati | anyêdhaki rahayuning raga | dèn andêl mring sasamane | lan malih wêkas ingsun | aja tuman utang lan silih | anyudakkên darajat | camah wêkasipun | kasoran prabawanira | mring kang potang lawan kang sira silihi | tandhane angrêrêpa ||

7. luwih lara larane kang ati | nora kaya wong tininggal arta | kang wus ilang piyandêle | lipure mung yèn turu | lamun tangi sungkawa [sungka...]

--- 69 ---

[...wa] malih | ya iku ukumira | wong nglirwakkên tuduh | angilangkên budidaya | têmah papa asor dènira dumadi | tan amor lan sasama ||

8. kaduwunge saya angranuhi | sanalika kadi suduk jiwa | èngêt mring kaluputane | yèn kêna putraningsun | aja kadi kang wus winuni | dumèh wus darbe sira | panci pancèn cukup | bêcik linawan gaota | kang supaya kayumananing dumadi | panulak mring sangsara ||

9. rambah malih wasitaning siwi | wikanana patraping agêsang | kang kanggo ing salawase | manising netra ruruh | angêdohkên mring salah tampi | wong kang trêpsilèng tata | tan agawe rêngu | wicara lus kang mardawa | iku datan kasêndhu marang sasami | wong kang rumakêt ika ||

10. karya rêsêp mring rewange [rewang...]

--- 70 ---

[...e] linggih | wong kang manut mring caraning băngsa | watêk jêmbar pasabane | wong andhap asor iku | yêkti olèh anganggêp bêcik | wong mênêng iku nyata | nèng jaban pakewuh | wong pasaja solahira | iku ora gawe ewa kang ningali | wong nganggo têpanira ||

11. angêdohkên mring dosa sayêkti | wong kang èngêt iku watêkira | adoh marang bilaine | mangkana sulangipun | wong kang amrih arjaning dhiri | yèku pangolahira | batin ugêripun | ing lair gêrbaning basa | yèka aran kalakuwan ingkang bêcik | margane mring utama ||

12. pêpuntone gonira dumadi | ngugêmana mring catur upaya | mrih tan bingung pangèsthine | kang dhingin wêkas ingsun | anirua marang

--- 71 ---

kang bêcik | kapindho anuruta | mring kang bênêr iku | katri gugua kang nyata | kaping pate miliha ingkang pakolih | dadi kanthi nèng dunya ||

2. Kinanthi

1. dene wulang kang dumunung | pasuwitan jalu èstri | lamun srêgêp watêkira | tan karya gêla kang nuding | pêthêl iku datan dadya | jalaran duka sayêkti ||

2. têgên iku watêkipun | akarya lêganing Gusti | wêkêl marganing pitaya | dene kang pangati-ati | angêdohkên kaluputan | iku margane lêstari ||

3. lawan malih wulang ingsun | margane wong kanggêp nglaki | dudu guna japa măntra | pèlèt dhuyung sarat dhêsthi | dumunung nèng patrapira | kadi kang winahya iki ||

4. wong wadon kalamun manut | yêkti rinêmênan nglaki | miturut marganing wêlas [wê...]

--- 72 ---

[...las] | mituhu marganing asih | mantêp marganirèng trêsna | yèn têmên dèn andêl nglaki ||

5. dudu pangkat dudu turun | dudu brana dudu warni | ugêre wong palakrama | wruhanta dhuh anak mami | mung nurut nyondhongi karsa | rumêksa kalawan wadi ||

6. basa nurut karêpipun | apa sapakoning laki | ingkang wajib linaksanan | tan suwala tan baribin | lêjaring netya sarănta | tur rampung tan mindho kardi ||

7. dene condhong têgêsipun | ngrujuki karsaning laki | saniskara solah bawa | tan nyatur nyampah maoni | apa kang lagi rinênan | opènana kang gumati ||

8. wong rumêksa dunungipun | sabarang darbèking laki | miwah sariraning priya | kang wajib sira kawruhi | wujud warna cacahira [ca...]

--- 73 ---

[...cahira] | êndi bubuhaning èstri ||

9. wruha sangkan paranipun | pangrumate dèn nastiti | apadene guna kaya | tumanjane dèn patitis | karana bangsaning arta | iku jiwanta ing lair ||

10. basa wadi wantahipun | solah bawa kang piningit | yèn kalair dadi ala | saru tuwin anglingsêmi | marmane dèn bisa sira | nimpên wadi ywa kawijil ||

3. Mijil

1. wulang èstri kang wus palakrami | lamun pinitados | amêngkoni mring bale wismane | momong putra maru santanabdi | dèn angati-ati | ing sadurungipun ||

2. tinampanan waspadakna dhingin | solah bawaning wong | ingkang bakal winêngkwèng dhèwèke | miwah watak pambêkane sami | sinuksma ing batin [bati...]

--- 74 ---

[...n] | sarta dipun wanuh ||

3. lan takona padatane kang wis | carane lêlakon | miwah apa saru sêsikune | sêsirikan kang tan dèn rêmêni | rungokêna dhingin | dadi tan pakewuh ||

4. tumraping rèh pamanduming panci | tatane ing kono | umatura dhingin mring priyane | yèn pinuju ana ing asêpi | ywa kongsi baribin | saru yèn rinungu ||

5. bokmanawa lingsêm têmah runtik | dadi tanpantuk don | dene lamun ingulat netyane | datan rêngu lilihing panggalih | banjurna dera ngling | lawan têmbung alus ||

6. anyuwuna wulang wêwalêring | gonira lêlados | lawan êndi kang winênangake | marang sira wajibing pawèstri | anggonên salami | dimèn aja padu ||

--- 75 ---

7. awit wruha kukume jêng nabi | kalamun wong wadon | ora wênang andhaku darbèke | priya lamun durung dèn lilani | mangkono wong laki | tan wênang andhaku ||

8. mring gawane wong wadon kang asli | tan kêna dèn êmor | lamun durung ana palilahe | yèn sajrone salaki sarabi | wimbuh rajatadi | iku jênêngipun ||

9. gana-gini padha andarbèni | lanang lawan wadon | wit sangkane saka sakarone | ing wêwênang isih anèng laki | marma ywa gêgampil | rajatadi mau ||

10. gana-gini ekrar kang darbèni | saduman wong wadon | kang rong duman wong lanang kang darbe | lamun duwe anak jalu èstri | bapa kang mènèhi | sandhang panganipun ||

11. pama pêgat mati tuwin [tuwi...]

--- 76 ---

[...n] urip | gonira jêjodhon | iku nora sun tutur kukume | wêwênange ana ing surambi | ing mêngko balèni | tutur ingsun mau ||

12. yèn sira wus winulang winêling | wêwalêre condhong | lan priyanta ing bab pamêngkune | bale wisma putra maru abdi | lawan rajatadi | miwah kayanipun ||

13. iku lagi tampanana nuli | kang nastitèng batos | tinulisan apa saanane | tadhah putra sêlir santanabdi | miwah rajatadi | kagunganing kakung ||

14. yèn wus slêsih gonira nampani | sarta wis waspaos | aturêna layang pratelane | mring priyanta paraning kang kapti | ngêntènana malih | ing pangatagipun ||

15. kang supaya aja dèn arani | wong wadon sumênggoh | bokmanawa [bo...]

--- 77 ---

[...kmanawa] gêla ing batine | bêcik apa ginrayangan melik | mring kayaning laki | tan yogya satuhu ||

16. ing sanadyan lakinira bêcik | momong mring wong wadon | wekanana kang mringna liyane | jêr manungsa datan nunggal kapti | ala ana bêcik | ing panêmunipun ||

17. lamun kinèn banjur ambawani | ywa age rumêngkoh | lulusêna lir mau-maune | aja nyuda aja amuwuhi | tampanana batin | ngajarna awakmu ||

18. êndi ingkang pinitayan nguni | amêngku ing kono | lêstarèkna ywa lirip atine | slondhohana lêlipurên ing sih | mrih trimaning ati | kêna sira tantun ||

19. yèn wus cakêp kacukup pikiring | wong sajroning kono | lawan uwis mêtu piyandêle |

--- 78 ---

marang sira ora walangati | iku sira lagi | ngêtrap pranatanmu ||

Tripama

1. Dhandhanggula

1. yogyanira kang para prajurit | lamun bisa sira anulada | duk ing nguni caritane | andêlira Sang Prabu | Sasrabau ing Maèspati | aran Patih Suwănda | lêlabuhanipun | kang ginêlung tri prakara | guna kaya purun ingkang dèn antêpi | nuhoni trah utama ||

--- 79 ---

[...ka] nagri | Suwănda mati ngrana ||

3. wontên malih tuladan prayogi | satriya gung nagri ing Ngalêngka | Sang Kumbakarna arane | tur iku warna diyu | suprandene gayuh utami | duk wiwit prang Ngalêngka | dènya darbe atur | mring raka amrih raharja | Dasamuka tan keguh ing atur yêkti | dene mungsuh wanara ||

4. Kumbakarna kinon mangsah jurit | mring kang raka sira tan lênggana | nglungguhi kasatriyane | ing tekad tan asujud | amung cipta labuh nagari | lan nolih yayah rena | myang lêluhuripun | wus mukti anèng Ngalêngka | mangke arsa rinusak ing bala kapi | punagi mati ngrana ||

5. wontên malih kinarya palupi | Suryaputra Narpati Ngawăngga | lan Pandhawa tur kadange | lèn yayah tunggil ibu [i...]

--- 80 ---

[...bu] | suwita mring Sri Kurupati | anèng nagri Ngastina | kinarya gul-agul | manggala golonganing prang | bratayuda ingadêgkên senapati | ngalaga ing Korawa ||

6. dèn mungsuhkên kadange pribadi | aprang tandhing lan Sang Dananjaya | Sri Karna suka manahe | de gonira pikantuk | marga dènnya arsa malês sih- | ira Sang Duryudana | marmanta kalangkung | dènnya ngêtog kasudiran | aprang rame Karna mati jinêmparing | sumbaga wirotama ||

--- 81 ---

kotama

Yogatama

A. Dhandhanggula

1. sintên ingkang bayunipun sami | kadunungan darahing Mataram | kang tan kamomoran ing lyèn | kang manahipun tuhu | sangêt asih dhatêng nagari | myang dahat asih marang | panjênêngan ratu | angrêrêpia kados kula[20] | condhong karsa lan kula anunggil budi | myang cipta tanpa taha ||

2. angrêpia ing kidung puniki | pasamuwanira pra satriya | Hyang Suksma dadya parênge | mawantu nugraha gung | sumarambah katur nagari | myang katur ing narendra | ing kamulyanipun | wit dènnya rumêksèng jana | kang winêngku tan kandhêg pinrih basuki | marma wajib pinudya ||

3. ya Allahu Tuwan [Tu...]

--- 82 ---

[...wan] Maha Sukci | mugi-mugi tuwan ngayomana | sampun pêgat pangrêksane | mring siti dunung ulun | gêsang tuwin panggenan mami | kala lare kawula | miwah dunungipun | badhe antaka kawula | sumawana ing jasad ulun samangkin | taksih nglindhung ing tuwan ||

4. amba nuwun kamirahan Widhi | saha sangêt gêtêring wardaya | lêstantuna salamine | nagri klairan ulun | winêdalna jawining wèsthi | tuwin lêstatunira | panjênêngan ratu | dènnya umadêg kalipah | kang minăngka wakiling Hyang Maha Sukci | rumaksèng nuswa Jawa ||

B. Kinanthi

--- 83 ---

ing narapati ||

2. angrêpia kados ulun | condhong karsa nunggil budi | myang cipta datanpa taha | yèn ngrêpi kidung puniki | pasamuwaning satriya | dadya parênging Hyang Widhi ||

3. winantu nugraha agung | sumaramba[21] dhatêng nagri | miwah katur ing narendra | ing kamulyan kang nampèni | wit dènnya rumêksèng praja | tan kandhêg pinrih basuki ||

4. ya Allah Kang Maha Agung | mugi Tuwan angayomi | sampun pêgat dènnya ngrêksa | mring siti ing dunung mami | gêsang myang panggenan amba | kala kula taksih alit ||

5. miwah malih dunungipun | badhe patyastana mami | sumawana jasad kula | tansah manglindhung ing Widhi | singlara ing rèh druhaka | dirga atmaning dumadi ||

6. lawan amba anênuwun | ing kamirahaning

--- 84 ---

Widhi | saha sêkunging wardaya | lêstantuna ing salami | nagri kalairan amba | winêdalna ing pawèsthi ||

7. tuwin ta lêstantunipun | panjênênganing narpati | dènnya umadêg kalipah | wakiling Hyang Maha Sukci | widada satêrahira | rumêksa ing nuswa Jawi ||

Wedhatama

1. Pangkur

1. mingkar-mingkuring angkara | akarana karênan mardi siwi | sinawung rêsmining kidung | sinuba sinukarta | mrih krêtarta pakartining ngèlmu ukur | kang tumrap nèng tanah Jawa | agama agêming aji ||

--- 85 ---

kumpulan | gonyak-ganyuk ngêlingsêmi ||

3. gugu karêpe priyangga | nora nganggo pêparah lamun angling | lumuh ingaran balilu | ugêr guru alêman | nanging janma ingkang wus waspadèng sêmu | sinamun ing samudana | sêsadon ingadu manis ||

4. si pêngung nora nglêgewa | sangsasarda[22] dènira cêcariwis | ngandhar-andhar angandhukur | kandhane nora kaprah | saya elok alăngka longkanganipun | si wasis waskitha ngalah | ngalingi marang si pingging ||

5. mangkono ngèlmu kang nyata | sanyatane mung wèh rêsêping ati | bungah ingaranan cubluk | sukèng tyas yèn dèn ina | nora kaya si punggung anggung gumunggung | ugungan sadina-dina | aja mangkono wong urip ||

6. uripe

--- 86 ---

sapisan rusak | nora mulur nalare ting saluwir | kadi ta guwa kang sirung | sinêrang ing maruta | gumarênggêng anggêrêng anggung gumrunggung | pindha padhane si mudha | prandene paksa kumaki ||

7. kikisane mung sapala | palayune ngandêlkên yayah wibi | bangkit tur bangsaning luhur | lah iya ingkang rama | balik sira sarawungan bae durung | mring tataning tatakrama | gon-anggon agama sukci ||

8. socaning jiwangganira | jêr katara lamun pocapan pasthi | lumuh asor kudu unggul | sumungah sêsongaran | yèn mangkana kêna ingaran katungkul | karêm ing rèh kaprawiran | nora enak iku kaki ||

9. kêkêrane ngèlmu karang | kêkarangan saking bangsaning gaib | iku borèh paminipun [pamini...]

--- 87 ---

[...pun] | tan umasuk ring jasad | amung anèng sajabaning daging kulup | yèn kapêngkok păncabaya | ubayane balenjani ||

10. marma ing sabisa-bisa | bêbasane muriha tyas basuki | puruhitaa kang patut | lan traping angganira | ana uga anggêr ugêring kaprabun | abon-aboning panêmbah | kang kanggo ing siyang ratri ||

11. iku kaki takokêna | marang para sarjana kang martapi | mring tapaking têpa tulus | kuwawa nahên hawa | wruhanira mungguh sanyataning ngèlmu | tan pasthi nèng janma wrêdha | tuwin nèng janma taruni ||

--- 88 ---

[...puh] sêpi hawa | awas roroning atunggil ||

13. tan samar pamoring Suksma | sinuksmaya winahya ing asêpi | sinimpên têlênging kalbu | pambukaning warana | tarlèn saking liyêp layaping aluyup | pindha pêsating supêna | sumusuping rasa jati ||

14. sajatine kang mangkana | wus kakênan nugrahaning Hyang Widhi | bali alaming asuwung | tan karêm karameyan | ingkang sipat wisesa-winesesa wus | mulih mula-mulanira | mulane wong anom sami ||

2. Sinom

1. nulada laku utama | tumrape ing tanah Jawi | wong agung ing Ngèksigănda | Panêmbahan Senapati | kapati amarsudi | sudaning hawa lan nêpsu | pinêsu tapabrata | tanapi ing sari ratri | amêmangun karyenak tyasing sasama ||

--- 89 ---

2. samangsane pasamuan | mêmangun marta martani | sinambi ing sabên măngsa | kala-kalaning asêpi | lêlana tèki-tèki | gayuh geyonganing kayun | kayungyun êninging tyas | sanityasa pinrihatin | pungguh panggah cêgah dhahar lawan nendra ||

3. sabên mendra saking wisma | lêlana laladan sêpi | ngingsêp sêpuhing sopana | mrih pana panrawèng kapti | tistising tyas marsudi | mardawaning budya tulus | mêsu rèh kasudarman | nèng têpining jalanidhi | sruning brata kataman wahyu dyatmika ||

--- 90 ---

[...gănda]

5. dahat dènira aminta | sinupêkêt pangkat kanthi | jroning alam palimunan | ing pasaban sabên sêpi | sumanggêm anyanggêmi | ing karsa kang wus tinamtu | pamrihe mung aminta | supangate tèki-tèki | nora ketang têkên janggut suku jaja ||

6. prajanjine abipraya | saturun-turuning wuri | mangkono trahing awirya | yèn amaksih mêsu budi | dumadya glis dumugi | iya ing sakarsanipun | Wong Agung Ngèksigănda | nugrahane praptèng mangkin | trah-tumêrah darahe padha wibawa ||

--- 91 ---

[...man] mangkin | sayêktine tan bisa ngêplêki kuna ||

8. lowung kalamun tinimbang | ngaurip tanpa prihatin | nanging ta ing jaman mangkya | pra mudha kang dèn karêmi | manelad nulad nabi | nayakèng rat gusti rasul | anggung ginawe umbak | sabên seba mampir masjid | ngajap-ajap mukjijat tibaning drajat ||

9. anggung anggubêl sarengat | saringane tan dèn wruhi | dalil dalaning ijêmak | kiyase nora mikani | katungkul mungkul sami | bengkrakan mring masjid agung | kalamun maca kutbah | lêlagone Dhandhanggêndhis | swara arum ngumandhang cengkok palaran ||

--- 92 ---

[...e] wus cukup | aja guru alêman | nelad kas ngêblêgi pêkih | lamun pêngkuh pangangkah yêkti karamat ||

11. nanging enak ngupaboga | rèhne ta tinitah langip | apa ta suwitèng nata | tani tanapi agrami | mangkono mungguh mami | padune wong dahat cubluk | durung wruh cara Arab | Jawane bae tan ngênting | parandene paripêksa mulang putra ||

12. saking duk maksih taruna | sadhela wus anglakoni | aberag marang agama | maguru anggêring khaji | sawadine tyas mami | bangêt wêdine ing besuk | pranatan ngakir jaman | tan tutug kasêlan ngabdi | nora kobêr sêmbahyang gya tinimbalan ||

13. marang ingkang asung pangan | yèn kasuwèn dèn dukani | abubrah bawur tyas ingwang | lir kiyamat sabên [sa...]

--- 93 ---

[...bên] ari | bot Allah apa gusti | tambuh-tambuh solah ingsun | lawas-lawas graita | rèhne asuta priyayi | yèn mamriha dadi kaum têmah nistha ||

14. tuwin kêtip suragama | pan ingsun ora winaris | angur baya ngantêpana | pranatan wajibing urip | lampahan anglêluri | aluraning pra lêluhur | kuna-kumunanira | kongsi tumêkèng samangkin | kikisane tan lyan namung ngupaboga ||

15. bonggan kang tan mêrlokêna | mungguh ugêring aurip | uripe lan tri prakara | wirya arta tri winasis | kalamun kongsi sêpi | saka wilangan têtêlu | têlas tilasing janma | aji godhong jati aking | têmah papa pêpariman ngulandara ||

17. kang wus waspada ing patrap | mangayut ayat winasis | wusana wosing

--- 94 ---

jiwangga | mêlok tanpa aling-aling | kang ngalingi kaliling | wênganing rasa tumlawung | kèksi saliring jaman | angêlangut tanpa têpi | yèku aran tapa tapaking Hyang Suksma ||

18. mangkono janma utama | tuman tumanêm ing sêpi | ing sabên rikala măngsa | mangsaha mêmasuh budi | laire anêtêpi | ing rèh kasatriyanipun | susila anoraga | wignya mèt tyasing sasami | yèku aran wong barèk berag agama ||

19. ing jaman mêngko pan ora | arahe para taruni | yèn antuk tuduh kang nyata | nora pisan dèn lakoni | banjur jujurkên kapti | kakèkne arsa winuruk | ngêndêlkên gurunira | pandhitaning praja sidik | tur wus manggon pamucunge mring makripat ||

3. Pocung

1. ngèlmu iku kalakone [kala...]

--- 95 ---

[...kone] kanthi laku | lêkase lawan kas | têgêse kas nyantosani | sêtya budya pangêkêse dur angkara ||

2. angkara gung nèng ăngga anggung gumulung | gêgolonganira | triloka lêkêre kongsi | yèn dèn umbar ambabar dadi rubeda ||

3. beda lamun wus sêngsêm rèhing asamun | sêmune ngaksama | sasamane băngsa sisip | sarwa sarèh saking mardi martotama ||

4. taman limut durgamèng tyas mawèh limput | kèrêm ring karamat | karana karoban ing sih | sihing Suksma ngrêbda saardi gêngira ||

5. yèku patut tinula-tula tinurut | sapituduhira | aja kaya jaman mangkin | kèh pra mudha mundhi dhiri rapal makna ||

6. durung pêcus kasusu kasêlak bêsus | amaknani [amakna...]

--- 96 ---

[...ni] rapal | kaya sayid wêton Mêsir | pêndhak-pêndhak angêndhak gunaning janma ||

7. kang kadyèku kalêbu wong ngaku-aku | akale alăngka | elok jamane dèn mohi | paksa ngangkah langkah mèk kawruh ing Mêkah ||

8. nora wêruh rosing rasa kang rinuruh | lumêkêting angga | anggêre padha marsudi | kana kene kaanane apa beda ||

9. ugêr lugu dèn ta mrih pralêbdèng kalbu | yèn kabul kabuka | ing drajat kajating urip | kaya kang wus winahyèng sêkar sri nata ||

10. basa ngèlmu mupakate lan panêmu | pasahe lan tapa | yèn satriya tanah Jawi | kuna-kuna kang ginilut tri prakara ||

11. iya lamun kelangan nora gêgêtun | trima yèn kataman | saksêrik samèng [sa...]

--- 97 ---

[...mèng] dumadi | tri lêgawa nalăngsa srah ing bathara ||

12. bathara gung ingugêr graning jêjantung | jênêk Hyang Wisesa | sana pasênêtan sukci | nora kaya si mudha mudhar angkara ||

13. nora uwus karême anguwus-uwus | uwose tan ana | mung janjine muring-muring | kaya buta butêng bêtah nganiaya ||

14. sakèh luput ing angga tansah linimput | linimpêt ing sabda | narka tan ana udani | lumuh ala ardane ginawe gada ||

15. durung punjul ing kawruh kasêlak jujul | kasêsêlan ala | cupêt kapêpêtan pamrih | tangèh nêdya anggambuh mring Hyang Wisesa ||

4. Gambuh

1. samêngko ingsun tutur | sêmbah catur supaya lumuntur | dhingin raga cipta jiwa rasa kaki | ing kono lamun kêtêmu | tăndha nugrahaning [nu...]

--- 98 ---

[...grahaning] Manon ||

2. sêmbah raga puniku | pakartine wong amagang laku | sêsucine akarana saking warih | kang wus lumrah limang waktu | wantu wataking wêwaton ||

3. ing nguni-uni durung | sinarawung wulang kang sinêrung | lagi iki băngsa kas mêtokkên anggit | mintokkên kawignyanipun | sarengate elok-elok ||

4. ngingik kaya santri dul | gajêg kadi santri brai kidul | saurute Pacitan pinggir pasisir | ewon wong kang padha gugu | anggêre padha nyalêmong ||

5. kasusu arsa wêruh | cahyaning Hyang kinira yèn wêruh | ngarêp-arêp kurup arsa dèn kurêbi | tan wêruh yèn urip iku | akale kaliru ênggon ||

6. yèn ta jaman karuhun | tata titi lumrah tumaruntun [tumaruntu...]

--- 99 ---

[...n] | băngsa srengat tan winor lan laku batin | dadi nora duwe bingung | kang padha nêmbah Hyang Manon ||

7. lire sarengat iku | kêna uga ingaranan laku | dhingin ajêg kapindhone atabêri | pakolihe putraningsun | nyênyêgêr badan mrih kaot ||

8. wong sêgêr badanipun | otot daging kulit balung sungsum | tumrahing rah mêmarah antênging ati | antênging ati nênungku | angruwat ruwêting batos ||

9. mangkono mungguh ingsun | ananging ta sarèhne asnapun | beda-beda panduk panduming dumadi | sayêktine nora jumbuh | tekat kang padha linakon ||

10. nanging ta paksa tutur | rèhning tuwa tuwase mung catur | bok lumuntur lantarane ring utami | sing sapa têmên tinêmu [tinê...]

--- 100 ---

[...mu] | nugraha gêming kaprabon ||

11. samêngko sêmbah kalbu | yèn lumintu uga dadi laku | laku agung kang kagungan narapati | patitis têtêping kawruh | mêruhi marang kang momong ||

12. sukcine tanpa banyu | amung nyênyuda ardaning kalbu | pambukaning tata titi ngati-ati | atêtêp talatèn atul | tuladan marang waspaos ||

13. mring jatining pandulu | panduking don dêdalan satuhu | lamun lugu lêgutaning rèh maligi | lagehane tumalawung | wênganing alam kinaot ||

14. yèn wus kambah kadyèku | sarat sarèh saniskarèng laku | kalakone saka ênêng êning eling | ilanging rasa tumlawung | kono adiling Hyang Manon ||

14. gagare ngunggar kayun | tan kayungyun mring

--- 101 ---

ayuning kayun | băngsa anggit yèn ginigit nora dadi | marma dèn awas dèn emut | mring pamurunging lêlakon ||

15. samêngko kang tinutur | sêmbah katri kang sayêkti katur | mring Hyang Suksma suksmanên saari-ari | arahên dipun kacakup | sêmbahing jiwa sutèngong ||

16. sayêkti luwih pêrlu | ingaranan puntoning laku[23] | kalakuan kang tumrap bangsaning batin | sukcine lan awas emut | mri[24] alaming lama amot ||

17. ruktine ngangkah ngukut | ngikêt ngrukêt triloka kakukut | jagad agung ginulung lan jagad cilik | dèn kandêl-kumandêl kulup | lan kêlaping alam kono ||

18. kêlême mawa limut | kalamatan jroning alam kanyut | sanyatane iku kanyataan [kanyataa...]

--- 102 ---

[...n] kaki | sajatine yèn tan èmut | sayêkti tan bisa amor ||

19. pamète saka luyut | sarwa sarèh saliring panganyut | lamun yitna kayitnan kang miyatani | tarlèn mung pribadinipun | kang katon tinonton kono ||

20. nging aywa salah surup | kono ana sajatining urup | yèku urup pagarêp uriping budi | sumirat sêrat narawung | kadya kartika katongton ||

21. yèku wênganing kalbu | kabuka ta kang wêngku-winêngku | wêwêngkone wus kawêngku ing sirèki | nging sira uga winêngku | mring kang pindha kartika byor ||

22. samêngko ingsun tutur | gantya sêmbah ingkang kaping catur | sêmbah rasa karasa rosing dumadi | dadine wus tanpa tuduh | mung kalawan kasing batos ||

23. kalamun du[...]gu [du...]

--- 103 ---

[...[...]gu] | aja pisan wani ngaku-aku | antuk siku kang mangkono iku kaki | kêna uga wênang muluk | kalamun wus padha mêlok ||

24. mêloke ujar iku | yèn wus ilang sumêlanging kalbu | amung kandêl-kumandêl ngandêl ing takdir | iku dèn awas dèn emut | dèn mêmêt yèn arsa momot ||

Tamat

1	Tanggal: Sênèn pitu likur (27) Saban (Ruwah) Be: nyatur slira mulang marang sunu (AJ 1784). Tanggal Masehi: Sabtu 3 Mei 1856. Pada bulan Ruwah AJ 1784, hari Sênèn jatuh pada tanggal: 1 (Sênèn Pon), 8 (Sênèn Kliwon), 15 (Sênèn Paing), 22 (Sênèn Wage), dan (29 Sênèn Lêgi), maka mungkin tanggal yang dimaksud adalah: Sênèn 1, 8, 15, 22, atau 29 Ruwah AJ 1784 (7, 14, 21, 28 April, atau 5 Mei 1856). (kembali) Tanggal: Sênèn pitu likur (27) Saban (Ruwah) Be: nyatur slira mulang marang sunu (AJ 1784). Tanggal Masehi: Sabtu 3 Mei 1856. Pada bulan Ruwah AJ 1784, hari Sênèn jatuh pada tanggal: 1 (Sênèn Pon), 8 (Sênèn Kliwon), 15 (Sênèn Paing), 22 (Sênèn Wage), dan (29 Sênèn Lêgi), maka mungkin tanggal yang dimaksud adalah: Sênèn 1, 8, 15, 22, atau 29 Ruwah AJ 1784 (7, 14, 21, 28 April, atau 5 Mei 1856).
2	Tanggal: Wrahaspati Kaliwon (Kêmis Kliwon) sapisan (1) Saban (Ruwah) Ehe: murtyastha amulang sunu (AJ 1788). Tanggal Masehi: Kamis 23 Februari 1860. (kembali) Tanggal: Wrahaspati Kaliwon (Kêmis Kliwon) sapisan (1) Saban (Ruwah) Ehe: murtyastha amulang sunu (AJ 1788). Tanggal Masehi: Kamis 23 Februari 1860.
3	wadhahe (kembali) wadhahe
4	santosa (kembali) santosa
5	yèn kasêsêr (kembali) yèn kasêsêr
6	sujanma (kembali) sujanma
7	Tanggal: Kêmis wolulas (18) Madilawal (Jumadilawal) Je: tan gatra mulang siswa (AJ 1790). Tanggal Masehi: Kamis 21 November 1861. (kembali) Tanggal: Kêmis wolulas (18) Madilawal (Jumadilawal) Je: tan gatra mulang siswa (AJ 1790). Tanggal Masehi: Kamis 21 November 1861.
8	Tanggal: Isnèn (Sênèn) sapuluh (10) Madilawal (Jumadilawal) Dal: atmaja Hyang Girinata mulang mring punggawa mantri (AJ 1791). Tanggal Masehi: Minggu 2 November 1862. Perbedaan satu hari (Minggu versus Sênèn) sering terjadi dalam konversi tanggal Jawa. (kembali) Tanggal: Isnèn (Sênèn) sapuluh (10) Madilawal (Jumadilawal) Dal: atmaja Hyang Girinata mulang mring punggawa mantri (AJ 1791). Tanggal Masehi: Minggu 2 November 1862. Perbedaan satu hari (Minggu versus Sênèn) sering terjadi dalam konversi tanggal Jawa.
9	mrihatinkên (kembali) mrihatinkên
10	narimèng (kembali) narimèng
11	ingsun (kembali) ingsun
12	Tanggal: Ditya Manis (Ngahad Lêgi) limalas Sura Dal: dewa trus mulang putra (AJ 1799). Tanggal Masehi: Minggu 17 April 1870. (kembali) Tanggal: Ditya Manis (Ngahad Lêgi) limalas Sura Dal: dewa trus mulang putra (AJ 1799). Tanggal Masehi: Minggu 17 April 1870.
13	Tanggal: Sênèn kalih (2) Sapar Jimakir: mulat siwi èsthining sang maha prabu (AJ 1812). Tanggal Masehi: Rabu 13 Desember 1882. Tahun AJ 1812 adalah tahun Ehe dan bukan Jimakir, dan pada bulan Sapar tahun AJ 1812, hari Sênèn jatuh pada tanggal: 7 (Sênèn Wage), 14 (Sênèn Lêgi), 21 (Sênèn Pon), dan 28 (Sênèn Kliwon), maka mungkin tanggal yang dimaksud adalah: Sênèn 7, 14, 21, atau 28 Sapar Ehe AJ 1812 (Senin 18, 25 Desember, 1, atau 8 Januari 1883). Menurut Pigeaud (Paliwara 1953, Jilid 4, hlm. 21) sangkala ini salah dan sebaiknya dibaca: mulat widik èsthining sang maha prabu (AJ 1802) yakni tahun Jimakir dan sesuai dengan surud Mangkunagara; maka tanggal yang dimaksud adalah: Sênèn 2 Sapar Jimakir AJ 1802 (Senin 31 Maret 1873). (kembali) Tanggal: Sênèn kalih (2) Sapar Jimakir: mulat siwi èsthining sang maha prabu (AJ 1812). Tanggal Masehi: Rabu 13 Desember 1882. Tahun AJ 1812 adalah tahun Ehe dan bukan Jimakir, dan pada bulan Sapar tahun AJ 1812, hari Sênèn jatuh pada tanggal: 7 (Sênèn Wage), 14 (Sênèn Lêgi), 21 (Sênèn Pon), dan 28 (Sênèn Kliwon), maka mungkin tanggal yang dimaksud adalah: Sênèn 7, 14, 21, atau 28 Sapar Ehe AJ 1812 (Senin 18, 25 Desember, 1, atau 8 Januari 1883). Menurut Pigeaud (Paliwara 1953, Jilid 4, hlm. 21) sangkala ini salah dan sebaiknya dibaca: mulat widik èsthining sang maha prabu (AJ 1802) yakni tahun Jimakir dan sesuai dengan surud Mangkunagara; maka tanggal yang dimaksud adalah: Sênèn 2 Sapar Jimakir AJ 1802 (Senin 31 Maret 1873).
14	Tanggal: salawe (25) Jumadilakir: tri lawang kang muni căndra (AJ 1793). Tanggal Masehi: 25 November 1864. (kembali) Tanggal: salawe (25) Jumadilakir: tri lawang kang muni căndra (AJ 1793). Tanggal Masehi: 25 November 1864.
15	Kurang satu suku kata: yèn mangkono yêktine bêcik anglampus (kembali) Kurang satu suku kata: yèn mangkono yêktine bêcik anglampus
16	nguring-uring (kembali) nguring-uring
17	Kurang satu suku kata dan guru lagu seharusnya: 6u, marang raganipun (kembali) Kurang satu suku kata dan guru lagu seharusnya: 6u, marang raganipun
18	Tanggal: Soma (Sênèn) sapta (7) Sapar Dal: swara trusing ardi risang maha prabu (AJ 1799). Tanggal Masehi: Senin 9 Mei 1870. (kembali) Tanggal: Soma (Sênèn) sapta (7) Sapar Dal: swara trusing ardi risang maha prabu (AJ 1799). Tanggal Masehi: Senin 9 Mei 1870.
19	Tanggal: Salasa (Slasa) Wage tri wêlas (13) Mulud Dal: winêling anêngaa sariranta iku (AJ 1807). Tanggal Masehi: Selasa 19 Maret 1878. (kembali) Tanggal: Salasa (Slasa) Wage tri wêlas (13) Mulud Dal: winêling anêngaa sariranta iku (AJ 1807). Tanggal Masehi: Selasa 19 Maret 1878.
20	Lebih satu suku kata: angrêpia kados kula (kembali) Lebih satu suku kata: angrêpia kados kula
21	sumarambah (kembali) sumarambah
22	sangsayarda (kembali) sangsayarda
23	Kurang satu suku kata: ingaranan pêpuntoning laku (kembali) Kurang satu suku kata: ingaranan pêpuntoning laku
24	mring (kembali) mring