Caraka Wêdhar, Yayasan Sastra Lestari, 2018, #580 (Bagian 09: Sandhangan Wyanjana dan Rekan)

94.

Huruf

Deskripsi

• Unicode: U+005D Block: Basic Latin Nama: right square bracket Huruf: ] UTF decimal: 93 HTML decimal: ] HTML hex: ] US keyboard (Windows): ] (Alt 93)
• Transliterasi ke huruf Latin: -raGolongan: sandhangan wyanjanaSebutan: cakra atau sadarga

Fonetis

• [jonÒ` [jăntra]: jOntrO ke[mP]os\ [kêmpros]: k|mprOs a[z]obBi [angrobi]: aGrObi avJe[b]f\ [anjêbrèd]: anj|brEd [sLo[mP]t\ [slomprèt]: slomprEt az]ik\ [angrik]: aGrI? kep]k\ [kêprak]: k|pra? [k]p\ [Krèp]: krEp g]ip\ [grip]: grIp mt(s\ [matrus]: matrUs [pok(l\ [pokrul]: pokrUl f(b\ [drub]: drUb

Penerapan

• Paribasan: [jonÒ` [jăntra]: c/[c/oky[w=okur=jznNn\[aorzub_z[k[jonÒ`,tekked[yoha[nW=o[afn\ [car-cor kaya wong kurang janganan, ora ngubêngake jăntra, têka kêdhayohan wong edan]. Sumber: Paribasan, Aryasutirta, 1931.
• Wangsalan: cxmi=M[rhplk]m [carêming rèh palakrama] = atut\ [atut]. Sumber: Sandi-Asma lan Wangsalan, Dirdjosiswojo, 1957, hlm. 18.
• Wangsalan: rnTigunu= [ranti gunung] = k]][zyn\ [krangeyan]. Sumber: Sandi-Asma lan Wangsalan, Dirdjosiswojo, 1957, hlm. 19.
• Carakan: aj[sokDemenS[t]on\ jerukKe[p]okHikuXgi, si[n]ofFi=bgsKr, cep]tCe[p]otSWr[nN[w=og[wpuli, aj[sokDemenKe[mP]os\ benF|=znMl=jiwnH[mB`ol\ jukukN[p]opH=gu/ai=Xmri, [w=o[p]o[mB=juligBzet\ [g]ogJe[nNwe/;bvutw, a[z]obBimu=suh [Aja sok dhêmên satron, jêruk kêprok iku lêgi, sinrod ing bagaskara, cêprat-cêprot swarane wong gawe puli, aja sok dhêmên kêmpros, bêndungan Malangjiwan ambrol, jukukna prop anggur ing lêmari, wong prombèng julig bangêt, grog jênèwêr: banyu tawa, angrobi mungsuh]. Sumber: Layang Carakan, Padmasusastra, 1917, hlm. 21.
• Carakan: s=nt[wonTenHi=kpu[t]n\ prvaismipe[t]kPe[t]k\ jeb_zipunHvJe[b]f\ XgunFe/a=gw[sLo[mP]t\ menV=[j[b]sHj/aj/, ae[f]línijr[nJo!Dil\ tuwnJ|[s[sÑ`p\k[gt\ [t][mWIai=btwi, sWrnNi=stwnjeg]gJe[g]g\ sinemÒ|m[nNa[z]b\, [Sang nata wontên ing kaputrèn, para nyai sami pêtrèk-pêtrèk, jêbêngipun anjêbrèd, lêgundêr anggawa slomprèt, mênyang Jèbrès ajar-ajar, êdrèl muni jaran jondhil, Tuwan Jusès Krèp kagèt, trèm wèi ing Batawi, swaraning sata wana jêgrag-jêgrèg, sinêm tumane angrèb]. Sumber: Layang Carakan, Padmasusastra, 1917, hlm. 20-1.
• Carakan: s=bimsuttnW`inBy, m=shai=rnaz]ikLi/rsekS, ai=kiqmf]if\kqhwlnFi, smisuksuk[zo[mBa=gu/ab]it\ nbiEf]is\ [bvJi=wulnÎp]ilÏkSmen\ kulsmPunÒ|mBsG`ipPbe/, rsukKnÑ|lg]imCem_smPunF[fos\ w[aosSnÑ|lsertF`igWeflLnÎmSTe/dm\ scelkKi=k]ibZj_smPunKqhl[rse[kolh [Sang Bimasuta tan wrin baya, mangsah ing rana angrik lir rasêksa, ing kitha Madrid kathah Walandi, sami suka-suka ngombe anggur abrit, Nabi Edris, benjing wulan April iksamên, kula sampun tumbas grip pabêr, rasukan kula grim cêmêng sampun dados, waosan kula sêrat drig wêdalan Amstêrdham, sacêlaking krib ngajêng sampun kathah lare sêkolah]. Sumber: Layang Carakan, Padmasusastra, 1917, hlm. 19-20.
• Carakan: prwiffriai=k[anF`n\ bekSmwikep]k\ [foh[asg]f\[atu=znB|mi, k=j_%[zrnCk]ni=rt\ ai=ngrp]sMnPer=ge[d, tuwnHm]l\ smPunP]pT, ai=p]mBnNn\ lj_a=geb][gMj, kXxsHk]b\, [Para widadari ing kaendran, bêksa mawi kêprak, dohe sagrad etungan bumi, Kangjêng Pangeran Cakraningrat, ing nagara Prasman pêrang gêdhe, tuwan amral, sampun prapta, ing Prambanan, lajêng anggêbrag meja, kalêrês akrab]. Sumber: Layang Carakan, Padmasusastra, 1917, hlm. 19.
• Carakan: k(nZj_smPunKps=znFilh, sem/[pt(k\nlg[r=, tuw[nJ=ob(f\jgi[k/[kop\ rjnm(t\rtukpi/, mt(sKpl\pmBekK[nNrusuh, [pok([lJnF`l\ai=btwi, tuw[nHop(p\ai=smr=, s[af(mKliynÑ|l, b]=klHi=lt/k[afib(gB[aci[kBnRt, f(bHikuarnNi=bukkKnWeksSnMInWis\, [Krun ngajêng sampun kapasangan dilah, Sêmar Petruk Nala Garèng, Tuwan Jongbrud jagi kèrkop, Raja Namrut ratu kapir, matrus kapal pambêkane rusuh, pokrul jendral ing Batawi, tuwan oprup ing Samarang, saedrum kalihan kula, brangkal ing latar kae dibrug bae cikbèn rata, drub iku araning bukakan wêkasan mainwis]. Sumber: Layang Carakan, Padmasusastra, 1917, hlm. 20.

95.

Huruf

Deskripsi

• Unicode: U+0060 Block: Basic Latin Nama: grave accent Huruf: ` UTF decimal: 96 HTML decimal: ` HTML hex: ` US keyboard (Windows): ` (Alt 96)
• Transliterasi ke huruf Latin: -raGolongan: sandhangan wyanjanaSebutan: cakra

Fonetis

• k[anF`n\ [kaendran]: kaendran [anF` [endra]: endrO [asÒ`i [èstri]: Estri [conF` [căndra]: cOndrO amB)k\ [ambruk]: ambrU?) fkC`itni [dakcritani]: da?critani km[nÒ`n\ [kamantrèn]: kamantrEn

Penerapan

• Wangsalan: wsÒ`sizepPmuj [wastra singêp pamuja] = rukuh [rukuh]. Sumber: Sandi-Asma lan Wangsalan, Dirdjosiswojo, 1957, hlm. 29.
• Wangsalan: ssÒÒ`pzenDegiG=kifu= [sastra pangêndhêging kidung] = pf [pada]. Sumber: Sandi-Asma lan Wangsalan, Dirdjosiswojo, 1957, hlm. 26.
• Carakan: s=nt[wonTenHi=kpu[t]n\ prvaismipe[t]kPe[t]k\ jeb_zipunHvJe[b]f\ XgunFe/a=gw[sLo[mP]t\ menV=[j[b]sHj/aj/, ae[f]línijr[nJo!Dil\ tuwnJ|[s[sÑ`p\k[gt\ [t][mWIai=btwi, sWrnNi=stwnjeg]gJe[g]g\ sinemÒ|m[nNa[z]b\, [Sang nata wontên ing kaputrèn, para nyai sami pêtrèk-pêtrèk, jêbêngipun anjêbrèd, lêgundêr anggawa slomprèt, mênyang Jèbrès ajar-ajar, êdrèl muni jaran jondhil, Tuwan Jusès Krèp kagèt, trèm wèi ing Batawi, swaraning sata wana jêgrag-jêgrèg, sinêm tumane angrèb]. Sumber: Layang Carakan, Padmasusastra, 1917, hlm. 20-1.
• Carakan: s=bimsuttnW`inBy, m=shai=rnaz]ikLi/rsekS, ai=kiqmf]if\kqhwlnFi, smisuksuk[zo[mBa=gu/ab]it\ nbiEf]is\ [bvJi=wulnÎp]ilÏkSmen\ kulsmPunÒ|mBsG`ipPbe/, rsukKnÑ|lg]imCem_smPunF[fos\ w[aosSnÑ|lsertF`igWeflLnÎmSTe/dm\ scelkKi=k]ibZj_smPunKqhl[rse[kolh [Sang Bimasuta tan wrin baya, mangsah ing rana angrik lir rasêksa, ing kitha Madrid kathah Walandi, sami suka-suka ngombe anggur abrit, Nabi Edris, benjing wulan April iksamên, kula sampun tumbas grip pabêr, rasukan kula grim cêmêng sampun dados, waosan kula sêrat drig wêdalan Amstêrdham, sacêlaking krib ngajêng sampun kathah lare sêkolah]. Sumber: Layang Carakan, Padmasusastra, 1917, hlm. 19-20.
• Carakan: prwiffriai=k[anF`n\ bekSmwikep]k\ [foh[asg]f\[atu=znB|mi, k=j_%[zrnCk]ni=rt\ ai=ngrp]sMnPer=ge[d, tuwnHm]l\ smPunP]pT, ai=p]mBnNn\ lj_a=geb][gMj, kXxsHk]b\, [Para widadari ing kaendran, bêksa mawi kêprak, dohe sagrad etungan bumi, Kangjêng Pangeran Cakraningrat, ing nagara Prasman pêrang gêdhe, tuwan amral, sampun prapta, ing Prambanan, lajêng anggêbrag meja, kalêrês akrab]. Sumber: Layang Carakan, Padmasusastra, 1917, hlm. 19.

96.

Huruf

Deskripsi

• Unicode: U+0028 Block: Basic Latin Nama: left parenthesis Huruf: ( UTF decimal: 40 HTML decimal: ( HTML hex: ( US keyboard (Windows): Shift 9 (Alt 40)
• Transliterasi ke huruf Latin: -ruGolongan: sandhangan wyanjanaSebutan: cakra dan suku

Fonetis

• k(puk\ [krupuk]: krupU? g(p\ [grup]: grup b(tu [brutu]: brutu t([wlu [truwèlu]: truwElu s([nF= [srundèng]: srundEG zÓ|mP(k\ [nglumpruk]: GlumprU? g(mB|l\ [grumbul]: grumbUl

Penerapan

• Wangsalan: k]m[nNpz[mtKpTi [kramane pangamèt kapti] = s([w [sruwe]. Sumber: Sandi-Asma lan Wangsalan, Dirdjosiswojo, 1957, hlm. 20.
• Wangsalan: arumPzu=zÄÄmMi=sut [arum pangungruming suta] = kuf= [kudang]. Sumber: Sandi-Asma lan Wangsalan, Dirdjosiswojo, 1957, hlm. 16.

97.

Huruf

Deskripsi

• Unicode: U+0029 Block: Basic Latin Nama: right parenthesis Huruf: ) UTF decimal: 41 HTML decimal: ) HTML hex: ) US keyboard (Windows): Shift 0 (Alt 41)
• Transliterasi ke huruf Latin: -ruGolongan: sandhangan wyanjanaSebutan: cakra dan suku

Fonetis

• kmlÒ)sSi= [kamal trusing]: kamal trusIG

Penerapan

• Wangsalan: besÒ)fw [bêstru dawa] = p[r [pare]. Sumber: Sandi-Asma lan Wangsalan, Dirdjosiswojo, 1957, hlm. 38.

98.

Huruf

Deskripsi

• Unicode: U+007D Block: Basic Latin Nama: right curly bracket Huruf: } UTF decimal: 125 HTML decimal: } HTML hex: } US keyboard (Windows): Shift ] (Alt 125)
• Transliterasi ke huruf Latin: -rêGolongan: sandhangan wyanjanaSebutan: cakra kêrêt atau srêngkara

Fonetis

• mu=k}t\ [mungkrêt]: muGkr|t pt}m\ [patrêm]: patr|m p]kP}k\ [prak-prêk]: prak­pr|k k}nDwhan [Krêndhawahana]: kr|nDOwahOnO b}s\ [brês]: br|s t}bn\ [Trêban]: tr|ban

Penerapan

• Wangsalan: kusumfinnF|/[wnF [kusuma di nandur wenda] = pp}mMn\ [paprêman]. Sumber: Sandi-Asma lan Wangsalan, Dirdjosiswojo, 1957, hlm. 22.
• Wangsalan: kututG|=tutulM|/fv [kutut gung tutul murdanya] = f}kuku [drêkuku]. Sumber: Sandi-Asma lan Wangsalan, Dirdjosiswojo, 1957, hlm.  22.
• Carakan: alsÑ~nDwhanaikua=ke/, awkÑ|p]kP}kB[a, skl=ku=s}fDai=glih, mu=k}tKsguha[nN, aufnB~sBr[tTkypinusus\ mkP}lÒ|gelFfitelu, tnNhpx[fnSkl=ku=as}p\ sufukSrirkliynPt}m\ tumBsG`iyazeb}gGi, [wonTenHi=dusunÒ~bn\, [Alas Krêndhawahana iku angkêr, awakku prak-prêk bae, sakalangkung srêdha ing galih, mungkrêt kasaguhane, udan brês barate kaya pinusus, mak prêl tugêl dadi têlu, tanah parêdèn sakalangkung asrêp, suduk sarira kalihan patrêm, tumbas griya angêbrêgi, wontên ing dhusun Trêban]. Sumber: Layang Carakan, Padmasusastra, 1917, hlm. 21-2.

99.

Huruf

Deskripsi

• Unicode: U+007E Block: Basic Latin Nama: tilde Huruf: ~ UTF decimal: 126 HTML decimal: ~ HTML hex: ~ US keyboard (Windows): Shift ` (Alt 126)
• Transliterasi ke huruf Latin: -rêGolongan: sandhangan wyanjanaSebutan: cakra kêrêt

Penerapan

• aufnB~es\ [udan brês]: udanbr|s dsunÒ~bn\ [dhusun Trêban]: DusUntr|ban
• Wangsalan: ke[qkÑ~sN [kêthèk krêsna] = lutu= [lutung]. Sumber: Sandi-Asma lan Wangsalan, Dirdjosiswojo, 1957, hlm.  23.
• Wangsalan: smP=p=gilpW~kS [sampang panggilap wrêksa] = p}nis\ [prênis]. Sumber: Sandi-Asma lan Wangsalan, Dirdjosiswojo, 1957, hlm.  26.
• Carakan: alsÑ~nDwhanaikua=ke/, awkÑ|p]kP}kB[a, skl=ku=s}fDai=glih, mu=k}tKsguha[nN, aufnB~sBr[tTkypinusus\ mkP}lÒ|gelFfitelu, tnNhpx[fnSkl=ku=as}p\ sufukSrirkliynPt}m\ tumBsG`iyazeb}gGi, [wonTenHi=dusunÒ~bn\, [Alas Krêndhawahana iku angkêr, awakku prak-prêk bae, sakalangkung srêdha ing galih, mungkrêt kasaguhane, udan brês barate kaya pinusus, mak prêl tugêl dadi têlu, tanah parêdèn sakalangkung asrêp, suduk sarira kalihan patrêm, tumbas griya angêbrêgi, wontên ing dhusun Trêban]. Sumber: Layang Carakan, Padmasusastra, 1917, hlm. 21-2.

100.

Huruf

Deskripsi

• Unicode: U+002D Block: Basic Latin Nama: hyphen-minus Huruf: - UTF decimal: 45 HTML decimal: - HTML hex: - US keyboard (Windows): - (Alt 45)
• Transliterasi ke huruf Latin: -yaGolongan: sandhangan wyanjanaSebutan: pengkal atau baksya

Fonetis

• k}p-ek\ [krêpyêk]: kr|py|k gu[m]o[b-os\ [gumrobyos]: gumrObyOs [k-k\[k-k\ [kyèk-kyèk]: kyEk-kyEk [a[p-g\ [èpyèg]: EpyEg dumP-uk\ [dhumpyuk]: DumpyU? gum(b-ug\ [gumrubyug]: gumrubyug k]p-k\ [krapyak]: krapya?

Penerapan

• Wangsalan: n/ptiai=z[yof- [narpati ing Ngayodya] = fsrt [Dasarata]. Sumber: Sandi-Asma lan Wangsalan, Dirdjosiswojo, 1957, hlm.  18.
• Wangsalan: fit-litK=gunÕ|l\ [ditya lit kang gundhul] = wilW [wilwa]. Sumber: Sandi-Asma lan Wangsalan, Dirdjosiswojo, 1957, hlm.  23.
• Carakan: sWr[nblu=putu=mkÑ~p-ek\ az-e[kTosSken\ ai=ngrm/[sl-es\ lumkubx=g}b-egG~b-eg\, [Swarane balung putung mak krêpyêk, angyêktosakên, ing nagara Marsèlyês, lumaku barêng grêbyêg-grêbyêg]. Sumber: Layang Carakan, Padmasusastra, 1917, hlm. 23.
• Carakan: j=jitig=wulnBy/[k]o[p-ok\ krize[tTgu[m]o[b-os\ g]]iylimsSnGe[b-ogíb_. [Jangji tigang wulan bayar kropyok, karingête gumrobyos, griya limasan gêbyog mubêng]. Sumber: Layang Carakan, Padmasusastra, 1917, hlm. 22.
• Carakan: sWrnNi=kep-kWy=, [k-k\[k-k\ aqi[kH[p-gB[a[polhmuku[w. [Swaraning kêpyak wayang, kyèk-kyèk, athik èpyèg bae polahmu kuwe]. Sumber: Layang Carakan, Padmasusastra, 1917, hlm. 22.
• Carakan: ap-un>mB=cnF|nNir[bji, ajznTidumP-uk\ teb_teb_k=sWnitkum-us\ r[fnF~$Qf-umMenNdt_, tuwnH-um\ gum(b-ugHi=k=wf-kusW. [Apyun Rêmbang candunira bèji, aja nganti dhumpyuk, têbêng-têbêng kang swanita kumyus, Radèn Drêsthadyumêna dhatêng, Tuwan Hyum, gumrubyug ingkang wadyakuswa]. Sumber: Layang Carakan, Padmasusastra, 1917, hlm. 22.
• Carakan: snf-nS=fnNnJy, smPunFmelÑÑ`k-kMevJzn\ k-tTi=jgfKsipu, t-sMi[r=omu/[w=gmB|h [Sanadyan Sang Dananjaya, sampun damêl krapyak mênjangan, kyating jagad kasipu, tyas mirong murwèng gambuh]. Sumber: Layang Carakan, Padmasusastra, 1917, hlm. 22.

101.

Huruf

Deskripsi

• Unicode: U+00C2 Block: Latin-1 Supplement Nama: Latin capital letter A with circumflex Huruf: Â UTF decimal: 194 HTML decimal: Â HTML hex: Â HTML name: Â US keyboard (Windows): Alt 0194
• Transliterasi ke huruf Latin: -yaGolongan: sandhangan wyanjanaSebutan: pengkal

Fonetis

• [go[mBÂok\ [gombyok]: gOmbyO? amBÂ/ [ambyar]: ambyar amBÂ|/ [ambyur]: ambyUr AmBÂh [Ambyah]: ambyah

Penerapan

• Wangsalan: wnÒÂ$=!ri[b]onT [wantya Sang Naribrănta] = Abiys [Abiyasa]. Sumber: Sandi-Asma lan Wangsalan, Dirdjosiswojo, 1957, hlm.  17.
• Wangsalan: [w=oatiwsTemB|=snFÂ [wong atiwas têmbung sandya] = sm/ [samar]. Sumber: Sandi-Asma lan Wangsalan, Dirdjosiswojo, 1957, hlm.  30.

102.

Huruf

Deskripsi

• Unicode: U+002B Block: Basic Latin Nama: plus sign Huruf: + UTF decimal: 43 HTML decimal: + HTML hex: + US keyboard (Windows): Shift = (Alt 43)
• Transliterasi ke huruf Latin: -haGolongan: sandangan rekanSebutan: tidak ada

Fonetis

• p+ki/ [fakir]: fakIr kp+n [kafan]: kafan kilp+\ [kilaf]: kilaf p+am\ [faham]: faham j+kt\ [zakat]: zakat g+Ib\ [ghaib]: ghaIb

Kaidah

• Terdapat lima aksara rekan menurut Padmasusastra (1917) dan Dwijasewaya (1910): k+, f+, p+, j+, dan g+. Lihat: Layang Carakan, Padmasusastra 1917, hlm. 16. Paramasastra Jawa, Dwijasewaya, 1910, hlm. 21.
• Aksara rekan yang terletak setelah suku kata tertutup, apabila pasangan aksara rekan tersebut tidak terletak di belakang konsonan mati, aksara konsonan mati tersebut harus diberi tanda pangku, misalnya: muk\tìi/ [Muktsir], zbF|l\g+ni [Ngabdul Ghani]. Lihat: Pusaka Jawi, Java Instituut, Mei 1926, hlm. 69 (XII.2), Wawaton Panyêratipun Têmbung Jawi, Kumisi Kasusastran, 1926, hlm. 13 (XII.2), dan Sastra Sriwedari XII.2.

Penerapan

• Contoh umum: p+ki/ [fakir]: [Zakat iku salah sijine katumrapake marang wong fakir].
• Contoh umum: kp+n [kafan]: [Jisime wis dibuntêl nganggo kain kafan].
• Contoh umum: kilp+ [kilaf]: [Sakwise matèni kancane dhewe, Bagong lagi ngaku kilaf].

103.

Huruf

Deskripsi

• Unicode: U+00EC Block: Latin-1 Supplement Nama: Latin small letter i with grave Huruf: ì UTF decimal: 236 HTML decimal: ì HTML hex: ì HTML name: ì US keyboard (Windows): Alt 0236
• Transliterasi ke huruf Latin: -haGolongan: sandangan rekanSebutan: tidak ada

Fonetis

• fìiki/ [dzikir]: dzikIr muk\tìi/ [Muktsir]: mu?tsir

Kaidah

• Aksara rekan dapat disambungkan dengan sandangan lain, termasuk: ìi [wulu], ìe [pêpêt], += [cêcak] dan +/ [layar], atau kombinasi dari sandangan ini. Lihat: Pusaka Jawi, Java Instituut, Mei 1926, hlm. 69 (XII.3), Wawaton Panyêratipun Têmbung Jawi, Kumisi Kasusastran, 1926, hlm. 13 (XII.3), dan Sastra Sriwedari XII.3.
• Aksara rekan apabila mendapat sandangan: wulu, pepet, cecak, atau layar, cecak tiga tersebut diletakkan di depan (kiri) sandangan, misalnya: fìikìi/ [dzikhir], p+/lu [farlu]. Lihat: Pusaka Jawi, Java Instituut, Mei 1926, hlm. 69 (XII.3), Wawaton Panyêratipun Têmbung Jawi, Kumisi Kasusastran, 1926, hlm. 13 (XII.3), dan Sastra Sriwedari XII.3.