Tus Pajang, Sasrasumarta et. al., 1939, #271 (Hlm. 001–053)

Tus Pajang

Pèngêtan Lêlampahanipun Swargi Radèn Ngabèi Yasadipura I, Abdi Dalêm Kaliwon Pujăngga, ing Surakarta Adiningrat.

Mawi rinêngga ing gambar-gambar

Kawêdalakên awit namaning Komite: Yasadipuran I
Karanganipun: R. Sasrasumarta, R. Sastrawaluya, saha R. Ng: Yasapuraya
kanthi pambiyantunipun: R. Ng. Marsapranata, R. Ng. Wignyawiryana, R. Ng. Andayadipraja, sarta R. Yasawiyata.

Kaêcap ing pangêcapan Budi Utama ing Surakarta 1939.

--- [0] ---

[...]

--- [0] ---

Aturipun Pangarsa

Nuwun, awit wontênipun pahargyan mèngêti Karaton Surakarta têtêp 200 taun, ingkang dhumawah tanggal kaping: 18 April dumugi: 1 Mèi: 1939 punika, pangrèhing komite: darah Yasadipuran I sawarganipun, ugi andhèrèk mèngêti, nênuwun sarta muji ing Gusti Allah, mugi-mugi nagari saha karaton dalêm Surakarta Adiningrat, sagêda lulus lêstari tata raharja, saya mindhak kaluhuranipun panjênêngan dalêm nata ingkang sami jumênêng, dinirgakna ingkang yuswa, awèta dados pandam pangayomanipun garwa, putra, santana, abdi saha kawula dalêm sadaya.

Mênggah wujuding pêpuji wau, dipun saranani:

: Nalika dintên Salasa kaping: 7 Marêt: 1939 wanci jam: 6 sontên (malêm Rêbo kaping: 17 Sura, Je: 1870) pangrèhing komite darah Yasadipuran I

--- [0] ---

sami dêdupa wontên saantawisipun waringin sêngkêran ing alun-alun êlèr, saha lajêng wilujêngan, manggèn ing griyanipun Artaka Radèn Ngabèi Sumawiraya, mawi dipun paringi jêjênêng saking Komite Surakarta 200 taunan.

: Komite darah Yasadipuran I ugi damêl pèngêtan awujud buku: Tus Pajang, nyariyosakên lêlampahanipun Radèn Ngabèi Yasadipura I, têrangipun kados aturipun panitya pangarang ing sisih punika.

Mênggah buku Tus Pajang wau manawi wontên kirang langkungipun, langkung malih ingkang anggêpok kaluhuran, kula sumanggakakên para nupiksa, mugi kaparênga paring samodra pangaksama. Amargi, sanadyan sampun sarosa binudidaya, wusananipun inggih kados wontênipun punika.

Atur panuwunipun pangrèh, sadaya wau mugi andadosakên kauninganipun para maos.

Awit namanipun Komite darah Yasadipuran I

Arjadipraja

(Pangarsa)

Andayadipraja

(Panitra I)

--- [1] ---

Purwaka

Sanajan kanthi ngêtog kakiyatan sarta ngêpuh pambudidaya, babaranipun sêrat punika tangèh yèn sagêda nyêkapi, kabêkta saking kêkirangan sarana, kasêpênan ubarampe. Langkung malih manawi ngèngêti, bilih sugêngipun ingkang suwargi Radèn Ngabèi Yasadipura I punika, sapriki sampun kalih atus taun langkung dangunipun. Dados panglacakipun sampun rakaos sangêt.

Pandhapukipun cariyos lampahanipun ingkang suwargi punika bêbasan namung sakêcêpêngipun, pundi ingkang sakintên sagêd madhangakên, utawi mêngku têpa palupi utami, lajêng dipun pacak. Bakuning andharan mêndhêt saking gotèk, dêdongengan, sarta wontên ingkang kapêthik saking pustaka warti utawi sêrat, ugêr wontên larasipun [lara...]

--- [2] ---

[...sipun] kalihan sêdyanipun bêbadan ingkang andhapuk lêlampahanipun ingkang suwargi punika.

Sêrat punika ngêwrat lêlampahan kala sugêngipun Radèn Ngabèi Yasadipura I ugi ingkang karan: Tus Pajang. Ing sarèhning ingkang suwargi punika abdi dalêm pujăngga, dados lêlampahanipun kathah sangêt gêgayutanipun kalihan praja, praja Jawi lan parentah Walandi. Sapintên wigatosing lêlampahanipun, para nupiksa badhe sagêd anguningani wontên ing andharaning sêrat punika.

Nyarêngi kalihan kala măngsa ingkang wigati, inggih punika mèngêti adêgipun karaton dalêm sampun 200 taun dangunipun, sêrat punika ugi ngêwrat bab-bab ingkang anggêpok adêgipun karaton dalêm. Makatên punika malah katingal mungguhipun, manawi ngèngêti: bilih ingkang suwargi punika ugi mênangi kala pindhahipun karaton dalêm, wiwit babagan panggarap, paripurna ngantos dumugi rêjanipun praja pisan. Awit saking punika, sêrat punika ugi ngiras pantês kangge mahargya titimăngsa ingkang sakalangkung wigati punika.

Ananging, sapintên panalăngsa sarta pêpêsing manah, dene sêsotyanipun praja, sêsêmbahanipun kawula, [kawu...]

--- [3] ---

[...la,] Saandhap Sampeyan Dalêm Ingkang Minulya saha Wicaksana Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana X, nalika dintên Sênèn Lêgi tanggal kaping: 1 Sura Je: 1870 utawi 20 Pebruwari 1939 wanci jam: 7.35 enjing, murud ing kasidan jati, dumugi yuswa: 74 taun 6 wulan 9 dintên, amargi gêrah sêpuh.

Seda dalêm punika sayêktos dados prihatosipun garwa, putra santana, kawula sarta praja Surakarta ing saumumipun. Panityaning sêrat punika, ngunjukakên sêmbah pamuji mugi arwah dalêm ingkang murud ing kasidan jati, tinampi wontên pangayunaning Pangeran. Brêkah dalêm nyawabana dhatêng praja dalah kawula sadaya.

Salêbêtipun praja dalah kawula nandhang belasungkawa awit surud dalêm ingkang wicaksana, wasana tumuntên angsal pêpulih, dene Gusti Bandara Kangjêng Pangeran Angabèi, putra dalêm pambajêng, nalika Jumuwah Wage ping 19 Sura Je 1870, sumilih kaprabon, jumênêng nata angrênggani kadhaton ing Surakarta, jêjuluk: Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana XI, awit jumênêng dalêm punika, mugi-mugi sagêd widada dirga ing yuswa, punapa malih tansah manggih suka [su...]

--- [4] ---

[...ka] bagya, sumarambahipun anyawabi pramèswari dalêm, putra santana, kawula saha praja dalêm.

Wusananing atur pambabaripun sêrat punika awit saking sêdyanipun Komite Yasadipuran I, salah satunggaling bêbadan saking paguyuban darah Tus Pajang, ingkang dipun pangarsani Radèn Ngabèi Arjadipraja. Dene ingkang dipun bêbahi anggarap, panitya Pustakawarti, sangêt-sangêt panyuwunipun, manawi wontên kêkirangan sarta kuciwanipun, mugi angsal samodra pangaksama ingkang agung saking sanggyanipun para nupiksa sadaya.

Kasêrat tanggal kaping 15 Marêt 1939.

Panitya Pustakawarti.

--- 5 ---

1. Bagus Banjar

Sakonduripun saking Palembang, Radèn Tumênggung Padmanagara katarimah anggènipun nêmpuh sayêmbara wontên ing Kartasura, lajêng kawisudha dados abdi dalêm bupati jaksa, dêdalêm wontên ing Pêngging, sarta kaparingan lênggah siti 50 jung. Nalika samantên ingkang jumênêng nata wontên ing Kartasura Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana I.

Radèn Tumênggung Padmanagara punika kêncêng ngibadah sarta lêbêt kaislamanipun. Wontên ing Pêngging lajêng krama angsal wulanjar nama Maryam, ingkang punjul ing warni, anakipun Kalipah Caripu, satunggiling ngulama ingkang langkung kawruhipun dhatêng agami Islam, sasampunipun dados garwa, pun Maryam lajêng karan Nyai Ajêng Padmanagara.

Antawis kawan wulan saking anggènipun dipun pundhut garwa, Nyai Ajêng Padmanagara nyidham kaworan, mratandhani sampun bobot. Wasana dumugining wancinipun, Nyai Ajêng gadhah rencang lare mêdal èstri, ingkang ing têmbenipun nama Mas Ajêng Jakariya.

Awit putranipun putri punika, radèn tumênggung rumaos [ruma...]

--- 6 ---

[...os] dèrèng marêm ing panggalih sangêt-sangêt panuwunipun ing Pangeran, supados kaparingan momongan jalêr, ingkang sagêd nocogi kalihan panggalihipun. Saking anggènipun kapengin kagungan putra kakung, mawi dipun saranani prihatos, sarta bantêr lampahipun. Siyang dalu cêgah dhahar sarta sare, ing batos tansah nênuwun ing Pangeran.

Anuju satunggiling dalu, ing sangajênging dalêmipun radèn tumênggung, kadhatêngan tiyang kathah saking kanan kering. Nalika Radèn Tumênggung Padmanagara ngêdali, sarta andangu punapa parlunipun, dene sami dhatêng ing dalêmipun. Têtiyang punika sami matur, manawi sami manoni wontên daru cumlorot, warninipun ijêm sulak pêthak, agêngipun watawis sacêngkir. Prênahing dhumawahipun wontên ing dalêmipun radèn tumênggung. Ingkang andangu rumaos kagawokan, amargi panjênênganipun piyambak ingkang wontên ing ngriku botên pirsa punapa-punapa. Mila ing batos inggih sănggarunggi dhatêng têmêning aturipun têtiyang punika. Ewadene siram-siram bayêm, mugi-mugi sêsêrêpanipun têtiyang punika nètèsi kanthi wontên wahananipun sae.

--- 7 ---

Enggaling cariyos, garwa sampun ambobot malih, sarta sampun mèh dumugi lèkipun, kirang sadintên sadalu saking pambabaripun, ingkang garwa sampun karaos anggêrahi. Raos makatên punika ngantos rambah kaping tiga, ananging tansah botên saèstu kemawon.

Anuju ing dintên Kêmis Lêgi wanci sontên, radèn tumênggung katamuan tiyang sêpuh, ngakênipun patinggi ing Palar. Tamu punika matur, manawi mêntas ambiyaki Kuran, mrangguli suratul lujum. Ing surat ngriku nyêbutakên, manawi wontên bayi lair ing dintên Jumuwah Paing benjing-enjing punika, ing têmbe lare punika badhe langkung tinimbang sasaminipun.

Radèn tumênggung lajêng enggal-enggal ngabari Kyai Kalipah Caripu, supados manggihi tamunipun. Sasampunipun dhatêng, Kyai Kalipah Caripu jagongan kalihan patinggi Palar punika, sami bawa raos, ngrêmbag babagan kabatosan. Eca anggènipun sami bawa raos, kintên wanci sirêp janma, Kyai Kalipah Caripu katamuan mitranipun saking Magêlang nganthi rencang jalêr kêkalih. Tamu punika umur-umuranipun langkung sêpuh tinimbang patinggi Palar, nama Kyai Ănggamaya. Kyai Ănggamaya punika [pu...]

--- 8 ---

[...nika] wontên ing griyanipun ngêdêgakên paguron agêng. Mulangakên kawruh warni-warni. Amargi piyambakipun punika ngulama agêng limpad, manawi kawruhipun sarta têrang paningalipun. Malah nalika sawêg dhatêng punika, sampun wani ngandharakên mangke wanci subuh, Nyai Ajêng Padmanagara badhe kagungan putra kakung. Putra punika têmbenipun linangkung, prasasat dados ugêr-ugêring praja, kaparêk kalihan sang nata. Mirêng wêdharing pamêcanipun Kyai Ănggamaya makatan punika, ingkang sami anjagongi, langkung malih Radèn Tumênggung Padmanagara, ing batos dèrèng sagêd ngêcupi, namung sumarah ing Pangeran, mugi-mugi nètèsana sadaya. Pancèn inggih kados makatên punika ingkang dipun suwun, dipun impi-impi sarta ingkang dados idham-idhamanipun.

Saking guyub guyêngipun, anggènipun jagongan botên sumêrêp wanci, saking kapirênan anggènipun musawaratan sarta sarasehan kawruh. Dumuginipun wanci subuh, lajêng sami dhatêng langgar, parlu sêsarêngan sêmbahyang. Dèrèng ngantos rampung parlunipun, sampun dipun tênggani satunggiling abdi, ingkang badhe matur dhatêng Radèn Tumênggung Padmanagara. Sarampunging parlu subuh, abdi wau enggal-enggal matur, [ma...]

--- 9 ---

[...tur,] manawi bandara putri sampun karaos anggêrahi, ngatawisi yèn badhe kagungan putra. Ingkang dipun aturi enggal-enggal lumêbêt dalêm. Botên antawis dangu, jabang bayi sampun lair. Bayi punika bungkus sarta kalung usus.

Para pinisêpuh sami kagawokan sumêrêp wujuding bayi. Kyai Ănggamaya lajêng nêdha sarêm sawuku, ingkang lajêng dipun garitakên bungkusipun. Pêcahing bungkus, sawêg katingal bayinipun, têtela ing sumêrêpipun manawi jalêr, guwayanipun sumuluh. Wasana usus ingkang kumalung ing gulu dipun udhari, bayi tumuntên nangis cumêngèr. Sasampunipun dipun upakara rêsik, para pinisêpuh sami nimbul sarana nucup êmbun-êmbunanipun. Dados lairing jabang bayi nètèsi kados pamêcanipun Kyai Ănggamaya, nuju dintên Jumuwah Paing wulan Sapar Jimakir 1654, wanci jam 5.30 enjing.

Botên kacariyosakên pahargyanipun babaran, sarêng dumugi sapêkênipun kanamakakên: Bagus Banjar, karanipun Jaka Subuh. Dene ingkang êmbah Kyai Kalipah Caripu maringi têtêngêr: Jenal Ngalim, kapiridakên namaning gurunipun Radèn Tumênggung Padmanagara nalika wontên [wo...]

--- 10 ---

[...ntên] ing Palembang, ingkang nama Jenal Ngabidin.

Kyai Ănggamaya sarta patinggi Palar, anggènipun nênggani ngantos bibar sapêkênipun. Malah Kyai Ănggamaya tilar wêling, manawi pun Bagus Banjar punika sampun umur 8 taun, badhe kasuwun dhatêng Kêdhu Bagêlèn, sagêda dipun wulang sawarnining kagunan sarta pangawikan.

Kados punapa katrêsnanipun Radèn Tumênggung Padmanagara sakalihan dhumatêng ingkang putra Bagus Banjar, bêbasan tanpa pêpindhan. Saking sampun dawêg anggènipun kapengin kagungan putra kakung, măngka sawêg sagêd kadumugèn sapunika, Bagus Banjar dados maniking rama ibu, ingkang prasasat dados gantilaning manah, sangêt dinama-dama kanthi pramati lan ngatos-atos pangrêksanipun. Bagus Banjar kalis ing sambekala, lêpat ing sanjata uwa, badanipun enggal agêng kalawun-lawun, kados dipun dusi ing toya gege.

Wiwit umur saminggu dumugi 5 taun, Bagus Banjar namung nêdha pisang ambon thok, sanèsipun botên ajêng. Amargi manawi dipun sukani têtêdhan sanèsipun, badanipun lajêng kêra tur nuntên sakitên, mila inggih dipun lajêngakên sapurunipun. Sarêng umuripun sampun langkung,

--- 11 ---

5 taun, sawêg purun kambêtan sêkul, nanging ingkang dipun sênêngi piyambak nêdha intip. Sanajan inggih doyan têtêdhan sanèsipun, ananging dhatêng intip botên kantun lan botên wontên bosênipun.

Wiwit ngancik umur taunan, sampun katingal lantipipun, langkung tinimbang sasamining lare, cal-culing rêmbag, ginêm saginêmipun, ngatawisi manawi lare limpad, tarkadhang sagêd mranani manah utawi damêl cingakipun para sêpuh ingkang nyumêrêpi. Sarêng Jaka Subuh utawi Bagus Banjar sampun umur sawindu, Radèn Tumênggung Padmanagara kèngêtan dhatêng panyuwunipun Kyai Ănggamaya ing Bagêlèn. Saking kaparêngipun, ingkang putra badhe dipun êtêrakên piyambak. Ing sadèrèngipun pangkat, Bagus Banjar kasuwunakên sawab ingkang êmbah, murih linêpatakên ing sambekala sarta godharêncana.

Botên kacariyosakên rêroncènipun wontên ing margi, radèn tumênggung kalihan ingkang putra sampun dumugi ing Kêdhu. Kyai Ănggamaya sakalangkung bingah dene dèrèng ngantos kengkenan murugi dhatêng Pêngging, sampun kaparingakên piyambak, malah dipun êtêrakên ingkang [ing...]

--- 12 ---

[...kang] rama. Wontên ing Kêdhu, radèn tumênggung anggènipun nênggani ingkang putra ngantos kalih wulan. Sakonduripun dumugi ing Pêngging, sangêt ing piduwungipun, dene rama mara sêpuh, Kiyai Kalipah Caripu sampun ajal, kakubur wontên ing dhusun Bêndhan Pêngging. Inggih sapintên pangungunipun, dene botên nyumêrêpi kala gêblagipun. Wasana inggih mupus ing pêpêsthèn, bilih sadaya wau saking kaparêngipun ingkang adamêl gêsang.

Bagus Banjar ingkang kantun wontên ing panggenanipun Kyai Ănggamaya, botên katawis kajogipun, mindhak dintên saya kraos. Wiwit wontên ing ngriku dipun wulang nyêrat Jawi sarta Arab, maos kitab sarta Kur'an. Sarta malih kawulang nglampahi isarak rukuning kaislaman. Wiwit nampi piwulang, katingal kalantipanipun, mila enggal mangêrtosipun.

Tundha-tumundhaning pasinaon, dipun wulang ingkang gampil-gampil, saya dangu saya mindhak, ngantos dipun wulang kawruh ingkang inggil-inggil. Botên namung têtêmbungan sarta maksudipun, ugi dipun wulang dhatêng paramasastra sarta kasusastranipun pisan. Kados umumipun panggulawênthah sarta amarsudi ing jaman kina, dhêdhasaripun mawi ulah kabatosan, [kaba...]

--- 13 ---

[...tosan,] inggih punika sêsirih sapanunggilanipun. Makatên ugi anggènipun mulang Kyai Ănggamaya dhatêng Bagus Banjar, botên tilar panggulawênthah kabatosan. Sanajan taksih nama lare, sampun dipun tuntuni sêsirih, ngêngirangi sarta lampah sanès-sanèsipun. Makatên malih ugi dipun wulang dhatêng kawruh kaneman, inggih punika jaya kawijayan sarta kanuragan.

Kacariyos anggènipun Bagus Banjar wontên ing paguronipun Kyai Ănggamaya ngantos 5 taun dangunipun, dados umuripun sampun 14 taun. Wiwit punika saya katingal kalantipanipun, landhêp pasanging graita, jêmbar kawruhipun. Gurunipun ngantos kasok katrêsnanipun. Panganggêpipun botên beda kalihan dhatêng anakipun piyambak.

Awit saking dayaning tuntunan wiwit alit, Bagus Banjar kadhasaran kabatosan ingkang kandêl. Dados botên namung kawignyan kalairan kemawon, dalasan bêbudèn sarta kajiwanipun inggih angsal panggulawênthah sarta pamardi saking Kyai Ănggamaya. Wiwit punika saya katingal kapintêranipun, kados sanepanipun êmas ingkang sinangling, sumunaripun têrus ing jawi lêbêt. [lêbê...]

--- 14 ---

[...t.] Kalairanipun sampun putus kasusastranipun Jawi Arab, kasusilan, tatakrama sarta kanuragan. Kabatosanipun dene dipun sumêrêpakên dhatêng tata traping ulah samadi, cara-caraning panêmbah, mangrèh dhiri pribadi, sarana sêsirih, ahli lampah lan sapanunggilanipun.

Sarênganing lêlampahan punika, nalika ing Kartasura tuwuh gegeran Cina, anjalari jêngkaripun Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana II, dhatêng Panaraga. Jêngkar dalêm punika nuju ing dintên Sêtu Wage 27 Rabingulakir, Alip 1667, wanci lingsir kilèn, sinêngkalan swara karungu olahing bumi.[1]

Sajêngkar dalêm saking kraton ing Kartasura sampun dipun jègi Cina, ingkang gumantos jumênêng nata Radèn Mas Garêndi, jêjuluk Sinuhun Kuning, saking pitulunganipun bala Cina, jumênêngipun botên ngantos dangu. Ingkang sinuhun lajêng kasoran linawan ing wadyabala Kumpêni.

Tindakipun Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana II dhatêng Panaraga kadhèrèkakên putra dalêm Kangjêng Gusti Pangeran Adipati Anom Mangkunagara, ingkang ing têmbe jumênêng Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana [Paku...]

--- 15 ---

[...buwana] III wontên ing Panaraga, Ingkang Sinuhun Pakubuwana II, jêjuluk Kangjêng Panêmbahan Brawijaya, masanggrah wontên ing dhusun Kênthèng.

Nalika ingkang sinuhun masanggrahan wontên ing Kênthèng punika, Bagus Banjar sampun wangsul saking Kêdhu sarta lajêng konjuk ing ngarsa dalêm. Wêkdal kaunjukakên punika sêsarênganipun lare tiga, inggih punika: Mursada, Amat Ngali lan Busra. Neneman sakawan punika sasampunipun kauningan kangjêng sinuhun, ingkang kagêm namung satunggal, Bagus Banjar. Wiwit punika Bagus Banjar anyuwita ratu, dados abdi dalêm prajurit namèng jaja, nama Kuda Pangawè, padamêlanipun kapiji ngampil pusaka dalêm Kyai Cakra.

Saking pasanggrahan ing Kênthèng, sarêng praja sampun têntrêm, ingkang sinuhun karsa kondur angadhaton. Ananging rêrêsah salêbêting kitha dèrèng sirêp babar pisan, tindak dalêm lêrêm wontên ing dhusun Gumpang, ing griyanipun Tumênggung Sindusena. Wontên ing ngriku, ingkang sinuhun sagêd ngêntosi sawatawis wanci. Wiwit nyuwita sang prabu, Bagus Banjar katitik kasagêdanipun, saya malih kasusastranipun. Mila salajêngipun madana dhatêng Pangeran Wijil,

--- 16 ---

wontên golongan kadipatèn. Wiwit wontên ing ngriku prasasat manggèn ing satunggiling papan ingkang nocogi kalihan dhêdhasaripun. Mila inggih lajêng katingal damêlipun, ngantos dipun parabi pujăngga taruna.

Nalika jaman Kartasura ingkang akir punika, praja koncatan ing karaharjan, kados surêm kêkuwungipun. Kajawi saking pangramanipun băngsa Cina sarta Sunan Kuning, taksih wontên santana dalêm ingkang ambêguguk nguthawaton, ngêdêgakên kraman utawi sami rêraton wontên ing pundi-pundi. Awit saking risakipun karaton Kartasura, mila wontên kaparêng dalêm ingkang sinuhun karsa mindhah karaton.

Saking gênging lêlabêtanipun dhatêng praja, nalika jumênêng dalêm Ingkang Sinuhun IV, wontên karsa dalêm badhe misudha Ngabèi Yasadipura dados pêpatih dalêm. Kabêkta kala samantên Ngabèi Yasadipura sampun yuswa, mila nyuwun mopo, botên sagah nglampahi wisudhan punika. Wasana ganjaranipun dhumawah wontên ing putra, amargi putranipun ingkang kawisudha dados bupati ngantos tiga, inggih punika:

1: Radèn Tumênggung Sastranagara (Yasadipura II) abdi

--- 17 ---

dalêm bupati carik.

2: Radèn Tumênggung Yasadipura III, abdi dalêm bupati kadipatèn.

3: Radèn Tumênggung Amongpraja, abdi dalêm bupati jaksa.

Ngabèi Yasadipura punika katurun wolu saking Kangjêng Sultan Adiwijaya (Radèn Jaka Tingkir) ing Pajang. Urutanipun makatên:

Kangjêng Sultan Adiwijaya, pêputra:

1. Pangeran Adipati Banawa (Kangjêng Sinuhun Prabuwijaya) pêputra:

2. Pangeran Émas, adipati ing Pajang, pêputra:

3. Pangeran Arya Prabuwijaya (Panêmbahan Radèn) pêputra:

4. Pangeran Arya Wiramanggala (Kajoran) pêputra:

5. Pangeran Adipati Wiramanggala (ing Cêngka[2] Sèwu mantu dalêm ingkang sinuhun sumare ing Têgalarum) pêputra:

6. Kangjêng Pangeran Arya Danupaya, pêputra:

7. Radèn Tumênggung Arya Padmanagara ing Pakalongan, pêputra:

8. Radèn Ngabèi Yasadipura I abdi dalêm kaliwon pujăngga [pu...]

--- 18 ---

[...jăngga] ing Surakarta Adiningrat.

Sedanipun Ngabèi Yasadipura kala dintên Sênèn Kaliwon tanggal ping 20 Dulkangidah, taun Wawu 1728, dumugi yuswa 74 taun. Sumare wontên ing pasarean Pêngging, sawingkingipun Masjid Ciptamulya.

2. Nitik Kraton Surakarta

Kondur dalêm Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan Pakubuwana II saking kitha Panaraga, marêngi dintên Rêbo Lêgi tanggal ping 22 wulan Sawal taun: Alip 1667 tinêngêran: kontap karênga rêngganing praja.[3] Kabêkta saking risaking kraton Kartasura, saking kaparêng dalêm karsa utusan nitik papan langkung rumiyin. Dene ingkang kautus milih papan: Tuwan Mayor Hogêndhorêp, Adipati Pringgalaya, Adipati Sindurêja dalah para bupati nayaka. Utusan wau kalêbêt ugi abdi dalêm juru nujum: Kyai Tumênggung Ănggawăngsa, Radèn Tumênggung Puspanagara sarta Radèn Tumênggung Mangkuyuda. Sasampunipun têrang dhawuh timbalan [timba...]

--- 19 ---

[...lan] dalêm, para utusan sami pangkat mangetan, pados titik papan ingkang sakintên prayogi kangge kraton.

Papan ingkang dipun pilih wontên wêrni tiga, inggih punika:

Ha: Dhusun Kadipala, papanipun lêmpar waradin, sitinipun gasik, mapanipun pikantuk. Tuwan mayor saha patih kêkalihipun ugi sampun ngrujuki, namung wontên pêkèwêdipun, para abdi dalêm juru nujum botên nyuwawèni, dening wontên cacadipun, mênggah wosing aturipun abdi dalêm nujum, ing Kadipala punika sae, ing têmbe badhe sagêd rêja, emanipun dene badhe enggal risak.

Na: Dhusun Sala. Saking aturipun Radèn Tumênggung Ănggawăngsa, dhusun Sala punika ingkang sae piyambak, pantês dados papan badhening karaton, ing têmbe badhe tulus wilujêng, saya dangu saya wêwah rêja, kukuh santosa damêl mulyanipun nusa Jawi, băndha sabrang wutah angêjawi, badhe botên wontên paprangan. Pamanggih punika sampun dipun rujuki pêpatih dalêm kêkalih pisan, namung Tuwan Hogêndhorêp ingkang dèrèng nyuwawèni, kabêkta [kabê...]

--- 20 ---

[...kta] papanipun lêdhok, pating pandhukul sarta cêlak banawi. Mila manawi botên milih Kadipala, aluwung pados papan sanès.

Ca: Sanasèwu, punika pantês upami kangge papanipun karaton. Nanging miturut pamêcanipun Radèn Tumênggung Ănggawăngsa, papan punika ugi kirang sae. Miturut jăngka, manawi saèstu manggèn wontên ing ngriku, tiyang Jawi badhe wangsul Buda malih, sarta tansah tuwuh pêrangipun băngsa sami băngsa. Para utusan dalêm sami gumun dhatêng kalangkunganipun Radèn Tumênggung Ănggawăngsa.

Putusaning rêmbag, para utusan dalêm sami anggolongakên pamanggih, milih dhusun Sala. Pilihan punika salajêngipun konjuk ing saandhap sampeyan dalêm. Sasampunipun midhangêt unjukipun utusan dalêm, ingkang sinuhun lajêng utusan abdi dalêm malih, parlu nitisakên papan wau.

Mênggah ingkang dipun utus: Pangeran Wijil, abdi dalêm suranata nama Kyai Kalipah Buyut, Mas Pangulu Pikih Ibrahim sarta pujăngga dalêm Radèn Tumanggung Tirtawiguna. Prayagung sakawan punika lajêng pangkat mundhi dhawuh timbalan dalêm, bidhal enjing anjajah sawetaning nagari. [na...]

--- 21 ---

[...gari.] Wasana botên dangu sampun manggih siti ingkang sae sarta anggănda wangi, kasêbut dhusun: Talawangi. Prênahipun sawetanipun dhusun Sala cakêt, emanipun dene kirang bawera. Pangeran Wijil sarta Tumênggung Tirtawiguna tansah riyalat sarta mêsu pamuja brata, murih sagêda lêbda ing karya. Wontên ing sapinggiring Kêdhungkol, prayagung kalih sami nênêpi, sasampunipun sawatawis dintên sagêd angsal wangsit: manawi sampun pinasthi bilih dhusun Sala punika badhe dados praja agung, ananging kêdah kapanggiha rumiyin kalihan Kyai Gêdhe Sala, ingkang sumêrêp mula bukanipun ing nguni-uni.

Satêlasing wangsit, Pangeran Wijil nuntên tindak mangilèn dhatêng ing dhusun Sala. Kyai Gêdhe Sala gupuh-gupuh amêthukakên utusan dalêm. Sasampunipun sami satata lênggah, Kyai Gêdhe Sala lajêng andongèngakên babadipun dhusun Sala.

Nalika jaman Pajang, putranipun Tumênggung Mayang ingkang nama Jaka Pabelan, pêjah wontên ing salêbêting kadhaton, jalaran konangan anggènipun mangun sandi malêbêt ing pura, wangkenipun kalarung dhumatêng lèpèn, Nglawiyan. Kèlinipun kasangsang wontên ing sawetanipun siti Sala.

--- 22 ---

Ing nalika samantên ingkang dados bêkêlipun nama Kyai Sala, nama punika ngantos dados karanipun dhusun. Nalikanipun Kyai Sala dhatêng lèpèn, sumêrêp bathang kasangsang, ingkang lajêng kalorogakên manêngah ing panggenanipun toya ingkang santêr ilinipun. Anggènipun ngèlèkakên wanci sontên, sarêng wanci enjing wangsul malih dhatêng panggenanipun kasangsang suwaunipun. Anggènipun ngèlèkakên makatên punika ngantos kaping tiga, ananging bangke punika tansah wongsal-wangsul kemawon, andadosakên ing gumunipun Bêkêl Sala. Têmahanipun kunarpa punika kamangsit, supados kapêtak wontèn ing sakilèn dhusun Sala. Ing têmbe ing ngriku punika dados nagari agung sarta tata raharja salaminipun botên badhe sagêd risak.

Wangsit punika dipun estokakên, kakubur wontên ing dhusun Sala, katêlahipun nama Kyai Bathang. Sabên dintên Jumuwah utawi Anggara Kasih pakuburan punika murub, amadhangi dhusun, têmahan dipun pêpêtri ing tiyang kathah sarta dados pêpundhèn, kathah tiyang ingkang nêdha brêkah sarta nênêpi, murih sagêd kasêmbadan punapa sêdyanipun.

--- 23 ---

Utusan dalêm sakalangkung suka bingah, nuntên sami pangkat dhumatêng kuburanipun Kyai Bathang. Sadumuginipun ing ngriku, sagêd wuninga têbaning papan, pancèn katingal bawera asri. Kuciwanipun dene cêlak rawa ingkang lêbêt lan wiyar. Prayagung sakawan dahat kèmêngan ing galih.

Utusan dalêm Pangeran Wijil, Tumênggung Tirtawiguna Kalipah Buyut sarta Mas Pangulu Pêkih Ibrahim, kanthi dipun dhèrèkakên Kyai Gêdhe Sala wangsul dhatêng Kartasura. Sadumuginipun ing ngarsa dalêm, utusan munjuk sarèhing dinuta, wiwitan dumugi pungkasan sampun konjuk sadaya.

Saandhap sampeyan dalêm sasampunipun ngawuningani unjukipun Pangeran Wijil, sakalangkung ngunguning panggalih. Wasana utusan nimbali Kyai Tohjaya sarta Kyai Yasadipura sami ingandikakakên ambudidaya, murih dadosipun nagari, dhusun Sala katimbanga kalihan dhusun Talawangi.

Ingkang kadhawuhan lajêng gêgancangan ngestokakên dhawuh, sadumuginipun ing dhusun Sala nuntên ngubêngi rawa sampun têpang anggènipun mriksa, sagêd sumêrêp yèn ing ngriku wontên tirtanipun kamandhanu.

--- 24 ---

Kyai Ngabèi Yasadipura saha Kyai Tohjaya lajêng wangsul, punapa sêsêrêpanipun sampun konjuk ing saandhap sampeyan dalêm sadaya, kangjêng sinuhun karênan saha katuju ing galih, nuntên nimbali Kyai Tumênggung Ănggawăngsa, sasampunipun sowan, nuntên winartosan saliring karsa, sarta lêlampahan ing bab nitik praja.

Sampeyan dalêm ingkang sinuhun tumuntên animbali Adipati Pringgalaya, wigatosing parlu badhe pindhahipun punika ingandikakakên ngrêmbag kalihan para nayaka jawi lêbêt sadaya. Anggènipun ngrêmbag laminipun ngantos satêngah wulan, wusananipun lajêng damêl sêrat ingkang badhe kangge dhawuh dhumatêng abdi dalêm adipati măncanagari, waradin brang wetan brang kilèn, suraosipun sami kapundhutan balok, kathah sakêdhikipun manut agêng aliting bawahipun. Sasampunipun ngalêmpak, balok punika sami kacêmplungakên dhatêng ing rawa, ngantos sagêd angêbaki. Kantun tuking rawa ingkang dèrèng sagêd mampêt, sanadyan kalêbêtan sela utawi balok ingkang agung-agung, ngantos pintên-pintên èwu mêksa botên sagêd mampêt, malah mudaling [muda...]

--- 25 ---

[...ling] toya saya agung, ambalabar pindha samodra.

Pangeran Wijil, Kyai Kalipah Buyut, Kyai Pangulu Pêkik Ibrahim lajêng sami numbali sarta namakakên sarat puja măntra, ewadene mudaling toya mêksa botên sagêd mêndha, malah ing rawa ngriku mêdal gêrèhipun pèthèk, gêrèh layur sarta kewan isèn-isènipun sagantên, andadosakên kagawokanipun ingkang sami tumandang sadaya. Kawontênan punika saya andadosakên ing prihatosipun utusan dalêm, langkung malih Pangeran Wijil, sarta Kyai Yasadipura.

Awit saking kajudhêgan, Pangeran Wijil sarta Kyai Yasadipura sami mêsu puja brata, manêkung wontên ing sawetaning rawa, watawis sakidulipun lêrês dhusun Kêdhungkol. Anggènipun manêgês prayantun kêkalih punika ngantos pitung dintên pitung dalu, botên dhahar sarta sare, ing wusana mirêng swara makatên: He, kang padha mangun puja brata, wruhanira, têlênging rawa iki ora bisa pampêt, amarga dadi têmbusane samodra kidul. Ewadene yèn sira ngudi pampête, kang dadi sarate: tambakên gong sêkar dalima, godhong lumbu kalawan [ka...]

--- 26 ---

[...lawan] sirah talèdhèk.

Pangeran Wijil miwah Kyai Yasadipura sakala mudhar anggènipun mangun puja brata, Pangeran Wijil ngandika bisik-bisik dhatêng Kyai Yasadipura ingkang suraosipun mêdhar suraosing wisik wangsiting Hyang Agung, sarta dhawuh manawi ing benjing saèstu dados têlênging praja Jawi, kinèn gêgriya wontên sakidulipun Kêdhungkol. Sabab sintêna ingkang dêdunung wontên ing ngriku, anak putu dumugi buyutipun sami sagêd manggih santosa raharja. Pinèngêtan anggènipun tampi wangsit punika nuju malêm Anggara Kasih tanggal kaping: 2 wulan Sapar taun Jimawal 1669.

Sarêng wanci bangun enjing, lajêng sami unjuk uninga ing panjênêngan dalêm nata. Ingkang sinuhun dahat pangungunipun, sarta sangêt anggènipun anggalih, punapa baya ingkang dados kêkêraning wangsit, dene pampêting rawa andadak mawi sarana ingkang tuhu elok sarta anèh makatên. Saking sruning pambudi dalêm, dangu-dangu angsal wêwêngan panglêpasing panggalih. Wasana pangandika dalêm:

Tlèdhèk iku têgêse ringgit, karêpe dhuwit.

Gong iku têgêse găngsa, lambe, karêpe:

--- 27 ---

uni.

Dadi têmbung kêrasan: Gong Kyai Sêkar Dalima, karêpe dadi sêkar lathi.

Awit makatên ingkang dados suraosing wangsit, mila Kyai Gêdhe Sala nampèni paring dalêm arta sêsirah kathahipun salêksa ringgit, minăngka lintunipun siti Sala. Kaparêng dalêm ingkang kados makatên punika andadosakên suka bingahipun Kyai Sala.

Kyai Gêdhe Sala ugi manêkung wontên ing daganipun Kyai Bathang. Katarimah panuwunipun sagêd angsal sarana. Sêkar dalima sarta ron lumbu, punika sami kacêmplungakên dhatêng têlênging kêdhung. Kyai Gêdhe Sala ngêrigakên tiyang pintên-pintên kanthi rinoban ing arta, kapurih mampêti rawa, têmahan sagêd suda mudaling toya, nanging dèrèng mampêt babar pisan. Kasêmbuh brêkah dalêm, saking katarimah anggènipun munajat ing madya ratri wontên ing têpining toya. Toyaning rawa sagêd surut, kajawi kaprênah ing têlêngipun kantun mêmblêg-mêmblêg ngantos sapriki. Dene patilasan dalêm punika dumugi sapriki sakalangkung angkêr saha wingit. Ing nalikanipun [nalikanipu...]

--- 28 ---

[...n] ingkang sinuhun munajad punika botên wontên tiyang ingkang nyumêrêpi, kajawi namung Pangeran Wijil sarta Kyai Yasadipura. Kêkalihipun sami andhèrèk wontên ing wingking dalêm.

Papan badhening karaton sampun dipun cêngkal, ingkang tumindaking damêl Mayor Hogêndhorêp, Adipati Pringgalaya, Tumênggung Ănggawăngsa, Tumênggung Mangkuyuda sarta Tumênggung Tirtawiguna. Ingkang nyipat kêncênging karaton: Pangeran Wijil sarta Kyai Kalipah Buyut, dene ingkang ngukur adu manisipun: Kyai Yasadipura sarta Kyai Tohjaya.

Saking kaparêng dalêm, siti Talawangi kadhawuhan andhudhuk kangge ngurug karaton, dados Sala kalihan Talawangi sami kagêm sadaya. Wasana wiwit ngadani adêging karaton. Dene abdi dalêm undhagi ingkang anggarap: Kyai Prabusana, Kyai Haryasana, Kyai Rajêgsura sarta Kyai Srikuning, kanthi bau suku măncanagari. Wondene ingkang mandhegani Adipati Pringgalaya kanthi bupati jawi lêbêt.

Enggaling cariyos rakiting karaton sampun paripurna, sawêg pêpagêr jaro bêthèk kemawon, dèrèng

--- 29 ---

pinagêr banon. Dadosipun nagari Surakarta Adiningrat, sinêngkalan: sirnaning rêsi rasa tunggal 1670.[4]

Ing sarèhning samangke sampun rampung, Adipati Pringgalaya tumuntên caos unjuk ing saandhap sampeyan dalêm. Ingkang sinuhun dahat sukaning galih, tumuntên mundhut arta brana kaparingakên pêpatih dalêm Adipati Pringgalaya, kadhawuhan maringakên dhatêng sadaya abdi dalêm ingkang sami nambut karya. Paring dalêm ganjaran punika dipun dum waradin dhatêng wadana kliwon, panèwu mantri sarta lurah bêkêl jajar, andadosakên ing suka bingahipun.

3. Boyongipun Karaton

Dhandhanggula

unggyanira mêmatut mrih manis | datan adèn sing dahat kadadak | kamipaksa pangapuse | tan mringsa[5] wosing wuwus | wus pinêsu labaning langip | kinlamar mudhadama | wuta tatèng têmbung | mangolah ing lêlungidan | sêpên sêmu sêpa sêpi tanpa sari | sumangup lir sarjana ||

gêgarane gagah nêdhak sungging | saking Sêrat Giyanti sajuga | awit pinèt ing pênête |

--- 30 ---

gandhèng lan boyongipun | Kartasura pindhah ing nguni | mring nagri Surakarta | jangkêp nitikipun | mangkana purwaning kata | dene kăntha-kanthane ingkang nagari | anelad Kartasura ||

paripurnaning pangupakarti | Adipati Pringgalaya lawan | Sindurêja marêg age | ing ngarsa sang aprabu | tur uninga sampating kardi | gènnya badheni pura | wau sang aprabu | gya dhawuhkên tata-tata | anêtêpi adat watoning narpati | lamun angalih praja ||

wusnya samêkta salir piranti | sri narendra lawan prameswara | putra putri sadayane | ngrasuk busana luhung | kang pinatik ing sêsotyadi | sorote pindha laban | sêsiring sumunu | dahat lêngêng sinatmata | atanapi badhaya manggung myang srimpi | wus maharjèng busana ||

garwanipun nindya mantri kalih | miwah garwaning para pangeran | bupati sapanêkare | ngrasuk busana sampun | sowan pêpak nèng dalêm puri | nata ngagêm basahan | dene pra tumênggung | jro praja măncanagara | myang pasisir risang mantrimuka kalih | tanapi wadyabala ||

wong Kumpêni pêpakan anangkil | ambêlabar anèng pagêlaran | santana pangeran andhèr | basahan agêmipun | lir panjrahing kang puspitadi | sing pelaging busana | wau sang aprabu | lan pramèswari [pra...]

--- 31 ---

[...mèswari] narendra | miyos saking kadhatyan têdhak sitinggil | ingayap pra biyada ||[6]

sigra jêngkar saking Kartawani | ngalih kadhaton mring dhusun Sala | kêbut sawadyabalane | busêkan saprajagung | pinèngêtan angkating nguni | anuju ari Buda | enjing wancinipun | wimbaning lèk ping sapta wlas | Sura Êje kombuling pudya kapyarsi | ing nata kang sangkala || (1670).[7]

têdhakira kangjêng sang siniwi | pra prajurit Kumpêni lan Jawa | urmat drèl atri swarane | sinauran mriyêm gung | magênturan anggêgêtêri | slomprèt tambur musik lan | suling bêndhe barung | monggang kodhokngorèk ngangkang | carabalèn pradăngga munya ngêrangin[8] | orêg wong sanagara ||

kapiyarsa swaraning kang janmi | barung lawan tabuhan mawarna | drèl sanjata mriyêm gêdhe | pangriking turănggagung | kadya bêlah kang jagad katri | wauta winursita | patrap lampahipun | jêngkarnya sri naradipa | kang nèng ngarsa badhe wringin kurung nagri | bêktan sing Kartasura ||

wuri nulya kang bangsal pangrawit | ngusung wêwêtahan ngayab wadya | dwipăngga ngayap sratine | kuda titihan prabu | abdi gamêl kang anjajari | wurinya pra punggawa | mantri myang panèwu | bupati nayaka jaba | anon-anon nitih kuda [ku...]

--- 32 ---

[...da] dèn songsongi | ngiring pacara wadya ||

tinindhihan sang anindya mantri | kang ingayap prajurit myang wadya | sangkêp saupacarane | gya Kumpêni sumambung | prajurite samya lumaris | cacah gangsal brêgada | mayor tindhihipun | wahana turăngga jajar | lawan Kangjêng Gusti Pangeran Dipati | Anom Mangkunagara ||

nulya pangulu ngulama kêtib | juru suranata myang pradikan | ingkang sumambung wurine | pusaka namanipun | Cêngkal Baladewa Kiyai | nulya para pangeran | gya titihan prabu | rata ingayap kaparak | kanan kering amangangge sarwa abrit | ngampil-ampil pacara ||

Banyakdhalang lawan sawunggaling | ardawalepa[9] sêsaminira | tinindhihan bupatine | wuri ingkang sumambung | tandhu joli jêmpana adi | sumrêk sêlar-sêluran | tan anggop lumintu | yèku ingkang tinitihan | pramèswari miwah sagunging pra putri | myang swamining punggawa ||

abdi dalêm gêdhong kanan kering | abdi kraton panandhon tan têbah | bupati gêdhong tindhihe | angayap ngurung-urung | wuri ingkang sumambung malih | pusaka kraton Jawa | kathah warninipun | winadhahan ing kandhaga | sinongsongan jênar ingapit prajurit | ingkang sumambung wuntat ||

pra prajurit wahana turanggi | nulya sagunging [sagung...]

--- 33 ---

[...ing] para bupatya | pasisir măncanagrine | saupacaranipun | nitih kuda dipun songsongi | bandera myang daludag | miwah payung agung | maneka warnabra sinang | angêrangin pradangganing pra bupati | tinabuh urut marga ||

binarungan musikan Kumpêni | slomprèt tambur suling bêndhe kêndhang | umyung gumuruh swarane | lampahing wadya sêlur | langkung sêsêg ngèbêki margi | bêlabar mring rahara | kuda cacahipun | gangsal lêksa winatara | gunging wadya sing mandrawa yèn kaèksi | kadi samodra wutah ||

apuyêngan solahing wadyalit | kang boyongan tumuturing nata | adaya-daya sêdyane | umyung dènnya sung-usung | rêreyongan samargi-margi | ya ta sapraptanira | ing Sala sang prabu | bangsal pêngrawit ingêtrap | anèng tarub paglaran kang wus rinakit | bala andhèr sumewa ||

nata lênggah ing bangsal pangrawit | para upsir kalawan kumêndhan | samya ngadêg nèng kanane | bangsal lênggahan prabu | pra prajurit banjêng abaris | Kumpêni miwah Jawa | aneng alun-alun | sri narendralon ngandika | dhusun Sala ingalih nama nagari | Surakartadiningrat ||

ki pangulu ngulama lan kêtib | sigra donga wilujênging praja | jêng sri nata dhawuhake | nanêm waringin kurung | wringin kang lèr ingkang [ing...]

--- 34 ---

[...kang] jênêngi | kalih sang mantrimuka | dene kanthinipun | bupati bêkêl nayaka | kang jênêngi wringin kidul wadananing | bupati măncapraja ||

ri sampuning tinanêm kang wringin | kinurmatan drèl maryêm sanjata | Kumpêni Jawa arame | pradăngga munya umyung | barung tambur slomprèt lan suling | sang nata gya ngadhatyan | luwaran wadyagung | mring pondhoknya sowang-sowang | wong Kumpêni sinung pakuwon wetaning | lun-alun lèr kadhatyan ||

têtêp prasida sri narapati | ngadhaton nèng nagri Surakarta | datan ana sangsayane | satata amêmangun | prayogane rakiting nagri | nadyan papaning Sala | alêdhok mandhukul | awit dening sinantosan | pra santana bupati punggawa mantri | samya atata wisma ||

4. Sinuhun Kombul

Nalika karaton pindhah dhatêng Surakarta, Ngabèi Yasadipura dados abdi dalêm wontên ing kadipatèn. Manggènipun wontên ing kampung Kêdhungkol, katêlah dumugi sapriki karan kampung Yasadipuran. Anggènipun manggèn wontên ing ngriku punika awit saking dhawuhipun [dha...]

--- 35 ---

[...wuhipun] Pangeran Wijil, ngestokakên wêcaning wangsit nalikanipun sami manêkung wontên sawetaning rawa.

Wêkdal pindhahipun karaton punika, ing Surakarta dèrèng têntrêm. Ing pundi-pundi taksih kathah gegeran utawi kraman. Nalika taun Be 1672 Kangjêng Tuwan Gupêrnur Jendral G.W. Baron van Imhoff rawuh ing Surakarta, Kangjêng Pangeran Arya Mangkubumi, kalêrês rayi dalêm Ingkang Sinuhun II, lênggahipun bumi kalih èwu karya dipun suda. Punika anjalari kirang rênaning panggalih, têmahan lolos saking praja, lajêng ngadêgakên baris wontên ing tanah Sukawati. Kraman punika dangunipun ngantos 12 taun, kados ingkang kawrat wontên ing Sêrat Babad Giyanti, karanganipun Radèn Ngabèi Yasadipura. Wusananipun Kangjêng Pangeran Mangkubumi têtêp jumênêng sultan ing Ngayogyakarta, jêjuluk Sampeyan Dalêm Kangjêng Sultan Hamêngkubuwana I. Wondene Kangjêng Gusti Pangeran Adipati Arya Mangkunagara, jumênêng wontên ing Mangkunagaran, nêrahakên ngantos ingkang jumênêng sapunika.

Antawis gangsal taun saking adêgipun karaton Surakarta, [Surakar...]

--- 36 ---

[...ta,] nuju dintên Akad Kaliwon kaping 12 Sura Alip 1675, Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Kangjêng Susuhunan II surud, layon dalêm kasarèkakên dhatêng astana Lawiyan. Nalikanipun bandhosa badhe kalêbêtakên dhatêng kluwat, sanajan wau sampun dipun ukur saprayoginipun, ewadene sêsak. Satêmah kluwat dipun dhudhuk malih, dipun wiyarakên, sarêng sampun, bandhosa dipun lêbêtakên malih ewadene mêksa taksih sêsak. Makatên punika ngantos wongsal-wangsul, tansah sêsak kemawon.

Kawontênan punika sampun tamtu nuwuhakên prihatosing manah. Ngabèi Yasadipura, nalika sumêrêp kadadosan punika, ing batos tumut rudatos, lajêng nyingkir dhatêng papan ingkang sêpi, wontên ing ngriku mêsu puja brata. Katarimah pamêsunipun, sanalika angsal wêwêngan, wontênipun makatên, saking ingkang sinuhun botên kêrsa sumare wontên ing Lawiyan, Ngabèi Yasadipura tumuntên matur dhatêng Kangjêng Pangeran Arya Purubaya, wigatos ngaturakên pamanggih anggènipun mêntas manêkung.

Kangjêng Pangeran Purubaya tumuntên ngandika dhumatêng Ngabèi Tumênggung Sêcanagara mênggah wosing unjukipun, ing

--- 37 ---

sarèhning praja taksih kathah dahuru, kaparênga ingkang sinuhun sumare wontên ing Lawiyan rumiyin. Ing têmbe manawi praja sampun tata raharja badhe kapindhah kasarèkakên dhatêng astana Imagiri. Satêlasing unjukipun kyai mênggung, bandhosa kalêbêtakên dhatêng kaluwat malih. Sagêd lumêbêt kanthi gampil. Andadosakên kalêganipun ingkang andhèrèk mêtak layon dalêm.

Sarêng praja sampun wangsul karta raharja, layon dalêm Ingkang Sinuhun II kapindhah dhatêng astana Imagiri. Wiwit punika, ingkang sinuhun lajêng jêjuluk Sinuhun Kombul.

5. Pandung Sêkti

Sabibaripun palihan nagari, wiwit katingal rakêting karukunanipun ingkang sinuhun kangjêng sultan kalihan ingkang putra ingkang sinuhun kangjêng susuhunan, kados sampun ical raos tabêting panggalih. Kangjêng sultan tansah ngatingalakên sih katrêsnan saha mêmulih panggalih, murih lêstarining karukunan, ananging kangjêng susuhunan ingkang taksih katabêtan ing panggalih, kèngêtan nalika palihan nagari, dening wontên nalar ingkang dèrèng andadosakên [andado...]

--- 38 ---

[...sakên] panarimah ing panggalih, dados ing pagêdhongan taksih ngandhut wagêling panggalih.

Saking anggènipun ngangkah kasêmbadaning karsa, kangjêng sultan kaparêng nglairakên suraosing panggalih nêmbung nyênyawèni ingkang wayah kaponakan, inggih punika: Bandara Radèn Ajêng Sêntul, putri dalêm kangjêng susuhunan ingkang ăngka tiga, miyos saking garwa pangrêmbe. Mas Ajêng Rêtnadi. Bandara Radèn Ajêng Sêntul punika badhe kadhaupakên kalihan putra dalêm, Kangjêng Gusti Pangeran Adipati Anom Amêngkunagara. Kangjêng susuhunan rumaos èwêd aya, amargi manawi yêktosipun dèrèng karênan ing panggalih, nanging èwêd yèn badhe nampik, mila rêmbag punika namung sinanggi ing krami kemawon. Sabên dipun sêsêg ing rêmbag, kangjêng susuhunan tamtu sumados mawi sangsalan warni-warni. Bawanipun ngangkah lêstarining karukunan, kangjêng sultan nyabarakên ngantos salintiripun. Ananging bab punika kalajêng-lajêng, patêmbayan punika ingantosan tanpa wusana, têmahan kangjêng sultan lajêng mangrêtos manawi namung dipun enaki ing sarak. Awit saking punika kangjêng sultan tuwuh kirang rênaning panggalih, sanalika madêg suraning driya, ngantos botên ngèngêti kawusananipun. [ka...]

--- 39 ---

[...wusananipun.] Saking sangêting runtik, ngantos kacariyos ebar-ebaring pangandika makatên: lah iya sing sapa dadi jatukramane wayah ingsun Si Sêntul, ingsun anggêp dadi mungsuhe nagara Ngayogyakarta.

Kacariyos wontên santana dalêm kangjêng sultan, asma Pangeran Singasari, kawartos kangjêng pangeran punika sakalangkung sêkti măndraguna sagêd manjing ajur-ajèr. Nalika mirêng ebar-ebaripun kangjêng sultan, tuwuh ciptaning panggalih sumêdya lampah sandi dhatêng Surakarta mêndhêt Bandara Radèn Ajêng Sêntul. Tuwuhing cipta punika namung sêdya labuh ing gustinipun, sagêda kangjêng sultan kalêgan ing panggalih. Kabêkta ing kaprawiranipun, tindakipun kangjêng pangeran tanpa kanthi sarta botên wontên ingkang nyumêrêpi.

Anuju ing wanci dalu wiwit sontên jawahipun anggarêjèh tanpa kèndêl. Ing langit pêtêngipun andhêdhêt, lintang-lintang botên wontên ingkang katingal, têtiyang sampun tanpa sabawa. Tlêthoking jawah ingkang dhumawah ing ron-ronan sarta sumribiting angin, mêwahi sêpining dalu. Namung kala-kala pirêng swaraning pêksi kolik sarta tuhu sêsauran, ingkang saya damêl nyênyêting dalu.

Ing salêtêting[10] balowarti Surakarta beda lan padatanipun, [padata...]

--- 40 ---

[...nipun,] sampun dangu botên kapirêng sabawaning tiyang. Ing nalika punika abdi dalêm ingkang caos Radèn Tumênggung Kartanagara kanthi kaliwonipun Ngabèi Yasadipura. Kala mirêng swaraning kolik sarta tuhu ingkang sêsauran, tuwuh kuwatosing manah, ing batos ngintên sajak wontên punapa-punapa, awit saking punika priyantun kêkalih lajêng nganglang ngubêngi kadhaton. Ing papan ingkang lindhuk-lindhuk dipun tuwèni, bokbilih wontên punapa-punapa, mèh kêmput anggènipun sami nganglang mêksa botên mrangguli kawontênan ingkang nyalawados. Abdi dalêm sanèsipun ingkang sami tungguk dipun gobyag, ingkang tilêm sami dipun gigahi. Wasana lampahipun priyantun kêkalih dumugi ing pabandêngan. Wontên ing ngriku wuluning badan anjêgrig, githokipun sami mangkirig. Kêkalihipun saya pasang kaprayitnan, sami matak aji pangawasan. Wasana ing pojok ingkang lindhuk sumêrêp galibêding tiyang, ingkang sêmunipun kadêngangan anggènipun sawêg andhodhok.

Tiyang ingkang nyalawados punika dipun purugi, saya cêlak lampahipun saya ngatos-atos. Nanging anèh, ing ngriku dipun ubrês sarta dipun coloki botên [bo...]

--- 41 ---

[...tên] wontên tiyang jumamut. Kados-kados tiyang ingkang nyalawados punika ngical saestha nyiluman. Sarêng têtela botên wontên, Radèn Tumênggung Kartanagara kalihan Ngabèi Yasadipura cêngkelak wangsul dhatêng kaputrèn, anjujug dhatêng kamar pasareanipun Bandara Radèn Ajêng Sêntul, sapintên kagètipun dene dumuginipun ing ngriku mrangguli tiyang bagus anèm andhêpèpèl ing kontên. Têtela ingkang sumêrêp bilih punika tiyang ingkang botên nêdya sae. Tiyang ingkang nyalawados punika nalika dipun tubruk milar sagêd ngoncati. Satêmah lajêng ubêr-ubêran, satunggal dipun but kalih, dados păncakara rame, katanggor sami sêktinipun. Warni-warni anggènipun sami ngêdalakên pangabaran sarta kasêktèn, bawaning karoban lawan, tiyang ingkang nyalawados punika sagêd kapikut, kanthi nandhang labêt kupingipun pêrung satunggal.

Sarêng sampun dados tawanan, têtela bilih tiyang ingkang nyalawados punika Kangjêng Pangeran Singasari. Sasampunipun nuntên kaunjukakên ing saandhap sampeyan dalêm. Dhawuh timbalan dalêm, Pangeran Singasari kadhawuhan ngantukakên dhatêng Ngayogya katur rama dalêm. Dene

--- 42 ---

ingkang kautus Radèn Tumênggung Kartanagara.

Sadumuginipun ing Ngayogya, Pangeran Singasari sampun konjuk ing ngarsa dalêm kangjêng sultan. Sapintên kagèting panggalih dalêm botên winiraos, amargi botên ngintên yèn Pangeran Singasari tumindak kados makatên, ngantos nêmahi pêrung talinganipun satunggal. Runtiking panggalih dalêm botên kawistara, pangandika dalêm: He, Kartanagara, sira matura anak prabu ing Surakarta, bangêt andadèkake pangunguning panggalih ingsun, dene ana lêlakon kang kaya mangkono. Ingsun wong tuwa babar pisan ora ngrêti.

Radèn Tumênggung Kartanagara sampun anggraita yèn badhe wontên kadadosan ingkang botên sae. Mantukipun mampir ing kadipatèn, parlu mêndhêt kagungan dalêm titihan nanthi[11] gêdhogan dalah tiyang ingkang têngga kabuntêl ing kacu, lajêng dipun kanthongi sarêng lampahipun dumugi ing alun-alun sumêrêp wadyabala mirantos ing dêdamêl nyêgat antukipun. Radèn Tumênggung Kartanagara badhe dipun karubut ing akathah. Wêkdal dipun kêpung ing wadyabala, radèn tumênggung matak aji panglemunan, andadosakên bawuring paningalipun wadya ingkang sami ngadhang. Radèn tumênggung sagêd lolos [lolo...]

--- 43 ---

[...s] saking barisanipun wadyabala ingkang sami nyêgat, wilujêng lampahipun dumugi ing Prambanan. Wontên ing ngriku bêktanipun dipun tuwèni, buntêlan dipun wêdalakên saking kathonganing rasukan, kacu lajêng dipun uculi: kapal, gêdhogan sarta têngganipun taksih, sangêt andadosakên ing bingahipun.

Enggaling cariyos lampahing utusan dalêm sampun dumugi ing Surakarta, tumuntên sowan ing ngarsa dalêm kangjêng susuhunan. Sadaya lêlampahanipun konjuk sadaya andadosakên suka pirênaning panggalih dalêm. Makatên ugi angsal-angsalanipun ingkang dipun kanthongi ugi dipun unjukakên. Gêdhogan punika lajêng dipun dêgakên wontên salêbêting kadhaton Surakarta kangge pèngêtan, sarta malih abdi ingkang dados tênggan, run-tumurun wontên ing Surakarta ngantos sapriki. Radèn tumênggung wiwit punika lajêng kaparingan karan: Kartanagara Sêkti.

Ing pawingkingipun Pangeran Singasari punika maguru dhatêng Ngabèi Yasadipura. Saking kasoking katrêsnanipun dhatêng guru, nalika sugêngipun tilar wêling, benjing manawi seda supados katunggilakên kalihan gurunipun. Kalampahan [Kalampah...]

--- 44 ---

[...an] sarêng sampun seda, sumarenipun Pangeran Singasari wontên ing Pêngging, sacêlaking pasareanipun Kyai Ngabèi Yasadipura.

6. Labuh ing Ratu Gusti

Ebar-ebaripun kangjêng sultan sabab anggènipun sinanggi ing krami, saya dangu saya sumêbar, ngantos dumugi nagari Surakarta, kamirêngan ingkang sinuhun kangjêng susuhunan. Andadosakên kampitaning panggalih dalêm, ketang wêlas ing putra sampun yuswa 35 taun dèrèng wontên pacanganipun, namung margi saking giris mirêng wêdharing ebar-ebaripun kangjêng sultan.

Ingkang sinuhun kangjêng susuhunan rumaos kèmêngan ing galih, mila lajêng nimbali Ngabèi Yasadipura. Ingkang sampun kacêtha sugih guna sarana sarta pintêr olah yogyapara, ingkang murih wilujêngipun praja sarta kawula sadaya. Sasampunipun sowan lajêng kadhawuhan ingkang dados ribênging panggalih dalêm.

Unjukipun Ngabèi Yasadipura: Kawula nuwun, gusti, awit saking dhawuh timbalan dalêm punika, ing mangke abdi dalêm kawula lajêng kèngêtan. Suwargi paman jêngandika [jêngandi...]

--- 45 ---

[...ka] Kangjêng Pangeran Arya Adiwijaya punika salaminipun atut wingking ingkang rayi, inggih punika rama dalêm ingkang sinuhun kangjêng sultan. Sapurug-purug salêbêtipun mangun pêrang, ngantos kalampahan seda sahid wontên ing Kaliabu, namung saking anggènipun anglabêti rama dalêm kangjêng sultan. Ingkang makatên wau gusti, rama dalêm rumaos kapotangan ing sih katrêsnan tuwin kasaenanipun sadhèrèk sêpuh. Mila samangke sawêg angingsêp-ingsêp pawartos, ngupadosi darahipun paman jêngandika wau, parlu badhe dipun walês ing kamulyan tuwin kasaenan. Nanging ngantos sapriki, dèrèng sagêd pinanggih, jalaran para putrinipun paman jêngandika Kangjêng Pangeran Arya Adiwijaya wau sami amêndhêmkula.[12] Ing samangke saking pamanggih kawula, manawi sampeyan dalêm kaparêng angukup putranipun paman jêngandika wau minăngka pamomongipun putra jêngandika Radèn Ajêng Sêntul, saking pangintên kawula sagêd nyirêp dêduka dalêm kangjêng sultan, sèwu sokur sagêd larut babar pisan. Amargi yêktosipun ingkang kagungan wajib anggalih para putra Adiwijayan punika rama dalêm. Mila saking pamanggih kawula, inggih namung makatên punika gusti, ingkang kenging minăngka sarananipun [sarananipu...]

--- 46 ---

[...n] Sapisan: para putranipun paman jêngandika punika kalêbêt santana cêlak, dados taksih nama: darahing kusuma, kaping kalih darahing prawira. Dados mênggahing pamilih inggih botên nama pêpuwungan. Măngka kawujudanipun inggih botên nguciwani, ewadene abdi dalêm kawula inggih namung nyumanggakakên ing saandhap panjênêngan dalêm.

Wasana dhawuh timbalan dalêm ingkang sinuhun: Yasadipura, ingsun bangêt karênan midhangêtake unjukira iku, nanging sarèhning anak-anake paman Pangeran Arya Adiwijaya iku padha mêndhêmkula, ora karuhan dhodhok sèlèhe, mêsthine andadak diupaya kang durung mêsthi katêmune. Iku mung bakal dadi pangati-ati bae, marga pikramane putraningsun bisaa tumuli kalakon.

Unjukipun Ngabèi Yasadipura: Kawula nuwun gusti, manawi panjênêngan dalêm sampun marêngakên unjuk kawula, prakawis punika gampil kalampahanipun. Amargi putra têtilaranipun paman jêngandika wau, sapunika dados mantu kawula nama Sumawijaya. Sanajana makatên, kados botên wontên pakèwêdipun kapisahakên, amargi kangge parluning praja.

--- 47 ---

Dhawuh timbalan dalêm: Yasadipura, bangêt panarimaningsun marang sira, dene samono anggonira labuh ing panjênênganingsun, nganti sira ngurbanake butuhira dhewe, sira anggo nyukupi parluning praja. Mulane prakara iki dak pasrahake ing sira, kalakone rêmbugên karo Si Adipati Danuningrat.

Kacariyos, saunduripun Ngabèi Yasadipura saking ngarsa dalêm, lajêng manggihi ingkang putra mantu Radèn Sumawijaya, kadhawuhakên sadaya ingkang dados kaparêngipun karsa dalêm, kalayan kasêrêpakên parlunipun. Radèn Sumawijaya nalika punika sawêg nêdhênging sih-sinihan kalihan ingkang garwa, măngka badhe kapêksa pisahipun, mila sakalangkung awrat anggènipun nyandikani, nanging kabêkta ajrih dhawuh dalêm sarta pamêksaning marasêpuh, wusana matur sandika anglampahi. Namung mawi darbe panuwun. Sadhèrèkipun nama Radèn Sumadiwirya ingkang sapunika manggèn wontên padhusunan bawah kitha Panaraga, kasuwunakên sagêda kaparingan tariman putri dalêm pisan.

Botên kasêbutakên rêroncènipun, cêkaking cariyos sampun sami kalampahan sadaya. Andadosakên kaparêngipun panggalih dalêm. Putra Adiwijayan [Adiwi...]

--- 48 ---

[...jayan] kalih pisan sami angsal tariman putri dalêm, ingkang sêpuh Radèn Sumawijaya, dhaup kalihan Bandara Radèn Ajêng Sêntul, dene ingkang anèm Radèn Sumadiwirya dhaup kalihan Bandara Radèn Ajêng Jêmprit. Kalih pisan kasarêng panggihipun, mawi pamiwahan sarta pasamuwan agêng-agêngan.

Pikramanipun putri dalêm kalih punika saking karna binandhung sarta lidhah sinambung, kamirêngan saking nagari Ngayogyakarta. Kangjêng sultan sakalangkung ngungun ing panggalih, dene putra têtilaranipun ingkang raka Kangjêng Pangeran Arya Adiwijaya, ingkang salaminipun kaupadosan botên pinanggih, samangke sampun kalampahan dhaup kalihan ingkang wayah Bandara Radèn Ajêng Sêntul. Sanalika dêdukanipun larut kados sinaponan. Malah lajêng karănta-rănta ing panggalih, kèngêtan lêlabêtanipun suwargi ingkang raka, rumaos kaluhuran kautamaning panggalih kalihan ingkang putra kangjêng sinuhun ing Surakarta. Malah lajêng utusan ngaturi sêrat, ingkang suraos mêmêla[13] amêmalatsih, ngalêmbana dhatêng kawicaksananipun ingkang putra tuwin mêdharakên sukarêna saha panarimah ing galih, kanthi ngintuni pasumbang sakalangkung kathah.

--- 49 ---

Salajêngipun Radèn Sumawijaya kawisudha dados wadana nayaka agêng, kapatêdhan nama: Radèn Mas Tumênggung Arya Kusumadiningrat. Dene Radèn Sumadiwirya, kawisudha dados Bupati Panaraga, kapatêdhan nama: Radèn Mas Tumênggung Arya Wiryadiningrat.

Awit saking kasok kaprananing panggalih dalêm kangjêng sultan, kabêkta midhangêt wontênipun putra Adiwijayan kêkalih sami katariman putri dalêm wau awit saking unjukipun Ngabèi Yasadipura. Mila Ngabèi Yasadipura lajêng dipun suwun dhatêng ingkang putra katimbalan dhatêng Ngayogyakarta.

Kalampahan sowanipun Ngabèi Yasadipura dhatêng Ngayogyakarta, mawi ngunjukakên Sêrat Nitik: pèngêtan lêlampahan dalêm kangjêng sultan, wiwit miyos dumugi kawontênanipun nalika punika. Punika saya mêwahi andadosakên rêna saha lêganing panggalih dalêm. Mila Ngabèi Yasadipura lajêng dipun paringi ganjaran arta busana sakalangkung kathah, sarta kaparingan ganjaran siti pamijèn, kadhawuhan milih: pundi ingkang dados panujuning manah. Aturipun Ngabèi Yasadipura sakalangkung nuwun kapundhi, saha lajêng milih nyuwun siti ing Pêngging Ngaliyan, ing nalika [na...]

--- 50 ---

[...lika] samantên tumut kabawah ing Ngayogyakarta. Ingkang sinuhun kangjêng sultan marêngakên kalihan suka rênaning panggalih, mawi kasêksèkakên dhatêng ingkang putra kangjêng susuhunan ing Surakarta. Salajêngipun siti wau kangge pakuburanipun Ngabèi Yasadipura sawarisipun.

8. Salêbêtipun Jaman Pakêpung I

Mêgah[14] ingkang nama Pakêpung punika lêlampahan nalika jaman Sampeyan Dalêm Ingkang Sinuhun Pakubuwana IV, nuju taun Jimawal 1717. Wêkdal punika karaton Surakarta kinêpung wakul binaya mangap kalihan wadya Kumpêni, prajurit pasisir sarta Ngayogyakarta.

Miturut dêdongenganipun, wontênipun ngantos tuwuh nalar ingkang kados makatên, awit saking pandamêlipun guru dalêm têtiga, inggih punika: Bahman, Nur Salèh sarta Tumênggung Wiradigda, kanthi muridipun malih sakawan: Tumênggung Wirarêja, Tumênggung Sujanapura, Kandhuruwan tuwin Panêngah. Têtiyang pitu punika nêbu sauyun, sampun saeka kapti nêdya anggêlar daya prabawa, murih têtiyang sapraja dalah ingkang sinuhun kawêngku wontên ing panguwaosipun. [pangu...]

--- 51 ---

[...waosipun.]

Nalika samantên yuswa dalêm sawêg 23 taun, dèrèng dangu anggènipun jumênêng nata. Bawanipun nata mudha, gampil kadayan rêmbag manis sarta pamiluta alus. Awit saking pamanggih dalêm kagiwang sangêt dhatêng guru dalêm, têtiyang punika prasasat andhêpani praja. Panguwaosipun agêng, sagêd damêl abang biruning kawontênan, dados saciptanipun, kadumugèn sasêdyanipun. Kêmatipun anggêgirisi, gêndamipun ngedab-edabakên, ngantos ingkang sinuhun namung nglubèrakên sih wilasa ingkang tanpa upami. Sanajan atur unjukipun neka-neka pisan tansah andadosakên kaparênging panggalih dalêm.

Awit saking makatên, guru dalêm punika gampil sangêt damêl piawon dhatêng sanès ingkang sakintên mêmalangi sêdyanipun. Kalampahan wontên abdi dalêm bupati nayaka kalih, Tumênggung Mangkuyuda sarta Tumênggung Pringgalaya, kaundur saking kalênggahanipun tanpa kalêpatan, kasantunan Wiradigda sarta Sujanapura, sami muridipun Bahman sarta Nur Salèh.

Têtiyang sa-Surakarta sampun korup dhatêng guru têtiga

--- 52 ---

punika, sami malêbêt dados muridipun. Namung têtiyang sawetan alun-alun ingkang kêkah piandêlipun, botên kengguh dhatêng pangaribawanipun têtiyang lamis punika. Rahayu dene praja Surakarta taksih wontên sêsêpuh ingkang tinari-tari, inggih punika:

Ha: Kangjêng Pangeran Arya Purubaya, rama paman dalêm, ingkang dalêmipun sapriki lêstantun nama Purbayan.

Na: Radèn Ngabèi Yasadipura I, abdi dalêm kaliwon pujăngga sarta êmban dalêm wiwit timur mila.

Sanajan tumrap rêmbag ingkang parlu-parlu botên tinilar, ewadene kêkalihipun prasasat siningkur. Kabêkta saking pokalipun guru dalêm ingkang tansah ngandhut gêgêbêngan awon, sarta ingkang tansah pasang dirgama rungsid, ingkang têmahanipun badhe nuwuhakên rêtuning praja sarta pêrang gêgêmpuran.

Kangjêng Pangeran Arya Purubaya kalihan Ngabèi Yasadipura, mangrêtos dhatêng gêgêbênganipun para durhaka sadaya, mila tansah rekadaya murih ingkang sinuhun sampun ngantos manggih rubeda satunggal punapa. Sanajan sampun kawon prabawa, dayaning manah suci sarta budi ingkang burus, ing têmbenipun sagêd katitik sapintên labêtipun [labêtipu...]

--- 53 ---

[...n] dhatêng praja. Manawi dipun wawas, ing karaton dalêm kala samantên wontên golongan kêkalih ingkang cêngkah ancasipun sarta abên prabawa, inggih punika: golongan guru dalêm samuridipun, ingkang tansah nandukakên darubêksi, kalihan golongan Yasadipuran, ingkang mamrih rahayuning praja.

Mênggah sababipun dene Bahman sakancanipun nuwuhakên rêtuning praja, saking awoning gêdhohanipun ingkang tansah ngicuk-icuk sarta nandukakên dora sêmbada, ngêndêlakên jaya kawijayan tuwin guna kasantikanipun. Guru dalêm punika gadhah sêdya awon, nêdya mêngsah panguwaos Walandi, saha wangsulipun bumi Ngayogyakarta. Awit saking punika ingkang kataman botên namung Kumpêni, ananging ugi anggayut dhatêng karaton Ngayogyakarta. Wola-wali anggènipun ngumbar sanggup, sagah mangsulakên saindênging tanah Jawi, sagêdipun karèh ing sang nata.

 

---

1	Tanggal: Sêtu Wage 27 Rabingulakir Alip: swara karungu olahing bumi (AJ 1667). Tanggal Masehi: Senin 2 Juli 1742. Pada bulan Rabingulakir tahun AJ 1667, hari Sêtu Wage jatuh pada tanggal 25, maka mungkin tanggal yang dimaksud adalah Sêtu Wage 27 Rabingulakir AJ 1667 (Sabtu 30 Juni 1742). (kembali) Tanggal: Sêtu Wage 27 Rabingulakir Alip: swara karungu olahing bumi (AJ 1667). Tanggal Masehi: Senin 2 Juli 1742. Pada bulan Rabingulakir tahun AJ 1667, hari Sêtu Wage jatuh pada tanggal 25, maka mungkin tanggal yang dimaksud adalah Sêtu Wage 27 Rabingulakir AJ 1667 (Sabtu 30 Juni 1742).
2	Cêngkal. (kembali) Cêngkal.
3	Tanggal: Rêbo Lêgi 22 Sawal Alip: kontap karênga rêngganing praja (AJ 1667). Tanggal Masehi: Jumat 21 Desember 1742. Pada bulan Sawal tahun AJ 1667, hari Rêbo Lêgi jatuh pada tanggal 20, maka mungkin tanggal yang dimaksud adalah Rêbo Lêgi 20 Sawal AJ 1667 (Rabu 19 Desember 1742). (kembali) Tanggal: Rêbo Lêgi 22 Sawal Alip: kontap karênga rêngganing praja (AJ 1667). Tanggal Masehi: Jumat 21 Desember 1742. Pada bulan Sawal tahun AJ 1667, hari Rêbo Lêgi jatuh pada tanggal 20, maka mungkin tanggal yang dimaksud adalah Rêbo Lêgi 20 Sawal AJ 1667 (Rabu 19 Desember 1742).
4	Tanggal: sirnaning rêsi rasa tunggal (AJ 1670). Tahun AJ 1670 jatuh antara tanggal Masehi: 4 Februari 1745 sampai dengan 23 Januari 1746. (kembali) Tanggal: sirnaning rêsi rasa tunggal (AJ 1670). Tahun AJ 1670 jatuh antara tanggal Masehi: 4 Februari 1745 sampai dengan 23 Januari 1746.
5	mingsra. (kembali) mingsra.
6	biyadha. (kembali) biyadha.
7	Tanggal: Buda (Rêbo) sapta wlas (17) Sura Êje (Je): kombuling pudya kapyarsi ing nata (AJ 1670). Pada bulan Sura tahun AJ 1670, hari Rêbo jatuh pada tanggal 7 (Rêbo Kliwon), 14 (Rêbo Paing), 21 (Rêbo Wage), dan 28 (Rêbo Lêgi), maka mungkin tanggal yang dimaksud adalah Rêbo 7, 14, 21, atau 28 Sura AJ 1670 (Rabu 10, 17, 24 Februari, atau 3 Maret 1745). (kembali) Tanggal: Buda (Rêbo) sapta wlas (17) Sura Êje (Je): kombuling pudya kapyarsi ing nata (AJ 1670). Pada bulan Sura tahun AJ 1670, hari Rêbo jatuh pada tanggal 7 (Rêbo Kliwon), 14 (Rêbo Paing), 21 (Rêbo Wage), dan 28 (Rêbo Lêgi), maka mungkin tanggal yang dimaksud adalah Rêbo 7, 14, 21, atau 28 Sura AJ 1670 (Rabu 10, 17, 24 Februari, atau 3 Maret 1745).
8	ngrêrangin (dan di tempat lain). (kembali) ngrêrangin (dan di tempat lain).
9	ardawalika. (kembali) ardawalika.
10	salêbêting (dan di tempat lain). (kembali) salêbêting (dan di tempat lain).
11	kanthi. (kembali) kanthi.
12	amêndhêmkula = anamurkula "menyamar". (kembali) amêndhêmkula = anamurkula "menyamar".
13	mêmêlas. (kembali) mêmêlas.
14	Mênggah. (kembali) Mênggah.