Sandi-Asma lan Wangsalan, Dirdjosiswojo, 1957, #1257
Pencarian Teks
Lingkup pencarian: teks dan catatan-kakinya. Teks pencarian: 2-24 karakter. Filter pencarian: huruf besar/kecil, diakritik serta pungtuasi diabaikan; karakter [?] dapat digunakan sebagai pengganti zero atau satu huruf sembarang; simbol wildcard [*] dapat digunakan sebagai pengganti zero atau sejumlah karakter termasuk spasi; mengakomodasi variasi ejaan, antara lain [dj : j, tj : c, j : y, oe : u, d : dh, t : th].
Sandi-Asma lan Wangsalan
Kanggo S.G.B.
Kaklumpukake dening Dirdjosiswojo Kepala Inspeksi S.R. Kabupaten Klaten.
Penerbitan "MAS" Surakarta.
--- [1] ---
Sandi-Asma lan Wangsalan
Kaklumpukake dening Dirdjosiswojo Kepala Inspeksi S.R. Kabupaten Klaten.
--- [2] ---
[...]
--- [3] ---
Bêbuka
Buku iki isi sandi-asma lan wangsalan, mêthik saka buku-buku karangane para pujăngga utawa para ahli basa.
Ing pangangkah buku iki kênaa kanggo pêpiridan utawa lêlimbangan marang para marsudi basa, apadene bisaa dadi pamiluta marang para mudha trêsna marang basane dhewe têmah padha ngudi murih sampurnane, laras karo jamane utawa bisa "nut ing jaman kalakone".
Trêsnan basa atêges trêsna marang băngsa lan nêgara.
Sapa baya kang wajib nglêluri tinggalane para lêluhur kita, ora ana liya iya mung anak putune, yaiku para mudha.
Panulise buku iki ana kang nyêbal saka wêwaton kang wis kalumrah kanggo ana ing pamulangan, ing pangarah supaya gampang panggarape, apadene aja kongsi owah saka bukuning têmbung lan panulise nganggo aksara Jawa.
Wondene kang nyêbal mau yaiku:
1. ? (t titik ngisor) ditulis th.
? (d titik ngisor) ditulis dh.
sandhangan "pengkal" ditulis y.
2. Tulisan Latin manut paugêran tulisane Jawa, kaya ta:
a. têmbung dwipurwa ditulis mangkene:
wawaton ora wêwaton
titiga ora têtiga
pupuji ora pêpuji
tetela ora têtela
sosongar ora sêsongar
lan sapanunggalane.
b. manawa tulisane Jawa mawa "taling tarung" ana ing tulisan Latin têtêp nganggo "o" upama:
blonja ora blanja
tongga ora tangga
lomba ora lamba
lan sapanunggalne[1]
--- [4] ---
Anane digawe nyêbal saka wêwaton kang kalumrah kanggo ing pamulangan, iku istingarah mêngku pangarêp-arêp supaya panulise aksara Jawa aja nganti klèru. Katrangane mangkene:
1. Aksara rekan "?" lan "?" diganti "dh" lan "th" supaya aja nganti kècèr ora katitik ngisore, awit manawa titik ngisor nganti kècèr, têgêse dadi ora cocog karo samêsthine, umpama:
dêdêl karo ?ê?êl
pêtak karo pê?ak
tutuk karo ?u?uk
lan sapanunggalane.
Nanging manawa ditulis "dh" utawa "th", kaya-kaya ora bakal kècèr, têmah ora ngowahake têgêse.
2. Sandhangan "pengkal' ditulis nganggo "y", supaya aja nganti kisruh, upama:
madya karo maja
sêtya karo sêca
lan sapanunggalne
3. Têmbung dwipurwa katulis miturut tulisane Jawa, awit tumrap kang ora kulina marang paramasastra Jawa lumrahe panulise cara Jawa manut tulisane Latin, wêkasan banjur dadi luput, upama:
(pêpitu) bênêre (pipitu)
(pêpuji) bênêre (pupuji)
lan sapanunggalne.
4. Manawa ing tulisan Jawa ditulis mawa "taling-tarung", ing tulisan Latin têtêp mawa "o". Awit tumrap kang kulina nulis Latin cara sêkolahan, barêng nulis Jawa dadi klèru, upama:
nangka ditulis Jawa n=k bênêre [n=ok
blanja ditulis Jawa bLvJ bênêre [bLovJ
lan sapanunggalne.
--- [5] ---
Muga-muga buku ini[2] ana paedahe tumrap para kang kasdu nyinau basa Jawa.
Klaten, 17 September 1957.
Dirdjasiswaja.
--- [6] ---
[...]
--- [7] ---
Sandi Asma
Sandi asma iku têgêse asma kang sinandi utawa asma kang didhêlikake (digawe wadi). Lumrahe sandi asma iku dumunung ana ing têmbang, yaiku asmane kang ngarang dipisah-pisah wandane, sinamur ana ing gatraning têmbang. Sandi asma iku lumrahe dumunung ing pada wiwitaning carita utawa ana têmbang kang wêkasan dhewe, ana uga kang dumunung ana têngah-têngahing carita, nanging iku arang-arang kang tumindak.
Mungguh traping sandi asma iku warna-warna, yaiku:
1. dumunung ing sabên pada lingsa, ana ing wiwitan utawa ana pêdhotan lan ana ing wanda wêkasan.
2. dumung ing wiwitaning têmbang, dadi ana kang nganti sapuluh pada lagi rampung.
Tumrap para ahli basa, luwih-luwih para pujăngga, anggone gawe sandi asma iku èdi pèni, apadene luwês, nganti sok ora ngêtarani manawa iku ana sandi asmane.
Ing ngisor iki kapêthikake sandi asma sawatara. Murih cêthane sandi asma kang piningit ana ing têmbang mau ditulis manjila (dicêthakake), kaya kang kapratelakake ing ngisor iki:
Tuladha Sandi asma.
1. "Sinom"
kang kocap jêng sri narendra | gusthi titikaning nagari[3] | patih ngengeras pandriya | rancakan angêrêh budi | dining para warga ji | tinata harja tanajun | yayah manggung sulaya | kulina nalatan yukti | gagasira rarasan kang tanpa karya ||
Sandi asma: Kangjêng Gusti Pangeran A.A.M.N.
--- 8 ---
2. "Dhandhanggula"
kang winahya jêng kusumanjing[4] | gusthi sastra tinuting sujana | pangringkêse ngeramake | rantaman amangapus | dibyanira para maharsi | titika harjèng naya | manggih nugraha gung | kunane ana pandhita | gagarane rakêt lan sang sidajati | pingit mring patyasana ||
Sandi asma: Kangjêng Gusti Pangeran A.A.M.N. IV.
3. "Asmaradana"
amardawa-dawèng tulis | dimèn kinarya têtilas | sumawana pêpèngête | sasmitanirèng carita | trajuning lêlampahan | marganing sujanma idhup | di luhung myang kayuwanan ||
kasêbut utamèng dhiri | ing tingkah solah sabawa | ngawruhi ing sabarang rèh | yowahnaning susilarja | gyanya amêsu budya | kartaning buwana agung | tatalêsing jana priya ||
Sandi asma: Adisusastra mardika ing Ngayogyakarta
--- 9 ---
4. "Kinanthi"
rarasing gita yèn wimbuh | dèn sawung ing têmbang kadi | masdrawa tinrapan hirya | ri kang nindya lumrang wêning | ya mangkana malih pama | gănda marum kongas saking ||
kusuma anjrah sumawur | tan sêndhu manduk ing aksi | miwah tumujwèng nasika | mangkana karya upami | titis langêning lukita | lamun rinancanèng gêndhing ||
5. "Dhandhanggula"
kang mangagnya mrih sarkarèng rawi | jêngira sang narèswaratmaja | pangagasing sarirane | ngèngêti kalanipun | rancaking tyas duk anèng ardi | anggung dènya sangsara | ngambah jurang sirung | beda praptaning sanggrahan | ical saking rancakan enggaring galih | marma kinèn amarna ||
6. "Dhandhanggula" (Cêmporèt)
songsong gora candraning hartati | lir winidyan sarosèng parasdya | ringa-ringa pangriptane | tan darbe labdèng kawruh | angruruhi wênganing budi |
--- 10 ---
kang mirong ruharèng tyas | jaga angkara nung | mita luwar ing duhkita | aywa kongsi kewran lukitèng kintèki | kang kata ginupit[5] ||
7. "Asmaradana" (Bambang Dwihastha)
kumêsat sranèng èsthi ji | lalu lênglêng kalanglangan | rong kendra nut purputêke | gayèng giyuh nahên yoga | warta wiyat pratignyanya[6] | sinamur mor nawung kakung | tatambaking tamèng baya ||
8. "Pêthikan Joko Lodhang"
rongèh jlêg tumiba | gagaran santosa | wartane mèh têka | sikara karodha | tatage tan katon | barang-barang ngêrong | saguh tanpa raga | katali kawawar | dhadhal amêkasi | tăndha murang tata ||
9. "Wêdha jatmaka"
tan pantara èsthi tyas hartati | lir winadyan sarasèng parasdya | ringa-ringa pangriptane | tan darbe labdèng kawruh |
--- 11 ---
mung ngruruhi wênganing budi | kang mirong ngaru-ara | jaga angkara gung | minta luwaring duhkita | aywa kongsi kewran lukitèng kintèki | kang kata ginupita ||
10. "Gambuh" (Wêdharaga)
trusan rong saptèng lêbu | ki pujăngga panggupitanipun | tawi tawar ing surasa tanpa manis | marma kongsi karya pemut | mung mèt marta karahayon ||
11. "Sinom" (Majalah Panggigah Trêsna Basa Jawi)
madyèng cipta ngèsthi truna | nangi mrih nguningani[7] | niti basa lan nyurasa | sapa trêsna basa Jawi | winêling wola-wali | lilingên kang nganti atul | tulise pinilala | lamun eling anêrusi | si marsita kang surat ginatra suta ||
--- 12 ---
12. "Dhandhanggula" (sêrat ibêran).
raras ririh nawala wus tampi | dèn angjingkên sajroning wardaya | dirgayu ing pakarti rèh | jawi pan trusing kalbu | sisip sêmbir raka kêkalih | walèh nyuwun ngapura | yayi karsa nglarut | wasana namung punika | gita-gita rinêngga ing dhandhanggêndhis | tulus dadya sumitra ||
rasaning tyas gêtêr anêrusi | dene kadhung cupêt kawruh basa | dirgamane luwih akèh | jaragan misih cubluk | sisip sêmbir pan dèn andhêmi | wani-wani angripta | ya mung trima luwung | kadêrêng tyas mangun basa | lagu lagon lêlungiting basa Jawi | tênta trus jro wardaya ||
--- 13 ---
Wangsalan
Wangsalan iku têgêse wangsulan, yaiku ukara kang ngarêp dadi wangsulane ukara candhake, utawa dadi wangsulane kang dikarêpake.
Mungguh wangsalan iku ana kang wutuh, ana kang tugêlan. Ana manèh kang mung dijupuk têgêse bae, tuladhane mangkene:
I. Wangsalan wutuh:
kêmbang kêncur (sèdhêt) ...
sèdhêt kang sarira.
(Wangsalan "sèdhêt" isih wutuh dadi "sèdhêt")
II. Wangsalan tugêlan:
nata dewa (bathara) ...
amung sira ...
(Têmbung "bathara" mung dijupuk wandane wêkasan "ra").
III. Wangsalan mung dijupuk têgêse:
ulêr kambang (lintah) ...
yèn trima alon-alonan.
(Têmbung "alon-alonan" iku têgêse padha karo "satitahe" mirid saka wangsalan "lintah").
IV. Dumunung ing pagunêman:
Wah, kok ngambang[8] pohung, ngingklik, arêp mênyang êndi?
(Kêmbang pohung iku "ingklik", banjur dadi "ngingklik").
Mungguh wangsalan iku ana kang dumunung ing têmbang utawa dumunung ing sêsêndhonan. Kang dumunung ing têmbang kudu ngèlingi guru lagu lan guru wilangan, dene kang kanggo gerong utawa sêndhonan iku ana rong gatra, sabên sagatra ana rolas wanda. Gatra kang kapindho iku kang dadi jêjêring rêmbug.
--- 14 ---
Ing ngisor iki tuladha sawatara wangsalan kang dumunung ana têmbang, sêndhonan lan pagunêman.
Tuladha Wangsalan.
A. Dumunung ing têmbang.
1. "Pungkur"
jirak pindha munggwing wana (kusambi) | sajêng kaga (kala) we rêkta kang muroni (anggur) | nyênyambi kalane nganggur | wastra tumrap mastaka (ikêt) | pangikête wangsalan kang sêkar pangkur | baon sabin ing nawala (karya) | kinarya langên pribadi ||
(Rêrêpèn M.N. IV).
2. "Pangajap sih"
singa ranu (baya) | panusuling magut pupuh (bantu) | baya bantu ing branti | kawi sêkar (kusuma) | srana pambengkas ing rapuh (usada) | mung kusuma | kang bisa wèh usada wuyung | ciptèng driya (sêdya) | andhêging ukara kidung (pada) | sêdya kula ngèstu pada | sarpa krêsna (ula dumung) puspa rujit (gubah) | mung andika masku | kang sung barubahing galih ||
(Sêkar-sêkaran M.N. IV).
B. Dumunung ing gerongan (gêndhing)
" Sita mardawa"
1. sambêr lilèn sabèng ranu (bibis) | hèh robaya | gêlar sata pancakara (ulah) | pantên | ingkang bisa ulah praja ||
(Sêkar-sêkaran M.N IV)
--- 15 ---
2. kêmbang gêdhang (tuntut) | manglung maripit balumbang | patute wong ika | têdhaking ngawirya | sêmune jatmika | solahe pasaja ||
(Sêkar-sêkaran M.N. IV).
C. Dumunung ing sêndhonan.
1. Anak kutuk (beyongan) | kutuk domba munggèng rawa (dêlêg) | Bêbekane dêdêlên budi raharja ||
2. Durna putra (Aswatama) | putra Arya Kumbakarna (Aswanikumba) | utamane wani anglêlara raga ||
3. Imbal sabda (rêrasan) | pangabaran duratmaka (sirêp). | Bisa nyirêp rêrasan kang tan prayoga ||
4. Jênu tawa (tungkul) | mega panjang ing gêgana (mêndhung) |
Ywa katungkul gumêndhung ing tindakira.
D. Dumunung ing pagunêman.
1. Kok njanur gunung, kadi ngarèn.
2. Ênggonku mêntil gori, bal-balan.
3. Ngrokok cêndhak, nêgês-nêgês.
4. kowe iku nglengkong pawon, mêsthi nyulayani.
--- 16 ---
Wangsalan Katata Manut Dêntyawanjana
A: a
ancur kaca : rasa
ancur sotya : dhasar
ancur pêthak tumrap cêrmin : rasa
ancur gêdhah winikara (pinardika) : rasa
andanu wisma : kêbo
andêl Ngalêngka ji : Duwrêksa
anome Bathara Krêsna : Narayana
andhêging ukara kidung : pada
araning jati ngêmasi : ngarang
arane basa nawala : ukara
arèn winayokkên lama : cokak
arum wijiling wacana : gawe rêna
arum pangungruming suta : kudang
atma jendra Gêndrayana : Prabu Jayabaya
atmajèng Sêntanu Rêsi : Bisma
atma dwija Sampani : Jayadrata
atmajèng Kêkayi : Barata
atmantara : jiwa
asli braja : tangguh
asta jawat lan ngulama : salaman
alun-aluning sayana : sêmu
aliting matêngga raja : blêdug (anak gajah)
alite narendra putra : pangeran pati
alite buron gadarba : gogor
aprang nungkul tanpa lawan : têluk
aprang dalu praptanira : tukup
ajar-ajaraning năngka : nyamplung
ajar-ajaraning bawang : siyung
ayam kuncung sabèng wana : mêrak (cohung)
ayan pilêk lara mata : pilêrên
ayam pingul tuntung rêkta : pitik klawu
ambara lali sih jiwa : mati : kalanggêngan
agunging toya narmada : bêna
anggon-anggoning wibawa : dana
--- 17 ---
angliga sarira : wuda
anggi-anggi kinanthongan : ponjên
iring muka : pipi
Iswara nagri Biraji : Aspadriya
iwak kotès kang wua[9] kawak : kutuk
ijo pinggir têngah jingga : papasan matêng
ijo pinggir têngah pita : pare anom
imbal sabda : rêrasan (gunêman)
ing Ngindarba Narapati : Darmawasesa
ing Yujana Sang Prabu : Kewusnendar
ucêng kandhat : sriwêt
urèn jamus sirah pita : jalak pênyu
urang domba kang utama : urang watang
ukêle tinêngah sêkar : bangun tulak
ula dumung mănca warna : ula wêlang
ulêr kambang : lintah
upaya kinêmbar warna : patah
ujung kampuh : kunca
ujung jari : kuku
uyah lêmbut karompolan : carat
umpak dêdêring curiga : mêndhak
ubaya kang tanpa warna : tan nyata
unggyaning piranti : gêdhong
eka wastra : satunggal
etang siti : karya
êmpêr janur mêngku karya : tarub
ondakara surup : mahrib
ombak gêng mawa maruta : arus
ăngka warsa : lawas
êlar ayam amung sada : cêmara
êlar kang pinggir priyăngga : pênjawat
êmpu adi Majalêngka : Êmpu Supa
êmban-êmbane Sumambita : slendhang : rimong
--- 18 ---
Na : n
nandukkên jêmparing : manah
narănta kawin nahita : kandhuwan brăngta
narpati ing Sindula : Galuh
narpati ing Ngawongga : Basu Karna
narpati ing Ngayodya : Dasarata
narmada nir toyanira : asat
narmada kantunan warih : asat
narmada lit ngalang marga : kali
nata sura : Hendra
nata dewa : Hendra : Bathara
nata baya kêdhung surya : bau rêksa
natèng angga : ati
natèng Kobar : Yusupadi
Natèng Pêngging kaping tiga : Păncadriya
naga putri Widayaka : Jaka Linglung
niring sura : wêdi
niring bêndu : lilih
niskara kang ngewani : saru
ninging tingal : waspada
nulat sastra : nurun
nungkara datanpa sastra : ura-ura
netya manda ing pangèksi : sêmu
Ca :c
cacah kisma : karya
cacah sabin kalih karya : kikil
carêming rèh palakrama : atut
carma wrêksa kang wis luru : klika
carma tumrap ing pada : sêtiwêl
carma reka : wayang
cabe lit rone malintir : pêgat sih
ciri praja : wêri
cipta driya : sêdya
cipta maya : angên-angên
cumbananing manyura : ngigêl
cengkrong alit : sêking
--- 19 ---
Ra :r
ranu mijil bomantara : udan
raning prana : tyas
raning wana basmi : tunon
raning aji : narendra
ranti gunung : krangeyan
rakiting payudasamara : kêmul
rading măngsa : têlas
rasa madu : manis
rawining kang ringgit purwa : lakon
rajaputra Nglesanpura : Sêtyaki
rajaputra ing Madura : 1. Kakrasana, 2. Narayana, 3. Sêmbadra | Bratajaya, 4. Kongsa
raja ing Singgêla : Gunawan
rajèng praja Ngambarkawit : Unuh Marjaban
rangkêp têmbunging ngèksi : andulu
rangkêp tundhuning sari : sungsum
riris arda : dêrês
riris mănda : kêpyur
risang Nangkula ri : Sadewa
ringgit Majalangu : srimpi
ruruning rondhon : ngarang (nggègrègi)
rêrusuh kang mamrih brana : njarah rayah
ruwating têmbung naracah : amit-amit
rumantan mingsêr panggonan : ngalih
rubèng garwa : kaya
rema seta : uwan
ron usada : lampês
ron kamal kang kuning : sinom
ron dêling têngêring marga : sawi
roning tangkil kawis : so
--- 20 ---
ron tilarsa : lirih
ron lêsah anèng siti : uwuh
ron pari kang lêsah : dami
roning pantun : dami
rondhoning siro tilarsa : lirih
rondhon kentaring toya : sarah
rowang têmah dadi wêri : mbalik
rêgêding pawaka : awu
rêrêgêd kentir ing toya : sarah
rêngganing basa nawala : kawi
Ka : k
kacumbuning Dwijawara : Endhang
kancuh duta narpati : kanthi
kancing lambang : tăndha
karaca winoring dupa : unêm
karoya kang pindha warni : prèh
kramane sawalèng kayun : padu
kramane marah siwi : mulang
krama sêngsêming sasana : krasan
kramèng boja : nêdha
kramane pangamèt kapti : sruwe
kramane pangèksi : anom
kêkawining èstri : wanodya
kêkawining jatukrama : garwa
kadarmaning jro wardaya : rahayu
kadang Kartapati : Andaga
kadang têpunging basa : karuh
katu alit warna wungu : cung-cung bêlut
kasut kayu : gamparan
kasmaraning rum : kayungyun : karungrungan
kawi sêkar : kusuma : puspa : puspita
kawi jiwa : atma
kawi papa : sudra
--- 21 ---
kawi kombang : madu kara
kawi sêdhih : wiyoga
kawi sêmu : sasmita
kawine kang sêsotya di : mulad
kawining putra narendra : satriya
kawis pita : maja
kawuk kang madha warni : mênyawak
kalêmbah gêng : rêsah
kalabang sumunu : rêna
kaleca kang rasa kamla : mundhu
kalabang mawa panjuta : rêna
kalesa kentar toya : sarah
kalpika rêkta : mirah
kalpika tumraping braja : pêthuk
kalabang makartèng ratri : rêna
kalpika pangrapu basa : panglipur
kalabang kang mawa teja : rêna
kadhal gogo : baya
kajang tawang : langitan
kayu rêngka : janglar
kayu lit malang ranu : wod
kambing wana mawa siyung : kidang
kampuh nendra : singêb (kêmul)
kang raga tinilar sukma : mati
kang tinut sabarang karya : nglakoni
kang toh kuda : tapak hyang
kintèki pakirim cirine : ngalamat
kirap wastra : kêbut
kisma rêngat : têla (nêla)
kisma wiyat : langit
kisma lungit : lancap
kisma mawur : lêbu
kimpul gunung : talês
kunir wisma : têmu
kunir wisma kêmbang rêkta : têmu
--- 22 ---
kunir pita : têmu
kunta Krêsna : cakra
kucing wana : kuwuk
kucing ingkang mawa gănda : rase
kursi lawak sikil dênta : dhampar
kukus gantung : sawang
kukus gunung : ampak-ampak
kukila kulêm sabawa : kudhasih
kukila kang among dhustha : tuhu
kukila kang măngsa pêksi : alap-alap
kukila gung sabèng ratri : kudhasih
kusumastra : pamor
kusumèng dyah Kaelani : Kelaswara
kusuma di nandur wenda : paprêman
kulah kayu : tong
kutut gung tutul murdanya : drêkuku
kuji gêng tasik waja : kasange Marmaya
kèn ing Daha : Dèwi Kirana
kelor wana : sana
kăndha purwa : lakon
kêndhang gêdhe têngah rina : bêdhug
kêndhang gêng têngêring jurit : têtêg
kêndhal jêram : sêrêng
kêcik miring rainira : giwang
kêpêt dangan : ilir
kêmbang kêncur : sèdhêt
kêmbang salak : dongong
kêmbang suruh : drèngès
kêmbang pête : pêndul
kêmbang jêring : cuwis
kêmbang lumbu : pancal
kêmbang krambil : manggar
kêmbang kunci : boros
kêmbang blimbing : maya
kêmbang durèn : dlongop
--- 23 ---
kêmbang arèn : dangu
kêmbang gêdhang : tuntut
kêmbang jati : jangglêng
kêmbang jambe : mayang
kêmbang kapas : kapi
kêmbang pandhan : pudhak
kêba upih : tlèdhèk
kêthèk krêsna : lutung
Da : n
dasa namaning dipăngga : èsthi
danu madya : samar
darunastra : sumbon
drananing panggawe : wêgah
dyah atma ing Madura : Rara irêng : Brata Jaya : Sêmbadra
ditya lit kang gundhul : wilwa
diwasaning ari : dalu
Durga putra : Bathara Kala
dening wong agung cangkrama : pêpara
dêling malang kang binêkuk : pêlak
Ta : t
tanu gangga : baya : bajul
tanuning we : baya : bajul
tanaya Pandhita Durna : Aswatama
tanayèng Kêdhiri : Căndrakirana
tanaya madya Wiratha : Utara
tanpa cengkoking wacana : pasaja
taru arga lir kisma rondhone : cêmara
taru di ing swarga : Dewandaru
taru kang nêdhêng rumêmbe : ijo
taru wilis tanpa patra kayu urip
trahing wirya : radèn
trawas karang : malam
--- 24 ---
tasik mănda : lamatan
tawing wastra : kêlir
tawon wisma : tawon tutur
tapas arèn : duk
tyas sangsam binumbu : ayêm
tanya dhustha : nyapa
taman lêngka : taman soka
tambang pisah : pêdhot
tambang pangêncêng kêlir : pluntur
tambang kumba : ikêt
tangèh măngsa : lawas
titi krêsna : purnama : padhang bulan : silêming surya
titi pracihnaning kata : tăndha
tirta wijiling angga : kringêt
tirta harja : anggur
tirta rêkta : anggur
tirta maya : bêning
tilam wastra ring kêkapa : kasuran
timun wana : papasan
timbangane janaloka : kamuksan
tundha basa : lantur
turăngga linêgan karsa : diuja
turăngga rêkta kiswane : napas
têtula mungging turanggi : timbangan
tungguling hapsari : Supraba
terong lit : ranti
teja kang mawa warna : kluwung
teja bengkok nginum warih : kluwung
toh pita anèng angga : panu
toh kuda : tapak ayang
toya kêbak ing jêmbangan : agung
toya kêndhêg winisaya : mambêg
--- 25 ---
toya reka : bêndung
toya kang binengkat pada : ambajong
tămbra mimba : iwak mangur
tămbra lit kulinèng arga : mangur
têkên palwa : satang
têpi wastra kang jinawi : kêmadha
têpit waja : bara
têpis wiring : srêngat
têmu bang ande marna : kunir
têgêse basa sarkara : manis
têbèng kori : warana
Sa :s
sahing pêgat : idah
sanjata pamupuh : gada
sandhang lawe măngsa wohan : manuk ling-lingan
sarah madu : malam
sarah tala : malam
saron gêng măngka manggala : dêmung
saron bumbung : angklung
sarana pambengkasing rapuh : usada
sarana giyota milir : wêlah
sari seta : pohan
sarpa warna : ula wêlang
sarpa lêngking : ula dumung
sarpa krêsna : ula dumung
sarkara drawalin nama : kelang
srati dyah èsthi putih : Mundaningkung
saksi sabda mring pradata : Sahid wara
sadpada bubar sing tala : kambu
sadpada lit ulêng nèng wisma : tawon tutur
sadpada lit talèng kisma : tawon tutur
sata wana kang kêkuncung : mêrak
sato gănda : rase
satriya di ing Singgêla : Bisawarna
satriya di purèng Glagahwangi : Radèn Patah
satriya kumêndhir tunggul : wong bandera
--- 26 ---
satriya kang pinardika : parimarma
satriya kang mati raga : tapa
sasi surya : măngsa
sêsawi kang mungging wisma : aling-aling
sastra darma : aksara jêjêg
sastra pangêndhêging kidung : pada
sasmita basa wilasa : ngasih-asih
sawi janur : gawar
sawêr ponthang : ula wêlang
salah cipta : korup
saput netra : mêrêm
sapatêmone akrama : dhaup
saji siswa : mong-mong
sayuk karya : iyêg
sayèng kaga : kala
sayakanira Hyang Wisnu : cakra
sampang panggilap wrêksa : prênis
sambêr lilèn sabèng ranu : bibis
sanga lan loro : sawêlas
Sang Indrakila Rêsi : Mintaraga
sang marendra[10] kapi : Sugriwa
Sang Wrêsni Kesawa Prabu : Sêtyaki
sang kêkatang pindha rajung : plumpung
sangku alit : cêmung
sangku kisma : cuwo
Sang Madrim tanaya : Nangkula | Sadewa
sindu raga : kringêt
sirating bramara : madu
Sri Narendra Manggala : Citragada
sikatan bang ngrêmbaka : kêmbang soka
siti rêngka katri măngsa : têla
siti rêngka ing sêsabin (têtêgil) : têla
siwi aji : kangjêng gusti : pangeran
--- 27 ---
siwaling wrêksa dinada : tatal
siwayaning pramèswara : rajaputra
sipat krêsna : cêlak
singa ranu : baya
singa wastra : tuma
singat toya : ugêt-ugêt
singgang gung kang piniyara : winih
surendra bawana rêsi : Narada
surya lumêbèng ancala : surup
surya lalu măngsa : lingsir
surya lalu diwasa : lingsir
surya diwasaning laku : lingsir
surya giwang : lingsir
suraya jayèng ngalaga : măndraguna
sudarma Basudewa ji : Basukêthi
sutèng Endra : Dèwi Tara
sutèng Bima sing pratala : Ăntarêja (Ăntasena)
suwati kang ngrabasèng tiris : kwangwung
suling pêksi : sawangan
sujanma misaya mina : njala
sujanma anglarut karsa : kêbanjur
suyasa anyar kinarya : ngalih
suyasa bêntar jro pura : panggung
sumêndhi putra Ngalêngka : Trikaya
senthe lit sasanèng arga : kajar
senthe wukir : kajar
senthe jurang : kajar
sela adi : rêtna
sela sirna ring pawana : luluh
sela cala radin : lètèr
sela panglawêd gănda : pipisan
sela kang rininjing : guling
sela curna ing pulang : luluh
sela wiyar ing narmada : lètèr
sotya rêkta : mirah
--- 28 ---
sotya rêkta ing kalpika : mirah
sotya karna : suwêng
sotya kakawin : mulat
sotya mungging wiyati : lintang
solahe wong mangun yuda : gêlar
songsong prana : tinatur
songsong brana : tinatur
sêndari dara : sawangan
sêndhang gêng pucaking wukir : tlaga
sêndhang lubèr ingkang warih : agung
srênging karsa : karêp
sêkar randhu : karuk
sêkar arèn : dangu : kadi
sêkar awoh tasik : noja
sêkar katga : pamor
sêkar adi ngantariksa : lintang
sêkar pisang : tuntut
sêkar biru : têlêng
sêpat domba : gramèh
sêpat panjang : wadêr
sêmbung langu munggwèng gunung : godhong sêgagu
sêmbadane kang warni : pantês
sêmbilang mawa curiga : lele
wa : w
wanara gung : wawa: rangutan
wanara Anjani putra : Anoman
wantya Sang Naribrănta : Abiyasa
wardining kang pulas carma : warna
wadêr kalèn sêsondhèran : sêpat
wadêr gung kang pindha gada : wagal
watêse kang tulis : pada
watang curiga : ukiran
watang wadung : sangkal
wastra tawing warana : kêlir (aling-aling)
--- 29 ---
wastra tumrap mastaka : ikat[11]
wastra singêp pamuja : rukuh
wastra ngiras bêbênting : cita : latha (mas ngantèn)
wastra ngangrang têbèng pêtani : gas
walang panjang măngsa pari : walang sangit
walêsan songsong kuning : dhandhan
wangkawa manawung surya : bêndu
winda madya : sumaput (wisa + satêngah)
wicitra tanpa karana : ngayawara
wicara mawa karana : tarka
wicara dalan jinarwa : wadi
wiryane putra narendra : pangeran
witana munggwèng bacira : bangsal
wiyasaning kukila : kala
wisma sasanèng kawaca : gêdhong
wiwara tanpa warana : mênga
wiwara di dhatulaya : ari manganti
wilada kang patra lêmpit : êlo
wilangan kinarya urup : ngèlmu petung
wilangan wolu lan kalih : sadasa
wipratmaja ing Ngastina : Aswatama
widhe langsur : bara
widhêng galêng : yuyu
wijile rêrasan driya : karsa
wiyangga lit : salira
wimba maya : katon
wimbaning kang căndra wela : rêmbulan purnama
wukir japan : têmpuran
wulu bauning kukila : êlar
wulung wido măngsa rowang : bidho
wêning angga : kringêt
we rêkta kang muroni : anggur
we wijiling diri : kringêt
we wijil sing antariksa : udan
--- 30 ---
woh kusambi : kêcacil
woh langsêp kang madha rupa : pijêtan
woh gêbang kang rinumpaka : krandhing
wohan sungsang : timun
wogan lit tumbal wisma : akar bakar
wong atiwas têmbung sandya : samar (kak-kong)
wrêksa angkuring suyasa : tadha
wrêksa kang rineka janma : golèk
wrêksa langking sisaning agni : arêng
wrêksa minangsèng siking : arêng
wrêksa gung gumuling kisma : prêbatang
wêdale ajating nata : tingalan
wêwêkas seba ri lunga : tinilar
wêlas mara : bali
wêlud wana mawa wisa : ula
wêdhare têmbung kêkêran : kababar
wêdhus kang sabèng wana : kidang
La : l
laos wohe pindha wrêksa : kapulaga
lancur cêkak : papak
laraping kang riris madya : kêpyur
lara kawongan : brăngta
lawa gung : kalong
lali jiwa : sare (turu)
lalu măngsa : kasèp
lalu diwasaning surya : lingsir
lalêr wana : cêpiplès
layon wastra : lungsuran (gombal)
layar pêksi : lar
lampis kang wungu godhonge : pung
lampit toya : bara
lambang brana : urup
lagu sastra : têmbang (sêkar)
lurah Êmpu Majapait : Êmpu Supa
lusi gung kang sabèng rawa : wêlud
lung măngka usada : lênglêng
--- 31 ---
lunging kacang : lêmbayung
lungse măngsa : kasèp
loca nendra : nglindur
lomèng wade : murah
lojine wong Pasuruan : gêmbong
lêmah sonya : samun
lêmpuyang woh balimbingan : parêsah
lênging roga : talanjêr
Pa : p
panu rêkta : toh
paningsêt sampur wanita : udhêt
panusuling magut yuda : bantu
panusuling magut pupuh : bantu
panulis kang pucuk wêsi : pèn
panukartaning kusuma : ngrujit kêmbang : gubah
pantun aglar ing pangleran : winih
pandaming rat : ăntakara : srêngenge
pandaya pangolah kisma : waluku
pandaya mardisarkara : gilingan
pandayaning panitra : kalam
pandaya tuduh măngsa : bêncèt : jam
pandakwa maring wong juti : tarka
pandhan rêkta : nanas
pandhan dhepok tanpa gănda : kêmbang bakung
pacêt agung ing narmada : lintah
paron pamunduling rukmi : Endra
parabe pawèstri : wadon
parabe Hyang Surapati : Hendra
parabe Sang Mayadwija : Mahayêkti
parabe Hyang Nilakantha : Hyang Pramèsthi
parab madyaning Pandhawa : Arjuna (Janaka)
parabe Sri Basudewa : Sadana
parabe Sang Marabangun : Priyêmbada
parabe sang dwijawara : wiku
parabe Sang Dananjaya : Pêrmadi (Janaka)
parang jaja ing juwita : susu
prajane Sang Wisnusiwi : Traju Trisna
--- 32 ---
pragosa lit janjam warna : tukang (kêthèk)
prasidaning laku : banjur
prajane Sang Suryasiwi : Ngawongga
prajane Sang Sumali : Ngalêngka
prajane Prabu Nirwata : Ngima-ima taka
pakaryane dwija wara : mêmuja
pakis mudha : lung
padmasana : dhampar
patalunan kang abêra : ara-ara
patih nagri Maèspati : Suwănda (Sumantri)
patrarêndra : dhampar
patih Prabu Amijaya : Mas Mănca
patih Sri Suryabuwana : Jugulmudha
patrawisa : kêmadhuh
patra jana : sarah
patrêming andaka : sungu
pasang ilining tasik : arus
pasewakan jro niyaka : srimanganti
pasewakaning tamu : bale mangu
pasir krêsna ngujwala kaèksi : wêdhi malela
pasewakan jro tumênggung : srimanganti
pasiran ing bêngawan : bulus
palwa kandhêg ing muwara (samodra) : labuh
palabuhan nusa Jawa : Jêpara
paluntur godhi nèng wisma : ura-ura
pêpaèsing netra : larik (rik)
papan wiyar tanpa taru : ara-ara
pêpakêm wayang kinăndha : lakon
paja-paja ing wardaya : angên-angên
paja-paja ing locana : ton-tonên
panyandhêt sidaning karya : wurung
pamèt brana jro pratala : mêlik
pamrihe băngsa srênggara : ngarih-arih
pamong dwija : nyawa
pamoring èstri lan priya : dhaup
--- 33 ---
pambangun atêp wisma : mayu
pamburaking kaga : gusah
paguting prang : têmpuh : campuh
pagêr pura : pagêr bata (bètèng)
pagêr kuda : palang
pathine we jaladhiyan : uyah
pathi toya : uyah
pathi kisma : watu
pathine băngsa sarkara : gula
pangabaran pêksi : jajah
pangabaran pandung : sirêp
pangabaran duratmaka : sirêp
pangajaping wardaya : ngarsa-arsa
pangrantaming pradăngga : sêndhon
pangikêting duratmaka : lalaran
pangkat janma : kalungguhan
pangkat laguning ukara : pada lingsa
pinang gora : dhawe
pikukuh isining praja : manggala
pisang panjang tanpa sari : gêdhang gêbyar
pisang lêsah : dalu
piji gêng kang muggèng kawis : girang
punagi sidaning karya : kaul
pundhèn Sang Pandhusiwi : Kalimasada
purwa desa : cakal bakal
putra Endra : Tara
putra adi ing Madayun : Muninggar
putra Nata Yudayana : Gêndrayana
putus ing pangawruh : sampurna
pusaka Nata Pandhawa : Kalimasada
pusara tabiring wisma : ura-ura
pusata[12] pangikêt găngsa : pluntur
puspa lulut : tlasih
puspa rujit : gubah
puspa wilis pindha kara : têlêng
puspa lina : tlasih
puspa krêsna ing astana : tlasih
--- 34 ---
puspa giwang : kênanga
puspita rinawis rêngga : gubah
puspita măndra sugănda : kusuma
puspita di ila-ila : puspa nyidra
pulas jêne : êdus
pulas lênga baita : tir
puput jiwa : mati : seda
pêputhut mong Prêgiwa : Janaloka
puja panulaking wisa : tawar (tawa)
puja pangruwating wisa : tawar (tawa)
pungkasing kang bangun enjing : saput lêmah
perak tulya : timah
peso wohan : kacip
pêcuk seta : kontul
prêkutut gung : drêkuku
pêkên lit uruting marga : warung
pêksi krêsna : gagak
pêksi sasmitaning lalis : kudhasih
pêksi mendra : kalangan
pêksi toya kalawu warnane : cangak
pêksi gêng tutul murdane : drêkuku
pêtir wisma : gangsir
pête langking rêracikan : kêdhawung
pêlêm alit gănda wangi : pêlêm dodol
pêpatih ing Bali : Jalaasmara
Dha : d
dhaon lit munggwèng puspita : ron
dhandhan lit panggusah sato : othak-othak
dhandhang lit mitra dhustha : manuk tuhu
dhandhang lit among dhustha : manuk tuhu
dhindhang kuning : kintêl
dhukut têgal pindha pantun : sukêt kalantara
dhustha we ri Jaladara : Kartawiyoga
Ja : j
jae mungging wana : lêmpuyang
jae wana : lêmpuyang
--- 35 ---
janma pinatayèng wèsthi : disujanani
janma manyandi warna : nylamur
janma gung kajodhi : asor
janma pangrêsik tilam rum : panêbah
janmataka : mati
janma minta : njaluk (nêdha)
janma katon jroning nendra : ngimpi
jarwa roga : lara
jarwa sapta : pitu
jarwa wrêksa : kayu
jawata pindha Arjuna : Kamajaya
jawata sigit kang warna : Bathara Asmara
jawata gêng salah warna : Bathara Kala
jalak gêng kang pilis pita : menco
jalak jamang : menco
jalèdri ămba godhonge : kangkung
jalak pita : podhang
jaja kuda : andhêman
jêjanggan nèng wukir : wasi
jayèng toya : baya
jaman katon jro nendra : ngimpi
jamang wakul : wêngku
jambe alas : klampok
jambe wana : dhawe
jambe gêng wijiling arga : dhawe
jangkah madya : tindak (laku)
jangkrik gunung : gangsir
jangkrik gengggong : gangsir
jirak pindha mungging wana : kusambi
jingga arda : wungu
jintên langking madha warni : wiji sawi
juwawut gêng mawa slaga : pari
juluke Prabu Ngalêngka : Dasamuka
jogan pura : jrambah
--- 36 ---
jênu tawa : tungkul
jênang sela : apu
jênang sobrah : gudir
jênang kang dèn conthongi : jênang lulut
jêmpana mungging dirada : palana
Ya: y
yaksa aji ing Ngalêngka : Dasamuka
yaksa kadang Gorawăngsa : Suratrimăntra
yoganing maharsi : anak pujan
Nya : v
nyêbar pari tanpa toya : gaga
Ma : m
mandira tlutuh wisa : ingas
mardi bela : mupu
mardi siswa : mulang
maruta ngirid wisaya : kêkês
made atma : angên-angên
matswa gêng mungging jahnawi : papar
mlathi ruwit godhonge : gambir
majasta ruwit godhonge : kawis
majasta tuntung seta : kawis
majasta ruwit kang patra : kawis
mangun wirya : wibawa
mangun arja : wibawa
manggis jênar isi rêkta : kleca
mina lêmbat ing jaladri : têri
mina kinarya dhêsthi : dhuyung (iwak tèmpèl)
mugut pala : mêthik
mundhu lit dhaonira : clakêt
murwèng darbe siwi : têmbeyan
mungsuh kang ngajap lalis : nglalu
menda wana : kidang
mega panjang ing gêgana : mêndhung
măndra cipta : kayungyun
--- 37 ---
monging ranu : baya
mênyan seta : tawas
Ga : g
gancar wayang : lakon
garwa Karna : Surtikanthi
garwa Kumbakarna : Kaswani
garwa sarpa : Nagagini
garwa Sang Sindura Prabu : Waita Kambang
garwa wipra : Endhang
garwa Sang Rêsi Wisrawa : Sukèsi
grahanarda : bêgowong
gada panangkis astra : dhêndha
gadarba gêng : singa
gatrane kang kêmbang randhu : karuk
glagah pita : mendhong
galênggêng mungging rawa : plumpung
gagat enjing : bangun
ganggêng wrêksa : rasuk angin
gita pangamêr wanudya : srênggara
gribig kang munggwing ranu : bara
gunung pindha : gumuk
gurda pingul : kroya
gula drawa pinasthika : glali
gulangge praja : mindi
guwa tirta : rong
gudhe pandhak : apa-apa
gudhe rambat : kara
gudhe rambat kang patra lit : kapri
gănda sarpa : wêngur
gănda tumraping angga : borèh
gosok waja : kêsik
godhong mlinjo : so
godhag antaraning laku : lêt
gothara lit : song
gêntha gêng kang munggwing panggung : jam
gêlar sata păncakara : ulah
gêlang sweda : ali-ali
--- 38 ---
gêgêlang panuduh : ali-ali
gêgêlang munggwing sutagnya : ali-ali
gêgêlang munggwing dariji : ali-ali
Ba : b
baon sabin : karya
banon kaduk pulana brama : luluh
bantuning janma baksana : imbuh
banthèng bang wisma nagari : sapi
barang tăndha kadurjanan : bukti (cihna)
barat wetan : timur
barat purwa : timur
barat sirat : lesus
badan pisah wêrdinira : jiwa
basa wiring : wulung
basa kawining nagari : praja
basa purwa : mulane
basa jarwa : maknane
baskara mijil kalulun : lingsir
bale atma : angên-angên
bale kuda : trataban
bale nata : dhampar
baladan kang têmbung Jawa : ratu : raja : narendra
balêdhug nglarabi tapih : lêbu
balumbang lit pasagi : tambak
balung pakèl : pêlok
balung răndhoning kalapa : sada
bajuning dyah tanggung : entrok
bayêm arda : latêng
bayantaka : mati
banyak gung sing măncapraja : angsa
bidho gêng pingul warnanya : jaka wuru
bikang alit : cara
bisikan prabu wanara : Sugriwa
--- 39 ---
burat pada : bobok
bulu bêkti sabên măngsa : pajêg
buron arum kinunjara : rase
bumbune patri kêncana : pijêr
bubuk lit ngrabasèng wastra : rêngêt
bungkul rukmi mawa rêtna : sêlut
bèbèk rawa : mliwis
bobot siring : sirang
bênthik wrêksa : janak
bêras gung : jagung
bêras pulut : kêtan
bêstru dawa : pare
brêmara kang talèng siti : tawon tutur
blêndok sela : jamur
Tha : q
Nga : z
Ngulêr dhusta : sambang
Ngungkat basa : ngundhat-undhat
Ngluri marga : nurut
--- [0] ---
[...]
--- [0] ---
[Iklan]
| 1 | sapanunggalane (dan di tempat lain). (kembali) |
| 2 | iki. (kembali) |
| 3 | Lebih satu suku kata: gusthi titikaning nagri. (kembali) |
| 4 | Kurang satu suku kata: kang winahya kangjêng kusumanjing. (kembali) |
| 5 | Kurang satu suku kata dan guru lagu seharusnya: 7a, kang kata ginupita. (kembali) |
| 6 | Lebih satu suku kata: warta wiyat pratignya. (kembali) |
| 7 | Kurang satu suku kata: nangi mrih anguningani. (kembali) |
| 8 | ngêmbang. (kembali) |
| 9 | tuwa. (kembali) |
| 10 | narendra. (kembali) |
| 11 | ikêt. (kembali) |
| 12 | pusara. (kembali) |