Paramasastra, Rănggawarsita, 1900, #577

Sêrat Paramasastra

Karanganipun Radèn Ngabèi Rănggawarsita pujăngga agêng ing nagari Surakarta, kawêdalakên dening Ki Padmasusatra tiyang mardika ingkang amarsudi kasusatran Jawi ing Surakarta, taun 1893.

Kaêcap ing pangêcapanipun Tuwan ALBERT RUSCHE & CO, SURAKARTA, 1900

--- 1 ---

1. U ilahèng hong mangarcana, mataya awignamastu namasidhêm, u pahmayana siwaha.

Punika Sêrat: Paramasastra, têgêsipun kaluwihaning aksara.

Purwanipun ingkang karsa anganggit, wasta Êmpu Ajisaka, ing sasampunipun jumênêng nata wontên ing nagari Purwacarita, inggih ing Mêdhangkamulan, ajêjuluk Prabu Widayaka. Ing nalika panganggitipun asarêmbag kalihan ingkang rayi sakawan, 1. Nama Sang Rêsi Brahandang, 2. Rêsi Braradya, 3. Rêsi Brarunting, 4. Rêsi Cathakasandi, nanging têmbungipun taksih Kawi, lajêng kasantunan têmbung Jawi dening Radèn Ngabèi Rănggawarsita, pujăngga ing nagari Surakarta. Măngka panganggitipun amung kapêndhêtan ingkang sami ugêr-ugêr kemawon, pratelanipun ing ngandhap punika.

2. I. Winastan sutra: têgêsipun: pêpingitaning aksara, kalihan: swara.

3. II. Winastan aksara, têgêsipun: awak-awakaning

--- 2 ---

lêlandhêp, tuwin: lêlungidan.

4. III. Winastan sastra: têgêsipun: satunggiling lêlandhêp.

5. IV. Winastan swara: têgêsipun: ungêl.

6. V. Winastan nung swara: têgêsipun: utamining ungêl, kadidene kumandhang utawi têtabuhan, inggih punika pêpakipun sêsandhanganing aksara sadaya, sabab aksara punika sagêdipun mungêl kalihan sandhangan.

Punika namaning aksara satunggil-tunggilipun.

7. I. Winastan aksara ywanjana: têgêsipun: pêpaking têtiyangan, măngka aksara ywanjana punika kalih pangkat.

I. Pangkat, anata warganing aksara, winastan: ywanjana wisatih, têgêsipun: taksih wontên ingkang sinimpên ing galih, punika warninipun.

p % b * m t # f F n q Q d D ! c C j J v k @ g & z y w r l s Ù $ a

II. Pangkat, anata uruting aksara, winastan:

--- 3 ---

ywanjana nitrayah, têgêsipun: katingalakên sadaya, punika warninipun:

a H n N ! c C Ý r k @ f F t T # ± s S Ù $ kuP w W l L p P % ² d D j J y v V ^ m M g & b B * q Q z

8. II. Winastan aksara ta lawya, têgêsipun: lambe, inggih punika yèn kaungêlakên kêcaping swara mêdal ing lambe, punika warninipun:

p P % ² b B * m M

Wontên malih aksara winastan talawya: $, mila winastan: talaywa, dene kêdalipun mawi katulungan kêlabing lambe.

Mênggah kaoling pandhita kang satêngah, têgêsing talaywa punika srêngenge, dados $ talawya punika winastan sa srêngenge, pinirit saking agêng inggilipun.

9. III. Winastan aksara dênta, têgêsipun dênta: untu, inggih punika yèn kaungêlakên kêcaping swara mawi ka tulungan [ka...]

--- 4 ---

[...tulungan] ing untu. Punika warninipun: t T # ± f F n N

Wontên malih aksara ingkang winastan: dênta, punika warninipun:

ancrk, ftswl, pdjyv, mgbqz. Milanipun winastan dênta, têgêsipun dênta punika pêthak, dados aksara alit kalih dasa punika winastan pêthak, pinirit saking taksih rêsik dèrèng mawi sandhangan.

10. IV. Winastan aksara murddha, têgêsipun: sirah, inggih punika ingkang kêcaping swara munggwing pucuking lidhah, punika warninipun q Q d D !

Wontên malih aksara ingkang winastan murddha kalih prakawis, ing ngandhap punika:

I. Winastan murddha pêpingitan, têgêsipun sêsimpênan, kados ta: * & ! # Ù $ % ^

II. Winastan murddha lêlêngitan têgêsipun: lêlêmbutan, kados ta: H N C Ý K F T ± S W L P D J V M B Q Mila winastan murddha, dene pinirit [pi...]

--- 5 ---

[...nirit] saking kapala, dados pangajênging sastra.

11. V. Winastan aksara kalpaprana, têgêsipun: awak-awakaning lêlidhah, inggih punika yèn kaungêlakên kêcaping swara munggwing têngahing lêlidhah, punika warninipun: c C j J v V ^

Wontên malih aksara ingkang winastan kalpaprana, kados ta: carakan kalih dasa, ha na ca ra ka salajêngipun. Mila winastan kalpaprana, têgêsipun: kalpaprana punika: êmbananing manah, dados awak, pinirit saking manah kalihan awak, saèstunipun agêng manah kalihan awak, mila aksara alit winastan kalpaprana.

Satêngahing pandhita wontên ingkang mastani kalpaprana punika têgêsipun: kirang manah.

12. VI. Winastan aksara mahaprana, têgêsipun: manah agêng, inggih punika yèn kaungêlakên kêcaping swara munggwing bongkoting lidhah, punika warninipun: k @ g & z

--- 6 ---

Wontên malih aksara ingkang winastan: mahaprana, kados ta: sakathahing aksara agêng kalihan pasangan, punika warninipun: H N ! C Ý K F T # ± S Ù $ W L % D J V M & * B Q

Mila winastan mahaprana, têgêsipun manah agêng, dados aksara agêng winastan mahaprana punika pinirit saking agêngipun kemawon.

Wontên kaoling pandhita têgêsing mahaprana punika: swara, dede aksara, kados ta sakathahing têmbung ènthèng dèn wratakên, dènnya ngawratakên pinanjingan aksara: ha, upaminipun basa: rèh, dados hrèh, basa: yun dados hyun, punika swara mahaprana wastanipun.

13. VII. Winastan aksara antyaswara, têgêsipun: utamining swara, punika warninipun y w r l mila winastan utamining swara, dene sagêd mungêl sêsarêngan, kados ta: w-l, fWr, k]s, pLs, p-fu, kpW, p]pT, amL, sasaminipun ingkang mungêl kados makatên,

--- 7 ---

14. VIII. Winastan aksara asthiswara, têgêsipun madyaning swara, punika warninipun s Ù $ a mila winastan madyaning swara, dene sagêd anambahi ungêl, kados ta mungêl skSn, dados kSn, upami têmbung: w=, dados wa=, sasaminipun kang mungêl makatên.[1]

15. IX. Winastan aksara gota, têgêsipun: ungêl [ungê...]

--- 8 ---

[...l] alit, punika warninipun: k K c C, Ý q Q t T # ± p P % ²

Satêngahing pandhita punika winastan odatta, têgêsipun: kêcaping aksara alit, kêlaping lidhah manginggil.

X. Winastan aksara anugota, têgêsipun: ungêl agêng, punika warninipun: g&, j J d D f F b B *

Satêngah pandhita winastan aksara anudatta, têgêsipun: kêcaping swara agêng, kêlabing lidhah mangandhap.

17. XI. Winastan aksara anunasika, têgêsipun: ungêl kang botên alit botên agêng, sarta katulungan ing grana, punika warninipun: z v V ^ ! n N m M

Satêngahing pandhita punika winastan: aksara samapakrêti, têgêsipun: sami tumandang, sabab kêcaping swara kêlaping lidhah botên manginggil botên mangandhap.

18. XII. Winastan aksara swara, têgêsipun: kumandhang,

--- 9 ---

punika warninipun: A I E U O x X kramanipun tan kenging sinandhangan, ulu, suku, pêpêt, taringan, tarungan, kengingipun yèn sinandhangan layaran, wignyan, cêcêk, dene yèn sinandhangan pengkal, cakra, layar, ingkang kenging namung A, sabab punika dèn wastani raswadi, têgêsipun utamining swara, utawi rahsa luwih.

19. XIII. Winastan aksara nungswara, têgêsipun: utamining swara, inggih punika sêsandhanganing aksara, punika warninipun:

i ulu
u suku
[ taringan
o tarungan
e pêpêt
= cêcêk
/ layar
h wignyan

--- 10 ---

] cakra
} kêrêt
- pengkal
W gêmbung
\ pangkon

ulu têgêsipun sirah

suku têgêsipun sikil

taringan têgêsipun kuping têngên

tarung têgêsipun kuping kiwa

pêpêt têgêsipun êmbun-êmbunan

i e = Milanipun winastan ulu, pêpêt, sarta cêcêk, têgêsipun irung.

Nanging ulu cêcêk winastan malih anungswara, têgêsipun utamining swara saking grana, sabab swara punika dhanganipun wontên ing grana. Winastan malih umatyaka, têgêsipun umarak, sabab grana punika sagêd nyêlakakên ambêt ingkang têbih, kados ta: ambêt [a...]

--- 11 ---

[...mbêt] arum, amis, sasaminipun. winastan malih padarakan, têgêsipun tata-tata, sabab grana punika raosipun landhêp, yèn amambêt wangi, kalihan amambêt bacin, sagêd ambedakakên.

/ Layar, têgêsipun mata, mila winastan ulu layar, winastan malih ulu layang, têgêsipun sirahing kawruh, winastan malih asilaran, têgêsipun lêpas, winastan malih repa, têgêsipun idêp, sabab mata punika panggenan idêp.

h Wignyan, têgêsipun cangkêm, mila winastan wignyan, dene sagêd micara, winastan malih sagnyan, têgêsipun sapakèn, sabab cangkêm punika yèn wicantên saking pakèning manah, winastan malih wisarjja, têgêsipun awon sae, winastan malih awisarjja, têgêsipun langkung sae.

--- 12 ---

] Cakra, têgêsipun midêr, inggih punika dhadha, winastan malih sadarga, têgêsipun panyana, amêndhêt saking panyakraning manah.

} Kêrêt, têgêsipun pajalêran, mila winastan suku kêrêt, sabab gêgolongan suku, winastan malih srêngkara, têgêsipun abên manis.

‐ Pengkal, têgêsipun asta têngên.

W Gêmbung, têgêsipun asta kiwa.

mila winastan suku pengkal, kalihan suku gêmbung, dene sami gêgolonganing suku, winastan malih kalih-kalihipun punika wibaksya, têgêsipun langkung parigêl, dene suku ingkang sayêktos punika, winastan suku malya, têgsipun suku lumampah.

\ Pangkon, têgêsipun inggih pangkon tiyang

--- 13 ---

lênggah punika, mila pêjahan punika winastan pangkon, dene aksara ingkang pêjah punika pinangku dening ingkang amêjahi, dados anêdahakên yèn kèndêl. Mênggah parincining aksara satunggal-tunggalipun kados ing ngandhap punika pratelanipun sadaya.

20. a kalpaprana, têgêsipun awak.
H mahaprana, têgêsipun manah.
n dênta, têgêsipun untu.
N mahaprana, têgêsipun manah.
! murddha, têgêsipun sirah.
c kalpaprana, têgêsipun awak.
C mahaprana, têgêsipun manah.
Ý pasang yogyapara, têgêsipun panuju.
r kalpaprana, têgêsipun awak.
k kalpaprana, têgêsipun awak.
K mahaprana, têgêsipun manah.

--- 14 ---

f kalpaprana, têgêsipun awak.
F mahaprana, têgêsipun manah.
fD dwita, têgêsipun sungsun.
t kalpaprana, têgêsipun awak.
T pasang yogyapara, têgêsipun panuju.
# mahaprana, têgêsipun manah.
± murddha, têgêsipun sirah.
s dênta, têgêsipun pêthak.
Ù murddha, têgêsipun sirah.
$ talawya, têgêsipun srêngenge.
S mahaprana, têgêsipun manah.
kuP pasutti, têgêsipun succi.
w kalpaprana, têgêsipun awak.
W mahaprana, têgêsipun manah.
l kalpaprana, têgêsipun awak.
L mahaprana, têgêsipun manah.
p kalpaprana, têgêsipun awak.
P pasang yogyapara, têgêsipun panuju.

--- 15 ---

% palya, têgêsipun awak.
² mahaprana, têgêsipun manah.
d kalpaprana, têgêsipun awak.
D mahaprana, têgêsipun manah.
j kalpaprana, têgêsipun awak.
J mahaprana, têgêsipun manah.
y kalpaprana, têgêsipun awak.
v kalpaprana, têgêsipun awak.
V pasang yogyapara, têgêsipun panuju.
^ mahaprana, têgêsipun manah.
m kalpaprana, têgêsipun awak.
M mahaprana, têgêsipun manah.
g kalpaprana, têgêsipun awak.
& mahaprana, têgêsipun manah.
b kalpaprana, têgêsipun awak utawi bita (= wiwitan).
B pasang yogyaprana, têgêsipun panuju.
* mahaprana, têgêsipun manah utawi wiluta,

--- 16 ---

têgêsipun luwih.

q kalpaprana, têgêsipun awak.
Q mahaprana, têgêsipun manah.
z kalpaprana, têgêsipun awak.

Wondene sadaya wau sami tinêmbungan kara, têgêsipun awak aksara dèrèng sinandhangan, botên ketang agêng botên ketang alit kados ing ngandhap punika pratelanipun.

a kara, n kara, c kara, r kara, k kara,

f kara, t kara, s kara, w kara, l kara,

p kara, d kara, j kara, y kara, v kara,

m kara, g kara, b kara, q kara, z kara,

Wondene aksara swara pitu ingkang sampun kocap ing ngajêng wau, zie 18 inggih sami tinêmbungan: kara, kados ta: A kara, £ kara, E kara, U kara, O kara, x kara, 2 kara.

Punika wêwênangipun angangge aksara agêng, dumunungipun wontên ing ngajêng tuwin wontên ing wingking, kalihan [ka...]

--- 17 ---

[...lihan] kenging karakêtan sandhangan tuwin kengingipun kapêjahan, ing ngandhap punika pratelanipun.

21. I. Wêwênanging: ! murddha, dumunung ing ngajêng yèn wingkingipun wontên aksara, r # & * w kados ta: !r, !#, !&, !*, !w.

Duk dumunung ing wingking yèn ingajêng wontên aksara: r Ù w g kados ta: r!,Ù!, w!, g!,

Yèn karakêtan sandhangan layar, cakra, kêrêt, cêcêg, kados ta: !/%, a!]k\ a!}k\ !=sh.

Yèn pêjah kapasangan dening: q d # f n kados ta: [ko!Q, [bo!D, s!±, m!F`w, wi!N#.

22. II. Wêwênangipun # mahaprana, dumunung wontên ing ngajêng yèn ing wingkingipun wontên aksara, r c % m * upaminipun mungêl #r, #c, #%, #m, #*.

Duk dumunung ing wingking yèn ing ngajêngipun wontên aksara, ! r $ w % j m & g * upaminipun mungêl, !#, r#, $#, w#i, %#i, j#,

--- 18 ---

m#, &i#, g#i, *u#.

Yèn karakêtan sandhangan tarungan, pêpêtan: upaminipun mungêl: [#oh, #e8.

Yèn pêjah kapasangan dening aksara, a w m upaminipun mungêl: mutH, s#W, a#M.

23. III. Wêwênangipun aksara: Ù murddha, dumunung ing ngajêng yèn ing wingkingipun wontên aksara, ! w l 8 y b upaminipun mungêl, Ù!, Ùw, Ùil, Ù8, Ùy, Ùb.

Duk dumunung ing wingking yèn ngajêngipun wontên aksara: r w * upaminipun mungêl: rÙ, wÙ, *Ù.

Yèn karakêtan sandhangan taringan, ulu, cêcêk, wignyan, upaminipun mungêl: [Ù!, Ùiz, Ù=$r, m=Ùh.

Yèn pêjah kapasangan aksara: t f n m q d ! upaminipun mungêl, aÙT, prÙFÂ, t]ÙN wiÙM, aÙQ, mÙDr, k]Ù®.

Yèn ing ngajêng mawi layaran, upaminipun mungêl: w/Ù, k/Ù, a/Ù, f/Ù, zie 34.

--- 19 ---

24. IV. Wêwênangipun $ talawya, dumunung ing ngajêng, yèn wingkingipun wontên aksara, t # w b * r saupaminipun mungêl $t, $#, $w, $b, $*, $r.

Duk dumunung ing wingking yèn ing ngajêngipun wontên aksara, p 8 b * m w r n k $ Upaminipun mungêl: p$, 8$u, bi$, *$u, m$, w$, r$, nu$, ak$, $=$.

Yèn karakêtan sandhangan cakra, cêcêk, suku, tarungan, pengkal, gêmbung, layar, wignyan, upaminipun mungêl: $]w, $=, $ur, [$ok, $-bw, $Wr, $/w-, m=$h.

Yèn pêjah kapasangan dening: r w 8 c j m saupaminipun punika, a$Rm, m$W, w$², ni$Cy, m$J|r, bi$M.

25. V. Wêwênangipun aksara 8 palya, dumunung ing ngajêng yèn ing wingkingipun wontên aksara: r # $ l 8 & * q saupaminipun punika: 8r, 8#i, 8$, 8l, 8d, 8]&iw, 8]*, 8qi.

--- 20 ---

Duk dumunung ing wingking yèn ing ngajêngipun wontên aksara: f # Ù w l 8 & * saupaminipun punika: p]f8, #8, Ù8, wi8], l8, *8].

Yèn karakêtan sandhangan cakra, kêrêt, gêmbung, pengkal, wignyan, saupaminipun punika: 8]*u, 8}vJk\ 8WvCk, k8-r, s8h.

Yèn pêjah kapasangan dening aksara: a w saupaminipun punika, k8Hn\, k8W.

26. IV. Wêwênangipun aksara ^ mahaprana, dumunung ing ngajêng yèn wingkingipun wontên aksara: n r k t w l p Saupaminipun punika: ^n, ^ri, p^k, $u^t, ^w, ^l, ^p.

Duk dumunung ing wingking yèn ing ngajêngipun wontên aksara: a $ j m b saupaminipun punika: a^, $u^, [povCjh^, mu^, b^k\,

Yèn karakêtan sandhangan taringan, ulu, pengkal, wignyan, saupaminipun punika: r[^, l^i, k^-, l^h, ananging saupami kapêjahan botên kenging.

--- 21 ---

27. VII Wêwênangipun aksara: & mahaprana, dumunung ing ngajêng yèn ing wingkingipun wontên aksara: n r # t w d j q saupaminipun punika: &n, &r, &#, &ti, &w, [&od, &[j!F`, &qit.

Duk dumunung ing wingking yèn ing ngajêngipun wontên aksara: ! r w % j m * saupaminipun punika: !&, r&w, [wo&n\ %&, j&, mz´, *&wn\,

Yèn karakêtan sandhangan: cakra, suku, tarungan, saupaminipun punika: a&], &unN, [&oqk.

Yèn pêjah kapasangan dening aksara: n m saupaminipun punika: b&N, w&Mi.

28. VIII Wêwênangipun aksara: * mahaprana, duk dumunung ing ngajêng yèn ing wingkingipun wontên aksara: r f # t Ù $ w % d j m g & q saupaminipun punika: *r, *uf,*u#, *t, *Ù,*$u, *wi, *%], *dm, *uj, [*om, *g, *&wn\ *qr.

Duk dumunung ing wingking yèn ing ngajêngipun wonten aksara: ! r # $ % saupaminipun punika: ! *,

--- 22 ---

kr*, #i*i, $*, %]*.

Yèn karakêtan sandhangan: cakra, suku, tarungan, wignyan, gêmbung, pengkal, saupaminipun punika: a*], %]*u, [*o&, *hrw, *WtLw, *-%k.

Yèn pêjah kapasangan aksara: a w saupaminipun punika: #*Hn\ k*W.

Wondene sadaya wau sanadyan kaêlêtan saaksara kalih aksara kenging ugi, saupaminipun punika:

! murddha, duk ing ngajêngipun wontên aksara: r kaêlêtan kalih aksara, punika warninipun: r!zG!, makatên sasaminipun.

Punika sababipun wontên aksara: fD, (dwita), kalihan: kuP ( s pasutti), ing ngandhap punika pratelanipun.

29. I. Sababipun wontên: fD (dwita), punika yèn ing ngajêng wontên sandhangan: layaran, saupaminipun punika: a/fD.

--- 23 ---

Lan malih yèn ing ngajêng wontên: cakra utawi: kêrêt, saupaminipun punika: k]ifD, s}fD.

Dene wêwênangipun angangge: fD (dwita), dumunung ing ngajêng yèn ing wingkingipun wontên aksara: n r d j saupaminipun punika: fDn, fDr, fDc, fDj.

Dumunung ing wingking yèn ing ngajêngipun wontên aksara: n r k s w l y m b saupaminipun punika: jlnifDi, !rfD, [kofD, sifDi, wifDi, jlfD, ariyfDi, [mofD, bufD.

Yèn karakêtan sandhangan: ulu, pêpêt, layar, cêcêk, wignyan, taringan, tarungan, saupaminipun punika: msifDi, msifDem\ fD/f-, fD=a-, fDh, [fDw, [fDon\ ananging yèn kapêjahan botên kenging.

30. II Sababipun wontên: kuP ( s pasutti), yèn anuju $ talawya, upapanjing kalayan: S mahaprana, saupaminipun punika: $uPg\ ungêlipun: seseg\,

Dene lampahipun: kuP pasutti, punika sami ugi kalayan: S mahaprana saupaminipun mungêl:

--- 24 ---

akuPr = akSr, sasaminipun kados makatên.

Kalayan malih wontên: kuP pasutti punika dados lintunipun angkat-angkataning pada lingsa, ingkang gêmbung satunggal pêdhot dening pada lingsa, saupaminipun punika: zÑ[nÑ`odkuP!mzfeg\ sasaminipun ingkang kados makatên.

31. Punika namaning aksara satunggil-tunggilipun, ingkang sampun dados têmbung pratelanipun ing ngandhap punika:

I. Winastan aksara wargga, têgêsipun sanak, măngka aksara wargga punika kathahipun tigang prangkat.

II. Nama wargga sastra, inggih punika aksara ingkang kenging sambut-sinambut, kengingipun wau ingkang kalihan botên angewahakên jarwa, kados ta:

a. aksara: k punika warganipun sami kalihan g utawi z

b. c saminipun kalihan: j tuwin: v

c. t saminipun kalihan: f tuwin: n

d. w saminipun kalihan: d tuwin: !

--- 25 ---

e. p saminipun kalihan: b tuwin m liya saking punika kathah ugi sastra ingkang kenging sambut-sinambut.

k g Mênggah ungêl-ungêlanipun k sami kalihan: g wau, kados ta mungêl: wki$Wr =wgi$Wr, sasaminipun ingkang kados makatên.

g z g sami kalihan z kados ta mungêl a=[gop\ = a[zop\ [kog=zn\ = [koz=zn\ sasaminipun kados makatên.

c j c sami kalihan j saupaminipun punika wickSn = wijkS,[2] sasaminipun ingkang kados makatên.

j v j sami kalihan v saupaminipun punika: [p[jt\ = [p[vt\ sasaminipun ingkang kados makatên.

c v c sami kalihan v saupaminipun punika: pcrikKn\ = pvrikKn\, sasaminipun ingkang kados makatên.

--- 26 ---

t f t sami kalihan f saupaminipun punika: stPf = sfPf, sasaminipun ingkang kados makatên.

t d t sami kalihan: d saupaminipun punika: tmPuaw= = dmPuaw=, sasaminipun ingkang kados makatên.

t n t sami kalihan: n upaminipun punika: stMt = snMt, sasaminipun ingkang kados makatên.

f q f sami kalihan: q saupaminipun punika: ge[!For= = ge[!Dor=, sasaminipun ingkang kados makatên.

f d f sami kalihan: d saupaminipun punika: mnFir = m!Dir, sasaminipun ingkang kados makatên.

f n f sami kalihan: n saupaminipun punika: a!Fl[mh = anNl[mh, sasaminipun ingkang kados makatên.

--- 27 ---

q d q sami kalihan: d upaminipun punika: ke!D_ = k!D_, sasaminipun ingkang kados makatên.

d n d sami kalihan: n saupaminipun punika: j[!Dl = j[nNl, sasaminipun ingkang kados makatên.

p b p sami kalihan: b saupaminipun punika: p$ur# = b$ur#, sasaminipun ingkang kados makatên.

p m p sami kalihan: m saupaminipun punika: pi[n=Nok = mi[n=Nok, sasaminipun ingkang kados makatên.

b m b sami kalihan: m saupaminipun punika: amBtek\ = amtek\ sasaminipun ingkang kados makaten.

w b w sami kalihan: b upaminipun punika: pu/w = pu/b, wickSn = bijkSn, sasaminipun ingkang kados makatên.

--- 28 ---

32. II Anama wargga swara, kados ta:

A punika wênang dados: I tuwin wenang dados: E lan wênang dados: U tuwin wênang dados: O lan wênang dados: 2

I punika wênang dados: E lan wênang dados: U tuwin wênang dados: O lan wênang dados: 2

E punika wênang dados: U lan wênang dados: O tuwin wênang dados: 2

U punika wênang dados: O lan wênang dados: 2

O punika wênang dados: X têrangipun makatên:

A wênang dados: I E U O X

I wênang dados: E U O X

E wênang dados: U O X

U wênang dados: O X

O wênang dados: X

a-i. Mênggah dunungipun: A yèn wênang dados: I punika têgêsipun: lagnyana, wênang dados: ulu, saupaminipun ing bêbasan: tu[r=og =

--- 29 ---

tur=gi, sasaminipun ingkang kados makatên.

- e. A wênang dados: E punika têgêsipun: lagnyana, wênang dados: taringan, saupaminipun punika: dwk\ = [d[wk\,

- u. A wênang dados: U punika têgêsipun: lagnyana, wênang dados: suku, saupaminipun punika: sgh = sguh sasaminipun ingkang kados makatên.

- o. A wênang dados: O punika têgêsipun: lagnyana, wênang dados: tarungan, saupaminipun punika: gpur = [gopur, sasaminipun ingkang kados makatên.

- ê. A wênang dados: X punika têgêsipun: lagnyana, wênang dados: pêpêtan, saupaminipun punika: t_gk\ = t_gek\ sasaminipun ingkang kados makatên.

i – e. I wênang dados: E punika têgêsipun: ulu, wênang dados: taringan, saupaminipun punika: [pu...]

--- 30 ---

[...nika:] fnNi$Wr = f[nN$Wr, sasaminipun ingkang kados makatên.

- u. I wênang dados: U punika têgêsipun: ulu, wênang dados: suku, saupaminipun punika: bib/ = bub/, sasaminipun ingkang kados makatên.

- o. I wênang dados: O punika têgêsipun: ulu, wênang dados: tarungan, saupaminipun punika: wlij = w[loj, sasaminipun ingkang kados makatên.

- ê. I wênang dados: X punika têgêsipun: ulu, wênang dados: pêpêtan, saupaminipun punika: sizifFn\ = sizefFn\ sasaminipun ingkang kados makatên.

ê – u. E wênang dados: U punika têgêsipun: taringan, wênang dados: suku, saupaminipun punika: s[mBwr = sm|Bwr, sasaminipun ingkang kados makatên.

--- 31 ---

- o. 6 wênang dados: O punika têgêsipun: taringan, wênang dados: tarungan, saupaminipun punika: a[nm\ = a[nom\ sasaminipun ingkang kados makatên.

- e. 6 wênang dados: X punika têgêsipun: taringan, wênang dados: pêpêtan, saupaminipun punika: [d=[kt\ = d_ket\ sasaminipun ingkang kados makatên.

u - o. U wênang dados: O punika têgêsipun: suku, wênang dados: tarungan, saupaminipun punika: wluh = w[loh sasaminipun ingkang kados makatên.

- ê. U wênang dados: X punika têgêsipun: suku, wênang dados: pêpêtan, saupaminipun punika: suku = sek sasaminipun ingkang kados makatên.

o - ê. O wênang dados: X punika têgêsipun: tarungan, wênang dados: pêpêtan, saupaminipun [saupamini...]

--- 32 ---

[...pun] punika: t[boh = tbeh sasaminipun ingkang kados makatên.

Mênggah sadaya punika wau, wênangipun yèn botên angewahakên jarwa, upaminipun mungêl: [po[p/o dados pepe/ punika ewah têmbungipun, utawi jarwanipun, sasaminipun ingkang kadosdene punika, punika kotên kenging.

33. III. Anama: warga nungswara, punika kados ta cêcakan, wênang dados: z utawi wênang dados: n dênta, lan wênang dados: ! murddha, tuwin wênang dados: v kalpaprana, lan wênang dados: m

z Wênangipun dados: z yèn ing wingking wontên aksara: k utawi: g saupaminipun punika: s=kl = szÑl = m=gl = mzGl, sasaminipun ingkang kados makatên.

n Măngka ing nalika wênang dados: n dênta, yèn ing wingkingipun wontên aksara: t utawi: f saupaminipun punika: m=tu = mnÒ|, mu=fu/ = munF|/, sasaminipun [sa...]

--- 33 ---

[...saminipun] ingkang kados makatên.

! Măngka rikalanipun wênang dados: ! murda, yèn ing wingkingipun wontên aksara: q utawi: d saupaminipun punika: c=qul = c!Q|l, m=di = m!Di, sasaminipun ingkang kados makatên.

v Măngka duk wênang dados: v kalpaprana, yèn ing wingkingipun wontên aksara: c utawi: j, saupaminipun punika: a=jluk\ = avJluk\ a=ck\ = avCk\ a=jupuk\ = av|Jpuk\ sasaminipun ingkang kados makatên.

v Măngka duk wênang dados: v kalpaprana, yèn ing wingkingipun wontên aksara: c utawi: j, saupaminipun punika: a=jluk\ = avJluk\, a=ck\ = avCk\, a=jupuk\ = av|Jpuk\ sasaminipun ingkang kados makatên.

m Wênangipun dados: m yèn ing wingkingipun wontên aksara: p utawi: b saupaminipun punika: t=p = tmPi, s=bt\ = smBt\ sasaminipun ingkang kados makatên.

Ananging sadaya punika wau, bilih sanès têmbung inggih botên wênang, kados ta: l=is=kkliih, punika botên kenging dados mungêl: li=szÑklih, sasaminipun ingkang sanès têmbung kados makatên.

--- 34 ---

Liya saking punika, yèn anuju măngsakalanipun nungswara wau wênang dados: layaran, utawi wênang dados: wignyan, saupaminipun punika: ai=zumB= = aizumB/, aimB=zi=zcl = aimBhni=zcl, sasaminipun ingkang kados makatên.

Mênggah ingkang dados gêgolonganipun warga nungswara punika pratelanipun ing ngandhap punika:

34. I. Wêwênanging: layaran, yèn anuju măngsakalanipun wênang dados: wignyan, lan wênang dados: n utawi wênang dados: r tuwin wênang dados: s lan wênang dados: l tuwin wênang dados: cakra, lan wênang dados: kêrêt.

/ h Wênangipun dados: wignyan, saupaminipun punika: muru/ = muruh, du=k/ = du=kh, sasaminipun ingkang kados makatên.

/ n Wênangipun dados: n saupaminipun punika: t/ = tn\ sasaminipun ingkang kados makatên.

--- 35 ---

/ r Wênangipun dados: r saupaminipun punika: m/tuw = mrtuw, sasaminipun ingkang kados makatên.

/ s Wênangipun dados: s saupaminipun punika: azumB/ = azumBs\ sasaminipun ingkang kados makatên.

/ l Wênangipun dados: l saupaminipun punika: [ronT/ = [ronTl\ sasaminipun ingkang kados makatên.

/ ] Wênangipun dados: cakra, saupaminipun punika: f/uÙÙ! = f(ÙÙ!, sasaminipun ingkang kados makatên.

/ } Wênangipun dados: kêrêt, saupaminipun punika: k/Ù = k}Ù, sasaminipun ingkang kados makatên.

Ananging yèn nalika wênang dados: kêrêt, punika wontên pinggiranipun, anggêripun kadosdene têmbung ngajêng wau ugi wênang, dene yèn sulaya yêkti

--- 36 ---

tan wênang makatên, ingkang dèn wastani sulaya punika:

smBe/ punika botên kenging yèn kaungêlna: smB~.

kpe/ punika botên kenging yèn kaungêlna: kp}

[pbe/ punika botên kenging yèn kaungêlna: [pb}

a=ge/ punika botên kenging yèn kaungêlna: a=g}

Sarta yèn wingkingipun wontên aksara: r, ingkang nunggil sapurba saupaminipun punika:

sert\ punika botên kenging mungêl: s}rt\

per= punika botên kenging mungêl: p}r=

sasaminipun ingkang kados makatên.

Utawi malih manawi: layaran, măngka karakêtan: ulu, suku, taringan, tarungan, inggih tan pisan-pisan yèn kenginga dados: kêrêt, saupaminipun mungêl:

wi/y- punika botên kenging yèn dados: w}y-

pu/wW punika botên kenging yèn dados: w}wW

[a/tli punika botên kenging yèn dados: a}tli

[w/ojiw punika botên kenging yèn dados: w}jiw

--- 37 ---

Sasaminipun ingkang kados makatên.

Wondene wajibing layaran punika anungsunakên aksara ingkang wuri, têgêsipun yèn wontên bêbasan têmbung, aksaranipun ingkang ngajêng mawi layaran, măngka aksara ingkang wingking punika wajib mawi pasangan, saupaminipun punika: w/nN, a/fF, k/tT, a/jJ, zie 23. sasaminipun ingkang kados makatên.

Mênggah ingkang tan wênang mawi pasangan: Ù murddha, lan aksara ingkang mawi: pinengkal, ginêmbung, cinakra, saupaminipun punika: k/Ù, w/Ù, f/Ù, k/y-, a/y-, p/wWt, p/bWt, a/f]i, sasaminipun ingkang kados makatên.

Utawi malih yèn sanès têmbung, punika tan wajib mawia pasangan, warninipun ingkang kados makatên, saupaminipun punika: smP/w=[k, bvJ/ms\ simB/jj, sasaminipun ingkang kados makatên.

Kados makatên malih: layaran, ingkang wingkingipun wontên aksara: s punika yèn sanès têmbung tuwin tan wênang dados: Ù murddha, saupaminipun punika:

--- 38 ---

sizL/ski=, sasaminipun ingkang kados makatên.

35. II. Wêwênanging: wignyan, yèn anuju măngsakalanipun, wênang dados: a lan wênang dados: n lan wênang dados: r lan wênang dados: k lan wênang dados: t lan wênang dados: s lan wênang dados: l lan wênang dados: g

h a Măngka duk wênang dados: a saupaminipun punika: mhrj = marj, sasaminipun ingkang kados makatên.

h n Duk wênang dados: n saupaminipun punika: $umh = $umn\ sasaminipun ingkang kados makatên.

h r Duk wênang dados: r saupaminipun punika: mhmt = mrMt, sasaminipun ingkang kados makatên.

h k Duk wênang dados: k saupaminipun punika: b}sih = b}sik\ sasaminipun ingkang kados makatên.

--- 39 ---

h t Duk wênang dados: t saupaminipun punika: pah = pat\ sasaminipun ingkang kados makatên.

h s Duk wênang dados: s saupaminipun punika: khml = kÙMl, sasaminipun ingkang kados makatên.

h l Duk wênang dados: l saupaminipun punika: auwh = auwl\ sasaminipun ingkang kados makatên.

h g Duk wênang dados: g saupaminipun punika: XmPh = XmPg\ sasaminipun ingkang kados makatên.

36. III. Wêwênanging: cakran, yèn anuju măngsakalanipun dados: pengkal, lan wênang dados: gêmbung, lan wênang dados: kêrêt.

] - Măngka duk wênang dados: pengkal, saupaminipun punika: fÙ]ÙQf-umN = f-ÙQf-umN, sasaminipun ingkang kados makatên.

--- 40 ---

] W Duk wênang dados: gêmbung, saupaminipun punika: ww]tTn\ = wwWtTn\, sasaminipun ingkang kados makatên.

] } Duk wênang dados: kêrêt, saupaminipun punika: p]mn = p}mn, sasaminipun ingkang kados makatên.

Dene wajibing: cakran, punika kadosdene wajibing: layaran, inggih anungsunakên aksara kang ing wuri, kados ta: kêrêt, punika wênangipun tuwin wajibipun sami ugi kalihan: cakran, saupaminipun punika: k]tT/tT = k}tT/tT, sasaminipun ingkang kados makatên.

37. IV. Wêwênanging: pengkal, yèn anuju măngsakalanipun wênang dados: gêmbung, lan wênang dados: y lan wênang dados: v

- W Măngka duk wênang dados: gêmbung, saupaminipun punika: mu=gi=- = mu=gWi=, lum[k=- = lum[kW= sasaminipun ingkang kados makatên. [ma...]

--- 41 ---

[...katên.]

- y Duk wênang dados: y saupaminipun punika: mul- = mulY, sasaminipun ingkang kados makatên.

- v Duk wênang dados: v saupaminipun punika: ngn\[3] = ngnV, sasaminipun ingkang kados makatên.

II. Winastan: aksara sutra, têgêsipun: lêlungidan, măngka aksara sutra punika kalih.

I. Nama: sutra iye.

II. Nama: sutra uwo utawi: sutra uwam.

38. Dene ingkang nama: sutra iye punika, wujudipun: IE lampahipun sami dados: y, saupaminipun punika: gIAm\ inggih punika ungêlipun: gym\ lEA/ ungêlipun: ly/, sasaminipun ingkang kados makatên.

39. Dene ingkang nama: sutrawam, punika: UO, inggih punika sami wênang dados: w, saupaminipun punika:

--- 42 ---

kUI, inggih punika ungêlipun: kwi saupami: gOE, inggih punika ungêlipun: g[w.

Dene wênangipun piyambak-piyambak, kados punika:

I sami lan: ulu.
E sami lan: taring.
U sami lan: suku.
O sami lan: tarung.

Măngka yèn: I punika wênang dados: ulu, saupaminipun punika: fnI$Wr, dados: fni$Wr, sasampunipun ingkang kados makatên.

E wênang dados: taringan, saupaminipun punika: prmEÙQi, dados: pr[mÙQi sasaminipun ingkang kados makatên.

U wênang dados: suku, saupaminipun punika: fnUpy, dados: fnupy, sasaminipun ingkang kados makatên.

O wênang dados: tarungan, saupaminipun punika: [puni...]

--- 43 ---

[...ka:] g[zGoOfk, dados: g[zGofk, sasaminipun ingkang kados makatên.

40. Saha wontên ingkang dados gêgolonganipun ing sutra wau, nanging botên wontên namanipun, kados ta: x punika wênang dados: r kados ta: X wênang dados l saupaminipun punika, bxA=, dados br=, bXU=, dados blu=, sasaminipun ingkang kados makatên.

III. Winastan, aksara mantra, têgêsipun ungêl, măngka aksara mantra punika kawan warni, ing ngandhap punika pratelanipun.

41. I. Nama ekamantra, sanadyan saaksara kalih aksara, anggêr mungêl satunggal, ugi ekamantra namanipun, saupaminipun punika: ssi, crk sasaminipun ingkang kados makatên.

42. II. Nama dwimantra, têgêsipun ungêl kêkalih, saupaminipun punika: a/ k/ f/ sasaminipun ingkang kados makatên.

--- 44 ---

43. III. Nama tri mantra, têgêsipun ungêl têtiga, saupaminipun punika, t]i, t-s\, k]s\ sasaminipun ingkang kados makatên.

44. IV. Nama catur mantra, têgêsipun ungêl sakawan, saupaminipun punika, y-]k\ sasaminipun ingkang kados makatên.

Wondênê gênahipun ingkang nama ungêl wau, kados ta: t-s\ punika winastan ungêl tiga, satunggal: t kalih: pengkal, inggih pengkal punika awak-awak y tiga s kados makatên gênahipun sadaya.

IV. Winastan aksara drêtta, têgêsipun prabu, inggih punika sandhangan ingkang rumakêt ing aksara.

45. Yèn sandhangan ingkang rumakêt ing aksara amung satunggal, punika winastan eka drêtta, saupaminipun punika, spi, sasaminipun ingkang kados makatên.

46. Yèn sandhangan ingkang rumakêt ing aksara kêkalih, punika winastan dwi drêtta, saupaminipun punika, [a/,

--- 45 ---

[n/, sasaminipun ingkang kados makatên.

47. Yèn sandhangan ingkang rumakêt ing aksara, têtiga, punika dipun wastani: tri drêtta, saupaminipun mungêl j]ih, sasaminipun ingkang kados makatên.

48. Yèn sandhangan ingkang rumakêt ing aksara sakawan, winastan: catur drêtta, kados ta mungêl, w-]i=, sasaminipun ingkang kados makatên.

V. Winastan aksara wanda, têgêsipun awak, inggih punika lingganing basa.

49. Yèn aksaraning basa awak satunggal, winastan eka wanda, saupaminipun mungêl, $=, a], wi, sasaminipun ingkang makatên.

50. Yèn aksaraning basa awak kêkalih, winastan dwi wanda, kados ta: jnM, kuf, siti, [toy, sasaminipun ingkang makatên.

51. Yèn aksaraning basa awak têtiga, winastan tri wanda, kados ta: wist, smuf], kuvCr, sasaminipun ingkang makatên.

--- 46 ---

52. Yèn awakaning basa sakawan, winastan catur wanda saupami mungêl, aw=zw=, smirn, sasaminipun ingkang makatên.

VI. Winastan aksara daryya, têgêsipun daryya: karêp, inggih punika basa satunggil kang anggadhahi karsa măngka aksara daryya punika kawan warni.

53. I. Anama purba, zie 57, 61, 65, 66, 67, 68.

54. II. Anama wisesa, zie 58, 62, 69, 70, 71, 72.

55. III. Anama kerata, zie 59, 63, 81, 82, 83, 84.

56. IV. Anama swagnyana, zie 60, 64, 65, 86, 87, 88.

57. Dene ingkang winastan: purba punika, têgêsipun uwit, inggih punika witing têmbung, saupaminipun punika, [sb, sasaminipun ingkang kados makatên zie 61.

58. Dene ingkang winastan wisesa punika, têgêsipun wênang, kados upaminipun punika: a[sb, su[mb sasaminipun ingkang kados makatên.

59. Dene ingkang winastan, kerata, punika têgêsipun, [têgêsipu...]

--- 47 ---

[...n,] praceka, saupaminipun punika: p[sbn\ sasaminipun ingkang kados makatên.

60. Dene ingkang winastan swagnyana punika, têgêsipun sapakèn, saupaminipun punika: [sba, [sbkN, [sbnen\ sasaminipun ingkang kados makatên.

Mênggah katêranganing aksara darwya kados ing ngandhap punika.

61. I. Ugêring purba punika yèn taksih lana, têgêsipun manawi taksih têtêp, inggih punika ingkang tan ewah sastranipun, utawi botên wêwah, kados ta mungêl: bumi, bvu, Ùu/y, [co!F`, sasaminipun ingkang kados makatên.

II. Ugêring wisesa, kerata, swagnyana, punika yèn sampun lirwa, têgêsipun lintu, inggih punika ingkang sampun ewah sastranipun.

62. Ugêring têmbung wisesa, kados ta: ak/y-, kin/y-, sasaminipun ingkang kados makatên.

63. III. Ugêring têmbung kerata, kados ta: pk/y-n\ k[a

--- 48 ---

nF`n\ kwigVn\ sasaminipun ingkang kados makatên.

64. IV. Ugêring têmbung swagnyana, kados ta: k/y-neNn\ k/y-a, k/y-kN, sasaminipun ingkang kados makatên.

Mênggah ingkang nama purba punika kawan prakawis, ing ngandhap punika.

65. I. Winastanan purbabasa, kados ta: bum, $u/y-, [co!F`, sapanunggilanipun.

66. II. Winastan purbakara, punika wisesa ingkang taksih kalêbêt dados purba, kados ta: sumu/, ing waunipun su/, dados têmbung sumu/ punika taksih kalêbêt purba.

67. III. Winastan purbaraswa, punika purba ingkang darbe raos kados wisesa, kados ta: k/y-, X=gh, dwh, w=sul\ sasaminipun.

68. IV. Winastan purbahita, punika purba ingkang arangkêp, kados ta: [aomh[aomh, sbenSben\ kpnKpn\ sasaminipun.

Dene kang anama wisesa punika kawan prangkat.

69. I. Nama tanggap wisesa, ingkang dados têtêngêranipun mawi atêr- atêr [atêr-...]

--- 49 ---

[...atêr:] fi, k, utawi ulu ing ngajêng kasiring ing sastra: n (= in) trakadhang kasiring ing sastra: z kados ta: fig[w, kg[w, ginN[w, aizyp\ sasaminipun. zie 72/a en 73 - 74 – 75 - 76.

70. II. Nama: tanduk wisesa, ingkang dados tatêngêranipun mawi atêr-atêr: a m utawi: suku, ing ngajêng mawi kasiring ing sastra: m (= um) kados ta: amer=, a=g[w, mg[w, m=g[w, gum[w, sasaminipun.

71. III. Winastan: gati wisesa, ingkang dados têtêngêranipun mancah sastra pangajêng, saupaminipun punika: [mvCep\ mibe/, mefl\ punika ing waunipun wêtahing têmbung: au[mvCep\ aumibe/, aumefl\ ananging gati wisesa punika kalih prakawis, wontên kalanipun anelakakên raswa, wontên kalanipun anelakakên wara, ingkang anelakakên raswa punika andarbèni raos kados kaulahakên, saupami mungêl: [mvCep\ mefl\, ingkang anelakakên wara punika andarbèni pangraos tanpa ingulahakên, kados ta: minNep\

--- 50 ---

[m[vC=, miri=, sapanunggilanipun, zie 77.

72. IV. Anama: kami wisesa, ingkang dados têtêngêranipun, wêkasan pêpêt ingkang dede swagnyana, kados ta: pXnQi=zen\ ktisSen\ punika wêtahing têmbung mawi atêr-atêr: kmi, kmipX!Qi=zen\ kmiktisSen\ kados makatên ugi ingkang dados gêgolonganipun tanggap wisesa punika, êmpanipun dados kawan prakawis.

73. I. Nama: tanggap satata, punika wontên kalanipun anelakakên katambuhan, saupaminipun mungêl: fip=g[w, pinNg[w, pinNig[w, sasaminipun.

Wontên kalanipun anelakakên tan pêgat, saupami mungêl: ginN[wg[w, piner=per=, sufukSinufuk\ tul/tinul/, [j/oji[nN/orn\ [ptPi[nNt\, sasaminipun, zie 69.

74. II. Nama: tanggap pramana, punika wontên kalanipun anelakakên muhung kalampahan, saupaminipun punika: fib[nTonNi, fiawe/ri, sasaminipun.

--- 51 ---

Wontên kalanipun anelakakên tan pêgat, kados ta mungêl: sinufukKn\ pinNer=zn\ pinNy=uzn\ aizwe/rn\ cinN=k]mn\ kb[nTonNn\ sasaminipun. zie 69.

75. III. Nama: tanggap lagawa, punika amung anelakakên pangrèhing ulah, saupaminipun punika: binN[nTokHken\jinu=kelLken\ sasaminipun. zie 69.

76. IV. Nama: tanggap swagnyana, punika amung anelakakên tampining ulah, ingkang kados kinèn, saupaminipun punika: binN[nTokN, jin=ukelN, sasaminipun.

Kados makatên malih ingkang dados gêgolonganing tanduk wisesa punika êmpanipun dados kawan prakawis. zie 69.

77. I. Nama: tanduk wara, punika wontên kalanipun anelakakên pindha, saupaminipun punika: gumuruh, gumunÒ|/, kumki, rumem|Bln\ sasaminipun.

Wontên kalanipun anelakakên pangraos kang tanpa dipun rèh, kados upaminipun mungêl: tumuwuh, tumith, fumfi, jumen_, gumXge/, sasaminipun ingkang [ing...]

--- 52 ---

[...kang] kados makatên.

Wontên kalanipun anelakakên pamantês, saupaminipun punika: rumujk\ tummBir=, aumrunN, sasaminipun.

Wontên kalanipun anelakakên pamintoning ulah, kados ta: gum[wg[w, gumg[w, kumsihksih, kumksih, kumnFelKnFel\ kumknFel\ sasaminipun.

Wontên kalanipun anelakakên tan pêgat, kados upaminipun: su!D|lSumu!D|l\ temenÒ|memen\ tul/tumul/, sasaminipun ingkang makatên.

Wontên kalanipun anelakakên wantu, saupami punika: mu!DkM|!Dk\ [vo[bLo[sVo[bLos\ sasaminipun ingkang makatên.

78. II. Nama: tanduk wikara, punika wontên kalanipun anelakakên muhung anglampahi, saupaminipun punika: z=ughai, nurunNi, murugGi, [zvCepPi, vertTi, mrhai, avJpnNi, sasaminipun ingkang makatên.

Wontên kalanipun anelakakên tan pêgat, utawi [u...]

--- 53 ---

[...tawi] dhatêng ing ngakathah, kados upaminipun mungêl: a=gitikKi, a=gebugGi ku, avufukKi, avumefFi, a[vo[bLosSi, a=[g[rfFi, sasaminipun ingkang kados makatên.

79. III. Nama: tanduk lêgawa utawi: tandut[4] têmaha, punika wontên kalanipun anelakakên lêkasing tanduk, ananging wontên dhatêng ing liyan, wontên dhatêng ing piyambak.

Mênggah ingkang dhatêng ing liyan, kados upami mungêl: niXmMken\ zemPkHken\ vertTken\ [g[g/rken\ sasaminipun ingkang makatên.

Dene ingkang dhatêng piyambak: saupaminipun punika: zl=zkenPupu, [z[vCosSkenL[mB, mXX=zke[nNt], sasaminipun ingkang kados makatên.

Wondene ingkang kenging dhatêng ing liyan, utawi ingkang kenging dhatêng piyambak, saupami mungêl: avJ|=kelLken\ a[zobhaken\ sasaminipun ingkang makatên.

80. IV. Nama: tanduk swagnyana, punika muhung anelakakên [anelaka...]

--- 54 ---

[...kên] pangulah, ingkang kadi swagnyana, kados ta: amB[nTokN, avJ|=kelN, amBnTi=z, sumwita, sasaminipun ingkang kados makatên.

Mênggah ingkang nama: gati wisesa utawi: kami wisesa punika sami botên gadhah golongan.

Dene ingkang nama: kerata, punika kawan prakawis.

81. I. Nama: widya kerata, punika anelakakên dêdunungan, saupaminipun punika: g[wyn\ gg[wyn\ g[dn\ c[ton\ g[con\ sapanunggilanipun.

82. II. Nama: hyana kerata, punika anelakakên ulah, saupaminipun punika: pg[w, pg[wyn\ kgunNn\ kse[kTn\ sapanunggilanipun.

83. III. Nama: sila kerata, punika anelakakên prênah, utawi ênggèn, saupaminipun punika: pwuhan\ pcinNn\ ps[nÒ`n\ k[a!F`n\ sapanunggilanipun.

84. IV. Nama: darwya kerata, punika anelakakên bêbahan, saupaminipun punika: g[w[nN, g[wy[nN,

--- 55 ---

g[wynN[nN, makatên sapanunggilanipun.

Dene ingkang nama: swagnyana, punika inggih kawan prakawis.

85. I. Nama: lati swagnyana, punika anelakakên ingkang kenging dados pakèn, kalihan dados upami, ing nalika dados pakèn, saupaminipun mungêl: g[wy, g[wkN, gwkN, tmBkN, sapanunggilanipun.

Ing nalika dados upami, saupaminipun punika: k/ts Hiki$unG[wly=b]tyufapffi, kunNi/aiki$unTmBkNlr[nNsianukykywrs\ sapanunggilanipun.

86. II. Nama: patya swagnyana, punika anelakakên dados pakèn, dhatêng satunggal utawi dhatêng sanalika, saupaminipun mungêl: g[wnNen\ sumefFen\ [g[rfFen\ bvJ|tTen\ sapanunggilanipun.

87. III. Nama: nitya swagnyana, punika anelakakên dados pakèn, dhatêng panggêng utawi dhatêng ing ngakathah, saupaminipun mungêl: g[wan, gwnNn, py=uzn, [g

--- 56 ---

[rfFn, sapanunggilanipun.

88. IV. Nama: nindya swagnyana, punika anelakakên pakèn ingkang suraos amêksa, utawi anarambahi, saupaminipun mungêl: lrilrinNen\ kel/kel/n, w]tkW`tkN, sapanunggilanipun.

89. VII. Winastan: aksara garba, têgêsipun: wet_, inggih punika pangêmoting aksara, dhatêng aksara sanèsipun, miwah pangêmoting swara dhatêng aksara. Dene yèn pangêmoting aksara dhatêng aksara liyan, punika winastan: garba sastra, inggih punika sastra ingkang dipun wancah. Yèn pangêmoting swara dhatêng aksara, punika winastan: garba swara, inggih punika sastra ingkang dipun kêmbêng, kados ta:

Yèn garba sastra saupami mungêl: jyku$um, dados: j$um, sasaminipun ingkang kados makatên.

Mênggah garba swara punika, kados ta mungêl: [povCI!iF`y, dados: [povC!F`iy, sasaminipun ingkang kados makatên.

--- 57 ---

Wondene ingkang dados gêgolonganipun aksara garba punika tigang prangkat.

90. I. Nama: raswa, têgêsipun: cêkak utawi: rahsa, zie 93.

91. II. Nama: dirgya, têgêsipun: tulus utawi: mulur, zie 94.

92. III. Nama:piluta, têgêsipun: rakêt zie 95.

93. Măngka ingkang dipun wastani: raswa, punika: têmbung kalih wanda, têgêsipun: kalih warni, dados: sawanda, saupaminipun punika: as( dados: s(, sapanunggilanipun ingkang kados makatên.

94. Dene ingkang dipun wastani: dirgya, punika têmbung: tigang wanda, dados: kalih wanda, saupaminipun mungêl: ku[w=os, dados: [k=oÙ,fi[w=oÙ, dados: [f=oÙ sasaminipun ingkang kados makatên.

95 Dene ingkang dipun wastani: piluta, punika têmbung: kawan wanda, dados: tigang wanda, saupaminipun punika: plw=zn\ dados: pLw=zn\ sasaminipun ingkang kados [ka...]

--- 58 ---

[...dos] makatên.

96. VIII. Winastan: aksara guwa, têgêsipun: êsong, mênggah lampahipun umirip aksara garba, inggih punika aksara kang angringkês. Măngka aksara guwa punika wolung warni, kados ing ngandhap punika:

97. I. Nama: panggarban têgêsipun: pangêmotan, saupaminipun mungêl: mri=, dados: m]i=, pÍr=, dados: p]=, sasaminipun ingkang kados makatên.

98. II. Nama: paninglaran, têgêsipun: pangumpêtan saupaminipun punika: ski= dados: si=, [wonTe[nF[nN, dados: [wo[nF[nN, sasaminipun ingkang kados makatên.

99. III. Nama: pamênggahan, têgêsipun: mangu-mangu, saupaminipun mungêl: [f[nN, dados: [f, tnNn, dados: tnN, sasaminipun ingkang kados makatên.

100. IV. Nama: pangirasan, têgêsipun: panigasan, saupaminipun mungêl: aupm, dados: pm, aut

--- 59 ---

m, dados: tm, auwis\ dados: wis\ ai=$un\ dados: $un\ a=i[z=o dados: [z=o, aj]ih, dados: j]ih, sasaminipun ingkang kados makatên.

101. V. Nama: pamasahan, têgêsipun: pamêdhotan, saupaminipun mungêl: sira/Ù dados: sir/Ù, a/Ùa[mBlnNi, dados: a/Ù[mBlnNi sasaminipun ingkang kados makatên.

102. VI. Nama: panganyutan, têgêsipun: pangilenan, saupaminipun mungêl: a/fFi, dados: f]i, kyuaki= dados: ky-ki=, siraiki dados: si[rki, nuliagLis\ dados: nul-gLis\ sasaminipun ingkang kados makatên.

103. VII. Nama: pangapêhan, têgêsipun: pananggungan, saupaminipun mungêl: winN/nai= dados: winN/[nN=, k/ÙnNi=rtu dados: k/[Ù=rtu, sasaminipun ingkang kados makatên.

104. VIII. Nama: pangranggonan, têgêsipun: agajêg-gajêg, saupaminipun mungêl: azumB|lLken\ dados: [dado...]

--- 60 ---

[...s:] azumB|lKen\ sasaminipun ingkang kados makatên.

105. IX. Winastan: aksara gahana, têgêsipun: jurang, inggih punika aksara kang angulur, măngka aksara gahana punika nêm warni.

106. I. Nama: kawiran, têgêsipun: kawiyaran, saupaminipun mungêl: kul, dados: kwul, sasaminipun ingkang kados makatên.

107. II. Nama: kawigaran, têgêsipun: kamêgarar,[5] saupaminipun mungêl: s/ful dados: srful, sasaminipun ingkang kados makatên.

108. III. Nama: karantan, têgêsipun: karaos, saupaminipun mungêk[6]: kemB=, dados: kemB=z, ail= dados: ail=z, $=%]*u, dados: $=z%]*u, sasaminipun ingkang kados makatên.

109. IV. Nama: kadibyan têgêsipun: kaluwihan, saupaminipun mungêl: k=, dados: knN=, tn\ dados: tmn\ sasaminipun ingkang kados makatên [makatê...]

--- 61 ---

[...n.]

110. V. Nama: kalayunan têgêsipun: kalajêngan, saupaminipun mungêl: jgfÒ`i dados: jgfÒ`y, apuy\ dados: apuy, sasaminipun ingkang kados makatên.

111. VI Nama: katratran têgêsipun: kaumpakan, saupaminipun mungêl: [to!D, dados: p][to!D, munNi dados: aumunNi sasaminipun ingkang kados makatên.

112. X. Winastan: aksara dibya, têgêsipun: luwih, lampahipun umirib aksara gahana, inggih punika têmbung ingkang wêwah aksaranipun, măngka aksara dibya punika kalih warni.

113. I. Nama: dibya sastra, saupaminipun mungêl: pu/wW dados: pu/wWk, pur dados: pury, rnzG, dados: rnzGn, sasaminipun ingkang kados makatên.

114. II. Nama: dibya swara, saupaminipun mungêl: $ukM, dados: [da...]

--- 62 ---

[...dos:] $ukSM, rÙMi dados: rkSMi, $uci, dados: $ukCi, sasaminipun ingkang kados makatên.

115. XI. Winastan: aksara rura, têgêsipun: risak, inggih punika têmbung ingkang suda aksaranipun, măngka aksara rura punika tigang warni.

116. I. Nama: kêmbêngan, têgêsipun: bêndungan, dene ingkang wasta kêmbêngan punika kêkalih, ingkang satunggal: kêmbêngan angêmu, satunggalipun: kêmbêngan animpên, mênggah kêmbêngan angêmu punika, kados ta: a_[gon\ dados: [zGon\ aemPu, dados: mPu, aenFi dados: nFi, sasaminipun ingkang kados makatên.

Dene kêmbêngan animpên punika, saupaminipun mungêl: akSm, dados: kSm, upami malih: az°k, dados: z°k, skSn dados: kSn, wkSiti, dados: kSiti, mzÑ dados: zÑ sasaminipun ingkang kados makatên.

--- 63 ---

117. II. Nama: pasuptan, têgêsipun: patilêman, saupaminipun mungêl: mzÑn, dados: zÑn\ wontên malih pasuptan punika, nama: pasuptan aji, kados ta: zÑn\ dados: zÑÂn\ utawi: zÑÈn\ sasaminipun ingkang kados makatên.

118. III. Nama: panangyan, têgêsipun: panggugahan, saupaminipun mungêl: f-n\ dados: nFÂn\ jnM, dados: jn, rguAtM, dados: rgutm. Utawi malih panangyan punika wontên nama: panangyan aji, kados ta mungêl: nFÂ dados: nFÂh, sasaminipun ingkang kados makatên.

119. XII. Winastan: aksara aji, têgêsipun: rêgi, inggih punika pakurmataning aksara, măngka aksara aji punika kalih warni.

120. I. Nama: tataksaka, têgêsipun: pêparentahaning aksara, lampahipun umirib aksara dibya, saupaminipun mungêl: li/ dados: lWi/ upami: suh dados: sÖh, a[kh dados: a[kWh, sasaminipun [sa...]

--- 64 ---

[...saminipun] ingkang kados makatên.

121. II. Nama: tata parunggu, têgêsipun: pêparentahaning lêlêngahan, lampahipun amrayogi, inggih punika aksara murddha, utawi aksara mahaprana, apêpanggih kalihan aksara kalpaprana, punika warninipun: $]i*u%#i, $]i![r!F`, $]i!r%#i, $]i!r!#, k}Ù®, w}ÙNiwir, k/nN, sasaminipun ingkang kados makatên.

122. XIII. Winastan: aksara dwita, têgêsipun: sungsun, inggih punika aksara ing ngajêngipun wontên layaran, kawasa angicalakên ing layaranipun wau, saupaminipun punika: a/tT dados: atT, $W/gG, dados: $Wg sasaminipun ingkang kados makatên.

123. XIV. Winastan: aksara srawa, têgêsipun: anelakakên swara, ingkang ènthèng lan ingkang awrat, kados upaminipun: k pêjah punika trakadhang ènthèng trakadhang awrat, ingkang awrat wau swaranipun, [swaranipu...]

--- 65 ---

[...n,] ananging yèn kapasangan dening: t s m b utawi yèn kang mêjahi wau kapêpêt, punika antêp swaranipun, saupaminipun punika: skTi, ykS, $ukM, rkBnNi, amBek\ sasaminipun ingkang kados makatên.

Samantên wau yèn kapasangan dening: t, s, m, b, yèn sanès têmbung inggih ènthèng swaranipun, saupaminipun punika: ruskTt[nN, npkSiti, aiwkMti, mifkBx=, sasaminipun ingkang kados makatên.

124. XV Winastan: aksara bawa, têgêsipun: ucap, inggih punika anelakakên pêpasanganipun aksara pêjah, inggih tunggil satêmbung, kados ta:

t f punika dados pasanganing: n dênta.

q d punika dados pasanganing: ! murddha.

c j punika dados pasanganing: v

k g punika dados pasanganing: z

p b punika dados pasanganing: m

--- 66 ---

125. n T F mênggah: t M f dados pasanganing: n dênta, saupaminipun mungêl: snTn, sinF| sasaminipun ingkang kados makatên.

Ananging: f punika wênang dados pasanganing: ! murddha, kados ta mungêl: m!Fir, m!F`w, m!Fw, sasaminipun ingkang kados makatên.

126. ! Q D liring: q d dados pasanganing: ! murddha, saupaminipun punika: ku!Dr, ci!Dg, sasaminipun ingkang kados makatên.

n Q D sabên: n dênta, punika pêjah kapasangan dening: q d tan dados: ! murddha, dumunung wontên pangkating ungêl, anelakakên yèn sanès têmbung, kados ta mungêl: kt]=znQqit\ [go[r=znDe[l, punika: n dênta, ingkang kapêjahan, anelakakên bilih swara kalih têmbung, sasaminipun ingkang kados makatên.

--- 67 ---

127. v C J dene: c j dados pasanganing: v kados upami mungêl: pvCk, kuvJr, pvJi, kvC! sasaminipun ingkang kados makatên.

! C J ananging: c j punika wontên nalikanipun dados pasanganing: n dênta, inggih punika yèn wontên têmbung kêkalih, têmbung ngajêng wêkasanipun amêjahi: n dênta, têmbung wingking wiwitanipun: c utawi: j punika: n dênta, ingkang pêjah wau dados: ! murddha, saupaminipun punika: mz!C_ki/, kl=z!J[go, sasaminipun ingkang kados makatên.[7]

--- 68 ---

128 z k g liripun aksara: k g dados pasangan: z kados ta mungêl: szÑl, mzGl, bzGl sasaminipun ingkang kados makatên.

129. m P B liripun: p b dados pasanganing: m saupaminipun mungêl: smPu/nN, smB|, sasaminipun ingkang kados makatên.

130. Mênggah ingkang dados gêgolonganing: aksara bawa, punika yèn wontên: n pêjah kapasangan dening: k g dados: z yèn kapasangan dening: p b dados: m

n z a măngka: n pêjah wau duk kapasangan dening: k g dados: z saupaminipun punika: kinKin\ dados: kizÑin\ flnG|=, dados: flzG|=, sasaminipun ingkang kados makatên.

n m b măngka: n pêjah wau duk kapasangan dening: p b dados: m n ingkang pejah wau,

--- 69 ---

kados ta: tmPnTr, dados: tnPnTr, tmB|h dados: tnB|h sasaminipun ingkang kados makatên.

131. Wontên malih ingkang dados gêgolonganipun aksara bawa punika, yèn aksara: a r z wênangipun kapêjahan, sayêkti wontên pasanganipun sowang-sowang, kados ta:

a N W L M a. a punika wênang pêjah, yèn kapasangan dening: n w l m saupaminipun punika: baNi, waW, waL, b]aMn, sasaminipun ingkang kados makatên.

r S kuP W M b. utawi: r wênang pêjah yèn kapasangan dening: S mahaprana, lan: kuP pasuti, miwah: w tuwin: m saupaminipun punika: arS, kruP, srW!, wrMt, sasaminipun ingkang kados makatên.

--- 70 ---

z a enz. c. utawi: z punika wênang pêjah yèn kapasangan dening: a n k f sarta: S mahaprana lan: kuP pasuti, $ talawya, z l g saupaminipun punika: siz [...][8] sXi=jti, mzÑn, a[zF, azS, azuPn, wz°, aizW=, azÓh, liz®, sasaminipun ingkang kados makatên.

132. XVI. Winastan: aksara yoga, têgêsipun: anak, măngka aksara yoga punika kalih pangkat.

I. Nama: yoga sastra

II. Nama: yoga swara

Ananging raosipun kalih pisan punika, sami anêdahakên yèn anak, amung: yoga swara, punika trakadhang anêdahakên dhatêng: sadhèrèk èstri utawi: bojo.

133. Dene ingkang nama: yoga sastra, punika ugêripun [ugêripu...]

--- 71 ---

[...n] kalih prakawis, sapisan uger saking: sutra uwam, kaping kalih ugêr saking: sutra iye.

u. Dene kingkang[9] ugêr: sutra uwam, punika yèn wontên nama ingkang wêkasan aksara: suku, utawi: tarungan, punika yoganipun aksara, w, saupaminipun nama: %!D| punika yoganipun nama: %!Dw, kados ta nama: r&u dados: r&w, kuru dados: [korw, guru dados: [gorw, upami: smB| dados: smBw kados ta: [k$u, dados: [k$w.

o. Dene yèn wêkasan: tarungan, saupaminipun punika: k[nNo, punika yoganipun dados: knNw, upami nama: f[nNo, dados: fnNw, b[nNo dados: bnNw, binT[ro dados: binTrw, sasaminipun ingkang kados makatên.

i. Dene ingkang ugêr saking: sutra iye, punika, yèn wontên wêkasan aksara: ulu, utawi: [uta...]

--- 72 ---

[...wi:] taringan, punika yoganipun aksara: y

Saupaminipun nama: $]i, yoganipun nama: $]y, upami nama: spWnNi dados: spWny, kados ta: $Wti dados: $Wty, arimBi dados: arimBy, sasaminipun ingkang kados makatên.

e. Dene yèn wêkasan: taringan, saupaminipun nama: km[lo, punika yoganipun nama: kmly, upami: $]ik[nNo, dados: $]iknNy, sasaminipun ingkang kados makatên, zie 133 lett o.

Nanging wêkasaning nama sadaya wau, yèn amêjahi botên kenging kinarya yoga, kados ta nama: a-=, Urug\ sasaminipun ingkang kados makatên.

134. Dene ingkang nama: yoga swara, punika ugêripun yèn wontên nama ingkang wêkasan: aksara lagnyana, punika yoganipun: ulu, wênang jalu, wênang èstri, lan trakadhang anêdahakên dhatêng sadhèrèk èstri, utawi bojo.

--- 73 ---

Ing nalika nêdahakên dhatêng yoga jalu, saupami nama: f$r#, punika yoganipun nama: f$r#i upami: mru# dados: mru#i.

Ing nalika nêdahakên dhatêng yoga èstri, saupami nama: jnk, punika yoganipun èstri nama: jnki, kados ta: mnFÂfr dados: mnFÂfri, sasaminipun ingkang kados makatên.

Ing nalika nêdahakên dhatêng sadhèrèk èstri, kados ta nama: arimB, dados: arimBi, sasaminipun ingkang kados makatên.

Ing nalika nêdahakên dhatêng bojo, saupaminipun punika: b]aMn dados: b]aMni, kados ta: wirkT dados: wirkTi, sasaminipun ingkang kados makatên.

Lan malih: yoga swara, punika wontên ingkang anêdahakên dhatêng kêkêmbaran, saupaminipun punika: $rfen±, dados: $rfen±i, sasaminipun ingkang kados makatên.

--- 74 ---

135. XVII. winastan: aksara drawa, têgesipun: luluh, punika kathahipun wêwolu, punika warninipun p c q t k w s a

Măngka aksara:

p luluhipun dhatêng: m

c luluhipun dhatêng: v

q luluhipun dhatêng: n

t luluhipun dhatêng: n

k luluhipun dhatêng: z

w luluhipun dhatêng: m

s luluhipun dhatêng: n utawi: v

a luluhipun dhatêng: m utawi: z

p m Liripun: p luluhipun dhatêng: m saupaminipun punika: p!Di#, m!Di#, pu!Di, mu!Di, pl=, ml=, sasaminipun ingkang kados makatên.

c v liripun: c luluhipun dhatêng: v saupaminipun mungêl: cruk\ vruk\ crik\ vrik\ cket\ vket\ sasaminipun ingkang kados makatên. [ma...]

--- 75 ---

[...katên.]

q n liripun: q luluhipun dhatêng: n saupaminipun mungêl: qik, nik, sasaminipun ingkang kados makatên.

t n liripun: t luluhipun dhatêng: n saupaminipun mungêl: tulk\ nulk\ temPu/, nemPu/, sasaminipun ingkang kados makatên.

k z liripun: k luluhipun dhatêng: z saupaminipun mungêl: k!Qi, z!Qi, ku$W, zu$W, sasaminipun ingkang kados makatên.

w m liripun: w luluhipun dhatêng: m saupaminipun mungêl: wuth, muth, wtr, mtr sasaminipun ingkang kados makatên.

s n v liripun: s luluhipun dhatêng: n tuwin dhatêng: v yèn panuju luluhipun dhatêng: n kados ta: susup\ nusup\ dene yèn luluh dhatêng: v saupaminipun punika: si=get\ vi=get\ sasaminipun ingkang kados [kado...]

--- 76 ---

[...s] makatên.

a m z liripun: a luluhipun dhatêng: m utawi dhatêng: z mênggah yèn luluh dhatêng: m saupaminipun punika: [asem\ [msem\ aulih, mulih sasaminipun ingkang kados makatên. Yèn luluh dhatêng: z saupaminipun mungêl: avCik\ zvCik\ ausu=, zusu=, sasaminipun ingkang kados makatên.

Dene aksara ingkang tan kenging luluh punika kathahipun wolu, ing ngandhap punika pratelanipun: b j d f g y r l ananging ugi wênang luluh, yèn ingatêran: a utawi: m luluhipun taksih kapasangan dening aksara wêwolu punika ing salah satunggal, saupaminipun punika:

b m kados ta aksara: b luluhipun inggih dhatêng: m ananging: m wau botên kawasa, sabab pêjah kapasangan dening aksara: b saupaminipun mungêl bl=, amBl=, utawi [uta...]

--- 77 ---

[...wi:] mmBl=, sasaminipun ingkang kados makatên.

j v utawi malih: j luluhipun inggih dhatêng v saupaminipun punika, ananging: v wau tan kawasa, sabab pêjah kapasangan dening j kados ta mungêl: jl, avJl, mvJl, sasaminipun ingkang kados makatên.

d ! utawi malih: d punika luluhipun inggih dhatêng: ! ananging: ! wau tan kawasa, sabab pêjah kapasangan dening: d saupaminipun mungêl: dupk\ a!Õ|pk\ m!Õ|pk\ sasaminipun ingkang kados makatên.

f n utawi malih kados ta aksara: f punika luluhipun inggih dhatêng: n ananging: n wau tan kawasa, sabab pêjah kapasangan dening f saupaminipun mungêl: fug, anF|g, mnF|g, sasaminipun ingkang kados makatên.

g z utawi malih kados ta aksara: g punika [puni...]

--- 78 ---

[...ka] luluhipun inggih dhatêng: z ananging: z wau tan kawasa, sabab pêjah kapasangan dening: g saupaminipun punika: genTi, azGenTi, mzGenTi sasaminipun ingkang kados makatên.

y r l z utawi malih kados ta: y r l punika luluhipun sami dhatêng: z ananging z wau tan kawasa, sabab pêjah kapasangan dening: y r l ing salah satunggil, saupaminipun mungêl: yut, az-ut, mz-ut, inggih: pengkal, punika awak-awakaning: y saupami malih: [rm, a[z]m utawi: m[z]m, inggih: cakran, punika awak-awakaning: r, upaminipun malih: lfi=, azLfi= utawi: mzLfi=, sasaminipun ingkang kados makatên.

136. XVIII. Winastan: aksara guru, têgêsipun ugêr swaraning aksara, măngka aksara guru punika kathahipun gangsal warni.

--- 79 ---

142. XIX. winastan: aksara lagu, têgêsipun: gêndhing, inggih punika aksara ingkang ewah swaranipun, măngka aksara lagu punika wêwolu, winastan: astha gana, têgêsipun: wolung kawasa, mila winastan kawasa wolu, sabab pangajênging lagu punika [pu...]

--- 81 ---

[...nika] amung kawasa mungêl wêwolu, kados ing ngandhap punika:

Dene yèn panuju wontên ing têngah, saupaminipun punika: siz=Ùn, kunN/pP, $urhÙ,$urkSk, bgsKr, sasaminipun ingkang kados makatên.

Dene yèn panuju wontên ing wingking, saupaminipun punika: wi$=, jenN/, pech, wikn\ sug-n\, sasaminipun ingkang kados makatên.

--- 82 ---

Mênggah yèn wontên ing ngajêng, saupaminipun punika: ai/n, cihn, ripT, wiÙ×, biÙMk, sasaminipun ingkang kados makatên.

Manawi panuju wênangipun wontên ing têngah, saupaminipun mungêl: anNi/gGib, p]cihn, p]fipT, kwiÙT sasaminipun ingkang kados makatên.

Dene yèn wênangipun panuju wontên wingking, saupaminipun mungêl: wuki/, ptih, kwis\ spit\, sasaminipun ingkang kados makatên.

146. IV. Nama: caturgana, têgêsipun: kawasa kang kaping sakawan, winastan: endra lagu, têgêsipun: gêgununganing lagu, inggih punika dumuluring: taringan, lampahipun kadunungan: cêcakan, layaran, wignyan, utawi pêjahan sadaya, măngka lênggahipun wênang wontên ing ngajêng ing têngah tuwin ing wingking.

Mênggah yèn panuju wênangipun wontên ing ngajêng, saupaminipun mungêl: [axn\ [waen\ [kÙÒ|, sasaminipun ingkang kados makatên.

Yèn panuju wênangipun wontên ing têngah, saupaminipun mungêl: p[a=kwin\ a[nN/riy, s[rhaenN, p[zÙÒ|, sasaminipun ingkang kados makatên.

Manawi wênangipun wontên ing wingking, saupaminipun punika: Il[a=, a[nN/, a[nNh, a[mt\ k[gt\ s[nNs\ sasaminipun ingkang kados makatên.

147. V. Nama: păncagana, têgêsipun: kawasa kang kaping gangsal, winastan: udaya lagu, têgêsipun: sagantêning [saga...]

--- 85 ---

[...ntêning] lagu, inggih punika dumuluring: suku, lampahipun kadunungan: cêcak kewala, lan pêjahaning aksara: anunasika, măngka lênggahipun wênang wontên ing ngajêng, utawi ing têngah.

Măngka ing nalika wênangipun wontên ing ngajêng, saupaminipun punika: au=si/, $uz°=, kunTi[bof-, cu!DmnNi, kuvCr, kumBk/nN, sasaminipun ingkang kados makatên.

Dene yèn panuju wênangipun wontên ing têngah, saupaminipun mungêl: kaukih, szÑ|nNi, tinunÒ|n\, pinu!Di, kbuvC=, cinumBk, sasaminipun ingkang kados makatên.

149. VII. Nama: sapta gana, têgêsipun, kawasa kang kaping pitu, winastan, U swara lagu, têgêsipun: angining lagu, inggih punika dumuluring tarungan, lampahipun kadunungan cêcakan, layaran, wignyan, lan pêjahan sadaya, măngka lênggahipun wênang wontên ing ngajêng, miwah wênang wontên ing têngah, tuwin wênang wontên ing wingking, yèn panuju wênangipun wontên ing ngajêng kados ta mungêl: [mu...]

--- 88 ---

[...ngêl:] [a=og, [n/org, [gohmuk, [co!F`, [botRwi sasaminipun ingkang kados makatên.

Yèn panuju wênangipun wontên ing têngah, saupaminipun mungêl: k[a=oÙ, a[nN/org, pi[nNoh, r[aonN, a[wotSri, sasaminipun ingkang kados makatên.

Dene yèn panuju wênangipun wontên ing wingking, saupaminipun mungêl: a[l=o, a[w/o, a[foh, a[bot\ a[tos\ sasaminipun ingkang kados makatên.

150. VIII. Nama: astha gana, têgêsipun: kawasa kang kaping wolu, winastan: lêbda lagu, têgêsipun: pakantuking lagu, inggih punika dumuluring pêpêtan, lampahipun kadunungan cêcakan, layaran, wignyan lan pêjahan sadaya.

Măngka lênggahipun wênang wontên ing ngajêng, lan wontên ing têngah, tuwin wontên ing wingking.

Mênggah yèn panuju wênangipun wontên ing ngajêng, saupaminipun punika: n_gl, cÍrcp\ fehkit, jetMik, sasaminipun kados makatên.

--- 89 ---

Wênangipun wontên ing têngah, saupaminipun punika: Aa_kr, kpe/jJy, a!Dehan\ kbekT, sasaminipun ingkang kados makatên.

Dene yèn panuju wênangipun wontên ing wingking, saupaminipun punika: aj_, aife/, tbeh, kzen\ bzet\ sasaminipun ingkang kados makatên.

Punika ungêl-ungêlanipun: astha gana, yèn dados têmbung saangkatan, saupaminipun punika: pÙQiinNi=[gníau[w=onem\ inggih punika aksara lagu, mênggah ungêl-ungêlaning lagu, ing nalika kapêthèt swaranipun, punika kêkalih.

Lagu kang kaping pitu, punika bangsanipun: lagu kang kaping nêm, [nê...]

--- 90 ---

[...m,] mila winastan bangsanipun punika, dening wêdaling swara mèh sami, ananging pangêlihipun wau nalika wontên ing ngajêng, lan wontên ing têngah kemawon.

Măngka lagu kang kaping sakawan, nalika swaranipun kaêlih dhatêng lagu kang kaping tiga, punika wontên sababipun, inggih punika yèn amêjahi saliring aksara anunasika, sarta manawi karakêtan cêcakan, layaran, wignyan, inggih salah satunggil, utawi ing wingkingipun wontên aksara kang mêjahi, punika swaraning lagu kang kaping sakawan: risak. Dados swaraning lagu kang kaping tiga ingkang wontên, saupaminipun wontên ing ngajêng kados ta mungêl: [a=gl\ [anT/, [anFh, [tmBk\, [avJ= sasaminipun ingkang kados makatên.

Măngka ing nalika wontên ing têngah, saupaminipun punika: lu[mnT=, au[mnT/, p[rnTh sasaminipun ingkang kados makatên.

Măngka lagu kang kaping pitu, punika ing nalika swaranipun [swaranipu...]

--- 91 ---

[...n] kaêlih dhatêng lagu kang kaping nêm, punika wontên sababipun, inggih punika yèn amêjahi saliring aksara anunasika, sarta manawi karakêtan ing cêcakan, layaran, wignyan, inggih salah satunggil, utawi wingkingipun wontên aksara kang amêjahi, punika swaraning lagu kang kaping pitu risak, dados swaraning lagu kang kaping nêm, ingkang wontên, saupaminipun punika: [komB=, [lonT/, [rovJh, [bo!Dl\

Dene yèn wênangipun panuju wontên ing têngah, saupaminipun punika: p[r=okh, g[rovJl\, a[z=ok=, a[zomB=

--- 92 ---

Ananging kalih pisan wau wontên ingkang lênggana, kaêlih swaranipun, kados ta: lagu kang kaping sakawan, yèn ing wingkingipun wontên taringan, punika taringan kaêlih swaranipun dhatêng: lagu kang kaping tiga, ananging taringan wau yèn taringan walaka, têgêsipun rinakêtan dening cêcakan, layaran, wignyan, utawi: mêjahi, punika purun swaranipun kaêlih dhatêng: lagu kang kaping tiga, ingkang botên kenging kaêlih wau kados ta: [d=[d=, [b[v/C, [p[zLh, [l=[kt\. Sasaminipun ingkang kados makatên.

Dene taringan walaka wau, kados ta mungêl:

--- 93 ---

[f[nN, [s[!Q, [m[vJ, sasaminipun ingkang kados makatên, sarta: lagu kang kaping pitu, yèn ing wingkingipun wontên tarungan, punika botên kenging kaêlih swaranipun dhatêng: lagu kang kaping nêm, ananging yèn: tarungan walaka, têgêsipun yèn botên karakêtan: cêcakan, layaran, wignyan, punapadene mêjahi, punika kenging swaranipun kaêlih dhatêng: lagu kang kaping nêm, dene kang botên kenging wau saupaminipun punika: [b=o[gol\ [l=o[g/o, [s=o[s=o, [g]o[nTol\ sasaminipun ingkang kados makatên.

Dene tarungan walaka wau, saupaminipun punika: [b=o[ko, [so[nTo[lo[yo, [so[mB`o, sasaminipun ingkang kados makatên.

Wontên malih parincinipun ungêl-ungêlaning lagu wau kados ta: ungêl-ungêlaning lagu kang kapisan, punika yèn ing wingking pisan wontên: pêpêjahan, utawi wontên ulu, pêpêt, taringan, tarungan, suku, layaran, wignyan, cêcakan, pengkalan, gêmbung, punika ngajêng sapintêna [sapi...]

--- 94 ---

[...ntêna] aksaranipun mungêl kados swaraning lagu kang kapisan, anggêripun aksara kang wontên ing ngajêng wau lagnyana sadaya, sanadyan dipun cakraa, dipun pengkala, dipun gêmbunga, inggih sami mungêl kados swaraning lagu kang kapisan, saupaminipun punika: sswhan\ atnNpi, ammtek\ pp[r, pp[ro, $=8]*u, wla/, kkrh, ppr=, bba-, akW, sasaminipun ingkang kados makatên.[11]

Mênggah ungêl-ungêlaning: lagu kang kapisan, samar saking sababipun punika, kados ta kang wau karakêtan layaran, wignyan, cêcakan, suku, ulu, pêpêt, kêrêt, utawi: amêjahi, yèn sampun sami ical sababipun, punika swaranipun taksih dhatêng lagu kang kapisan, saupaminipun punika: [aor, kang wau: [aork\ [boy kang wau: [boyh, sasaminipun ingkang kados [ka...]

--- 95 ---

[...dos] makatên.

Kados makatên malih ingkang sababipun wontên ing ngajêng, saupaminipun punika kados ta: szr kang wau: s=zr, swr kang wau: $uwr, syg kang wau: siyg, ggn kang wau: gegn, p]ly kang wau: p}ly sasaminipun ingkang kados makatên.

Kajawi ingkang wontên sababipun, mênawi wontên aksara tri wanda, măngka lagnyana sadaya, punika aksara kang ing ngajêng wênang mungêl: lagu kang kapisan, sanadyan aksara kang ngajêng wau cakra inggih wênang ugi, saupaminipun punika: pwn, p]kr, p]nt sasaminipun ingkang kados makatên.

Utawi yèn aksara ingkang ngajêng wau sarêngan aksara: l inggih wênang ugi, saupaminipun punika: pLwg sasaminipun ingkang kados makatên.

151. XX. Winastan: aksara laku, têgêsipun lampah, inggih punika aksara kapanggih ing swara, saupaminipun punika: kifzikmlumButiz[rn[nom\ punika

--- 96 ---

ing nalika dèrèng nama aksara laku, ungêlipun makatên: kif=aikmlHumB|tTi=a[rnHe[nom\ sasaminipun ingkang kados makatên.[12]

Dene aksara kang tan kenging dèn lampahakên punika: aksara sila wastanipun, têgêsipun, linggih, saupaminipun punika: rismPunVsmPtPs=putih, sasaminipun ingkang kados makatên.

152. XXI. Winastan: aksara byatara, têgêsipun: watara, măngka aksara byatara punika kêkalih.

I. Nama: sisiran, têgêsipun: palimpingan, saupaminipun kados ingkang mungêl ing sêrat Sruti: titiythytuÙ!w - ÙKiqnWi[ÙQ=pte[mo[nN, sasaminipun ingkang kados makatên. Sabên wontên, aksara sisiran pada lingsanipun: layu.

II. Nama: rakêtan, têgêsipun: palengketan, kados ta kang mungêl ing sêrat Sruti: kweanWhywuwusSMit

--- 97 ---

mu/tTi kli=znÓ|zit\ sasaminipun ingkang kados makatên.

153. XXII. Winastan aksara sraya, têgêsipun kanthi, mênggah ingkang dados tatêngêranipun aksara sraya punika: s, inggih punika tingkahipun anambut dhatêng têmbung sakêp, măngka panambutipun wau wontên kalanipun tumrap ing ngajêng, wontên kalanipun tumrap ing wingking, dene yèn anuju tumrap wontên ing ngajêng, saupaminipun punika: swf-ku$W, dene yèn anuju tumrap wontên ing wingking pnNhsg[!Dw[nN; sasaminipun ingkang kados makatên.

154. XXIII. Winastan aksara pusara, têgêsipun tali, mênggah ingkang dados têtêngêranipun aksara pusara punika: t, inggih punika tingkahipun anambung dhatêng têmbung anelakakên, saupaminipun punika: m=[kt; Antripufib-xz_; sasaminipun ingkang kados makatên.

155. XXIV. Winastan aksara pratisara: têgêsipun

--- 98 ---

pikukuh, inggih punika tingkahipun angrangkêpi têmbung, ingkang sampun kawuwusakên ing ngajêng, saupaminipun punika: slWi/ri=mnuÙk[bh, s[k-hni=blsfy sasaminipun ingkang kados makatên. Upaminipun ingkang kocap ing sêrat Rama Kawi, aturing Sarpakanaka dhatêng Prabu Dasamuka: 8]*ukurw!, !#nizulun\ sasaminipun ingkang kados makatên.

156. XXV. Winastan aksara baliswara, têgêsipun amalik têmbung, saupaminipun punika: $=*qr[a!F` dados $=[a!F`*qr, saupami mungêl aznFik$=z8]*u dados $=z8]*uaznFik sasaminipun ingkang kados makatên.

157. XXVI. Winastan aksara liyangswara. Têgêsipun, asêsendhenan têmbung, inggih punika sêsandhangan ing ngajêng dados wontên ing wingking, utawi sêsandhangan ing wingking dados wontên ngajêng, yèn sandhangan ing ngajêng dados wontên ing wingking, saupaminipun punika k/y- dados, ky-/, upami mungêl, k}tT, dados [dado...]

--- 99 ---

[...s,] ketÒ`, f]ÙQrt dados dÙQ`rt, sasaminipun ingkang kados makatên.

158. XXVII. Winastan aksara kanyuta, têgêsipun kèli, inggih punika tingkahipun mèmpêr aksara laku, kados ta:

Yèn wontên têmbung aksaraning ngajêng kaulu, ing wingkingipun wontên aksara: a punika kèlinipun angènthèngakên swara, ênggènipun angènthèngakên: a dados: y saupaminipun ingkang mungêl ing sêrat Sruti, titiath, dados titiyth sasaminipun ingkang kados makatên.

Saha wontên têmbung aksara ing ngajêng kasuku, ing wingkingipun wontên: a punika kèlinipun inggih angènthèngakên swara, ênggènipun angènthèngakên swara, aksara: a dados w saupaminipun punika: duau/ dados: duwu/ sasaminipun ingkang kados makatên.

Dene ingkang dados golonganipun aksara

--- 100 ---

tannyuta punika, kados ta yèn wontên têmbung aksara ing ngajêng amêjahi: n ing wingkingipun wontên: r t y punika sami kèli ugi, kèlinipun inggih angènthèngakên swara, saupaminipun wontên aksara: r n kang pêjah wau wênang dados layaran. Saupaminipun mungêl tnRiriz, dados t/ririz. Upami yèn ing wingkingipun wontên: t n punika ingkang pêjah wau dados, t saupaminipun mungêl. kinTk, dados, kitTk, ananging yèn ing wingking wontên y punika: n kang pêjah wau taksih wantah, amung: y wênang dados. v saupaminipun punika: knYr, dados: kn-r, sasaminipun ingkang kados makatên.

159. XXVIII. Winastan aksara aruta, têgêsipun, angalih, inggih punika basa krama ingkang sami angalih aksaranipun, miwah sêsandhanganipun, dhawah ing wiwitan lan wêkasan, măngka aksara aruta punika kêkalih.

--- 101 ---

1. Nama aruta sastra.

2. Nama aruta swara.

a. Dene kang nama aruta sastra, punka têgêsipun, pangalihing ksara,[13] dhatêng aksara liyan, mênggah pangalihipun wau warni-warni.

a-tên. Saupaminipun punika: m=kn dados m=kten\ min=Nkr dados min=kten\ sasaminipun ingkang kados makatên.

a-tên. Sawarna malih, kados ta: [boy dados [boten\ sasaminipun ingkang kados makatên.

na-tên. Sawarna malih, kados ta: an dados, [aonTen\ upami, fin dados finTen\ k]n dados k]nTen\ smn dados smnTen\ sasaminipun ingkang kados makatên.

iya-tên. Sawarna malih, kados ta: sfy dados sfnTen\ pdy dados pdnTen\ sasaminipun ingkang kados makatên.

ra-tên. Sawarna malih, kados ta: air dados

--- 102 ---

ainTen\ upami kir dados kinTen\ wicr dados wicnTen\ sgr dados sgnTen\ pir dados pinTen\ apur dados apunTen\ muar dados muanTen\ sasaminipun ingkang kados makatên.

ri-tên. Sawarna malih, kados ta: ari dados anTen\ kados ta: mri dados mnTen\ [mori dados [monTen\ [kori dados, [konTen\sasaminipun ingkang kados makatên.

ri-tun. Sawarna malih, kados ta: sri dados snÒ|n\ pri dados pnÒ|n\ mri dados mnÒ|n\ lri dados lnÒ|n\ kri dados knÒ|n\ Xmri dados XmnÒ|n\ sasaminipun ingkang kados makatên.

iya-di. Sawarna malih, kados ta: ky dados kfi k/y- dados k/fi, supy dados supfi, aufy dados auffi, smy dados smfi sasaminipun ingkang kados makatên. [makatê...]

--- 103 ---

[...n.]

ya-dos. Sawarna malih, kados ta: ky dados k[fos\ p]cy dados p]c[fos\ aupy dados aup[fos\ pity dados pit[fos\ sasaminipun ingkang kados makatên.

da-os. Sawarna malih, kados ta: prf dados pr[aos\ wsPf dados wsP[aos\ sif dados si[yos\ sasaminipun ingkang kados makatên.

ta-os. Sawarna malih, kados ta: supt dados sup[aos\ lt dados l[aos\ sasaminipun ingkang kados makatên.

sa-os. Sawarna malih, kados ta: rÙ, dados r[aos\ kwÙ, dados kw[aos\ xks dados xk[aos\ suwÙ, dados suw[aos\ krs dados kr[aos\ sasaminipun ingkang kados makatên.

ca-os. Sawarna malih, kados ta: wc dados w

--- 104 ---

[aos\ sasaminipun ingkang kados makatên.

ja-os. Sawarna malih, kados ta: wj dados w[aos\ mj dados m[aos\ pkjdados pk[aos\ szj dados sz[aos\ fWj dados fW[aos\ sasaminipun ingkang kados makatên.

i-os. Sawarna malih, kados ta: sji dados s[aos\ aji dados a[aos\ swiji dados swi[yos\ sasaminipun ingkang kados makatên.

ang-os. Sawarna malih, kados ta: pvJ= dados, p[aos\ sasaminipun ingkang kados makatên.

jêg-os. Sawarna malih, kados ta: pjeg\ dados p[aos\ sasaminipun ingkang kados makatên.

i-ot. Sawarna malih, kados ta: kci dados k[aot\ ruci dados ru[aot\ sasaminipun ingkang kados makatên.

il-os. Sawarna malih, kados ta: wijil\ dados

--- 105 ---

wi[yos\ sasaminipun ingkang kados makatên.

a-in. Sawarna malih, kados ta: ariry dados arirfin\ wrt dados wrfin\ sasaminipun ingkang kados makatên.

a-in. Sawarna malih, kados ta: yn dados yfin\ sasaminipun ingkang kados makatên.

a-jêng. Sawarna malih, kados ta: mr dados mj_, rbr dados rbj_ sasaminipun ingkang kados makatên.

êp-jêng. Sawarna malih, kados ta: axp\dados, aj_, mxp\ dados mj_, sasaminipun ingkang kados makatên.

ru-jêng. Sawarna malih, kados ta: buru dados buj_, wluru dados wluj, Xmuru dados Xmj_, kuru dados kuj_ sasaminipun ingkang kados makatên.

ku-jêng. Sawarna malih, kados ta: sku dados sj_ sasaminipun ingkang kados makatên.

--- 106 ---

iya-jêng. Sawarna malih, kados ta: wluy dados wluj_, kbuybuy dados kbuj_buj_, pity dados pitj_sasaminipun ingkang kados makatên.

iyu-jêng. Sawarna malih, kados ta: ayu dados aj_, kyu dados kj_, pyu dados pj_, plyu dados plj_, guyu dados guj_, rhayudados rhaj_ sasaminipun ingkang kados makatên.

iyu-jêng. Sawarna malih, kados ta: xguyu= dados, xguj_ sasaminipun ingkang kados makatên.

du-bên. Sawarna malih, kados ta: afu dados aben\ pfu dados pben\ p]sfu dados p]sben\ mfudados mben\sasaminiwun[14] ingkang kados makatên.

do-bên. Sawarna malih, kados ta: wi[fo dados, wiben\ mai[fo dados maiben\ sasaminipun ingkang kados makatên.

--- 107 ---

?. Sawarna malih, kados ta: aruptin\ dados a[nFf[ton\ sasaminipun ingkang kados makatên.

rung-de. Sawarna malih, kados ta: wru= dados w[nF, sr=udados s[nF, wuru= dados w[nF sasaminipun ingkang kados makatên.

lang-cak. Sawarna malih, kados ta: wl= dados wvCk\ pl= dados pvCk\ sasaminipun ingkang kados makatên.

lang-cal. Sawarna malih, kados ta: ail= dados aicl\ aul=zul= dados auclHucl\ sasaminipun ingkang kados makatên.

lang-mbêng. Sawarna malih, kados ta: kl= dados kmB_, tl= dados tmB_, klzn\ utawi: al=zl= dados kmB_zn\ ml= dados mmB_sasaminipun ingkang kados makatên.

jang-mbêng. Sawarna malih, kados ta: aj=dados amB_, azxj= dados pzxmB_ sasaminipun [sasaminipu...]

--- 108 ---

[...n] ingkang kados makatên.

ndung-mbêng. Sawarna malih, kados ta: ainF|= dados aimB_, xnF|= dados xmB_sasaminipun ingkang kados makatên.

ling-ndung. Sawarna malih, kados ta: aili=u dados ainF|=, p=zLi dados pnF|=, mli= dados mnF|= sasaminipun ingkang kados makatên.

ling-êt. Sawarna malih, kados ta: [ali= dados [azet\ [pli= dados [pzet\ mili=mili= dados mizetMizet\ sasaminipun ingkang kados makatên.

et-ut. Sawarna malih, kados ta: [azet\ dados [amut\ xzet\ dados xmut\ sasaminipun ingkang kados makatên.

ra-wis. Sawarna malih, kados ta: ktr dados ktwis\ anTr dados anTwis\ p]kr dados p]kwis\ krkr dados kwisKwis\ aufkr dados aufkwis\ sasaminipun [sasamini...]

--- 109 ---

[...pun] ingkang kados makatên.

rang-wis. Sawarna malih, kados ta: ar= dados awis\ kr= dados kwis\ sasaminipun ingkang kados makatên.

li-sul. Sawarna malih, kados ta: tli dados t=sul\ bli dados b=sul\ wliwli dados w=sulW=sul\ kuwli dados kuw=sul\ kenDli dados kenD=sul\ sasaminipun ingkang kados makatên.

iya-nggi. Sawarna malih, kados ta: by dados b=gi, auby dados aub=gi, mty dados mt=gi sasaminipun ingkang kados makatên.

bot-wrat. Sawarna malih, kados ta: a[bot\ dados aw]t\ [bo[bot\ dados ww]t\ sasaminipun ingkang kados makatên.

lih-ntuk. Sawarna malih, kados ta: [aolih dados anÒ|k\ p[kolih dados pknÒ|k\ sasaminipun [sasamini...]

--- 110 ---

[...pun] ingkang kados makatên.

ro-lih. Sawarna malih, kados: k[ro dados klih p[ro dados plih, sp[ro dados splih, [roby dados plihby sasaminipun ingkang kados makatên.

ning-lih. Sawarna malih, kados ta: mnNi= dados mlih, mniN=zn\ dados mlihan\ kathah yèn winuwus sawarnining aruta sastra punika.

b. Aruta swara, punika têgêsipun, pangêlihing sêsandhangan dhatêng aksara liyan, utawi dhatêng sêsandhangan sanès, mênggah pangêlihipun wau warni-warni, trakadhang ambucal sêsandhangan, dados lagnyana, trakadhang wêwahan sarapêjah, ing ngandhap punika warninipun sadaya.

di-dos. Kados upaminipun punika: wfi dados w[fos\ mnFi dados m[nFos\ spfi dados sp[fos\ lumfi dados lum[fos\ sasaminipun ingkang kados makatên.

--- 111 ---

dan-dos. Sawarna malih, kados ta: fnFn\ dados: f[nFos\ sasaminipun ingkang kados makatên.

ti-tos. Sawarna malih, kados ta: gti dados: g[tos\ *up#i dados: *u%[#os\jti dados: j[tos\ yekTi dados: ye[kTos\ srti dados: sr[tos\ genTi dados: ge[nTos\ znTi dados: z[nTos\ wnTiwnTi, dados: w[nTosW[nTos\ sasaminipun ingkang kados makatên.

bu-bêd en bêt. Sawarna malih, kados ta: rmB| dados: rmBet\ amB| dados: amBet\ jmB| dados: jmBet\ kXbu dados: kXbet\ ribu dados: ribef\ smB|= dados: smBet\ tmB|= dados: tmBet\ sasaminipun ingkang kados makatên.

buh-bêt. Sawarna malih, kados ta: lbuh dados: lbet\ aimB|h dados: aimBet\ sasaminipun ingkang kados makatên.

--- 112 ---

wuh-wêd. Sawarna malih, kados ta: aiwuh dados: aiwef\ p[kwuh dados: p[kwef\ sasaminipun ingkang kados makatên.

jos-jêng. Sawarna malih, kados ta: mju dados: mj_, aju dados: aj_, lju dados: lj_ sasaminipun ingkang kados makatên.

u-i. Sawarna malih, kados ta: au=gh dados: ai=gh, murh dados: mirh, muwh dados: miwh, budl\ dados: bidl\ sasaminipun ingkang kados makatên.

uh-ah. Sawarna malih, kados ta: dwuh dados: dwh, jwuh dados: jwh, tbuh dados: tbh sasaminipun ingkang kados makatên.

rung-rèng. Sawarna malih, kados ta: furu= dados: [f[r= sasaminipun ingkang kados makatên.

buh-bêh. Sawarna malih, kados ta: tbuh dados: tbeh sasaminipun ingkang kados makatên.

o-è. Sawarna malih, kados ta: ae[l/o dados

--- 113 ---

ae[l/, a[nNom\ dados: a[nNm\ kathah sawarnining aruta swara punika yèn kacariyosakên sadaya.

Dene yèn wontên têmbung sami ngajêngipun, aruta sastra wontên: aruta swara wontên, punika arutaya namanipun, têgêsipun angalih sarêng, saupaminipun punika: aufun\ dados: aeses\ mifif\ dados: meses\ sasaminipun ingkang kados makatên.

160. XXIX. Winastan aksara ubaya, têgêsipun: janji, inggih punika ungêling têmbung satunggil-tunggilipun, kang nalika anêtêpi janji, lan nalika wênang angewahi janji, măngka têmbung kang anêtêpi janji punika, saupaminipun mungêl: slmilminNipun\ punika botên kenging katêmbungakên: sl[mnL[mnNipun\ kados ta kang mungêl: sfzufzunNipun\ punika botên kenging katêmbungakên: sf[zonF[zonNipun\ sasaminipun ingkang kados makatên.

--- 114 ---

Măngka têmbung kang wênang angewahi janji punika, kados ta kang mungêl: sl[mnL[mnN[nNy, sf[zonF[zonN[nNy sasaminipun ingkang kados makatên.

Dene ingkang dados gêgolonganipun aksara ubaya punika, kados ta kang mungêl: [m=osm=snNipun\ punika botên kenging katêmbungakên: sm=snM=snNipun\ sasaminipun ingkang kados makatên.

Yèn tilar ubaya dados sanès rahsa: têmahan naramburuhi.

601.[15] XXX. Winastan: aksara upapanji têgêsipun: panungkul utawi panunggal, mênggah lampahipun yèn wontên aksara pêpêtan ing ngajêng, kabucal pêpêtanipun, aksara ing wingking manjing aksara ing ngajêng kang kabucal pêpêtanipun wau, saupami mungêl: pJh, bCik\ tB|, tGes\ sPet\ [pDot\ sasaminipun ingkang kados makatên.

Pasangyogyanipun yèn kapambêng aksara pêjah, kados ta: wusPJh, fukPJh, sasaminipun ingkang kados [kado...]

--- 115 ---

[...s] makatên.

Dene kang tan wênang upapanji wau punika: yèn wontên têmbung samar, kados ta: zenNnNi botên kenging: XnNi saupami: kyuke[tos\ punika botên kenging mungêl: kyu[kTos\ sasaminipun ingkang kados makatên.

162 XXXI winastan aksara upapala, têgêsipun sarwa kantun, inggih punika: aksara ingkang mungêl panjang, măngka aksara upapala punika kêkalih.

I. Panjang sabab saking sutra iye.

II. Panjang saking sutra uwam.

Dene ingkang panjang sabab saking sutra iye wau, inggih punika aksara ulu amêjahi: y, saupaminipun mungêl: tmiy\ $u[ksiy\ sasaminipun ingkang kados makatên.

Dene panjang saking sutra uwam punika wau, inggih punika aksara suku utawi tarungan, ingkang amêjahi: w, kados ta mungêl: tmuw\ auluw\ a

--- 116 ---

[nNow\ sasaminipun ingkang kados makatên.

163 XXXII winastan aksara titipala, têgêsipun tuhu pakantuk, inggih punika aksara kang panjang malih, nanging panjangipun sor-soraning tiyanganing upapala, măngka aksara titipala punika kêkalih, ing ngandhap punika:

I. Panjang asal saking sutra iye

II. Panjang asal saking sutra uwam.

Dene ingkang panjang asal saking sutra iye wau, punika aksara ulu, utawi: taringan, sami dados: ulu, amêjahi: y, kados ta mungêl: api, dados: apuy\ aulupi dados: aulupuy\ [w] dados: w(y\ sasaminipun ingkang kados makatên.

Mênggah ingkang panjang asal saking sutra uwam wau, punika: aksara suku utawi tarungan sami dados ulu amêjahi: w, saupami mungêl: rmpr$u dados rmpr$iw\ bsu dados b$iw\ k

--- 117 ---

[nNo dados knNiw\ sasaminipun ingkang kados makatên.

164 XXXIII winastan aksara dirga, têgêsipun panjang, ananging panjangipun sor-soraning aksara titipala, aksara dirga punika kathahipun sakawan.

I. Ûnama dirga mêlik, têgêsipun mêlik panjang angêlik, dumunungipun wontên ing: padal ingsa ulu, kados upaminipun kang mungêl ing Sêrat Sruti: ApurnNe[nFr$=$uf-pTÛ sasaminipun ingkang kados makatên.

II. Ú nama dirga mêndut têgêsipun panjang mêndat-mêndut, dumunungipun wontên ing pada lingsa suku, kados ingkang mungêl ing Sêrat Sruti, anw=nw=tutÚ/ sasaminipun ingkang kados makatên.

III. { nama dirga mure têgêsipun panjang mulur, dumunungipun wontên ing pada lingsa taringan utawi tarungan kados upaminipun kang mungêl ing Sêrat Sruti: klmPhanPzpu{sS sasaminipun ingkang kados makatên. [maka...]

--- 118 ---

[...tên.]

IV nama dirga mutêg têgêsipun panjang muluk, patrapipun wontên ing sêrat Kawi, dumunungipun wontên ing pada lingsa pêpêt ingkang sarta upapanji saupami mungêl: we$W$rimu/tHen\ makatên sasaminipun. Dene yèn sêkar macapat, kang winastan dirga mutêk punika dirga mure kang wontên ing pada lingsa taringan, utawi tarungan, saupami mungêlri$=p]wir{nNom\ sasaminipun ingkang kados makatên.

Wondene dirga punika ugêripun dados gêgêntosing pada lingsa, utawi pada lingsa punika wêwênangipun yèn wontên pisèlèhing têmbang, amung satunggil kewala, utawi kêkalih, botên kenging têtiga, têgêsipun pada lingsa satunggil punika, yèn wontên pisèlèhing têmbang, sampun wontên dirga, utawi pangkon, punika upaminipun sampun mawi pada lingsa, madyanipun mawia pada lingsa amung satunggil, inggih punika sampun saksat mawi pada lingsa kêkalih,

--- 119 ---

utawi yèn wontên dirga, dhasar wontên pangkon, punika ugi sampun botên susah mawi pada lingsa, sabab sampun saksat mawi pada lingsa kêkalih, upami mawi pada lingsa dados dumunung pada lingsa têtiga, kramanipun botên kenging: sabab anistha. Măngka kathahing pada lingsa punika kalih likur warni, dene warni saha êtrapipun, ing ngandhap punika pratelanipun satunggil-tunggil.

I. ?0? nama guru, têgêsipun ugêr, êtrapipun wontên wiwitaning prakawis, tuwin wiwitaning aturan.

II. .0. nama pancak, têgêsipun palang, êtrapipun wontên wêkasaning ukara.

III. ? nama ada-ada, têgêsipun adêg-adêg, êtrapipun wontên wiwitaning ukara enggal.

IV. . nama lungsi, têgêsipun pikukuh, êtrapipun wontên têngahan, miwah wêkasaning ukara.

V. , nama lingsa, têgêsipun wiji, êtrapipun [êtrapi...]

--- 120 ---

[...pun] wontên pakèndêlaning wicara.

VI. 8 nama raswa, têgêsipun pêpingitan, êtrapipun wontên ing bêbasan ingkang ngêmu raos, punika minăngka pakèndêlanipun, saupaminipun mungêl mnNemBhai=suku$= 8 mzuspPiXbu, sasaminipun ingkang panuju têmbung makatên.

VII; nama pangkat, têgêsipun sungsun, êtrapipun wontên ing angkat-angkataning bêbasan, ingkang ngajêngakên upapanji, utawi angkat-angkataning lêlagoning têmbang.

VIII [...][16] nama pala, têgêsipun pakantuk, êtrapipun wontên ing sêkar agêng, dhawahing pada lingsa, nalika dèrèng sèlèh satêngah, ananging yèn dhawahing pada lingsa agêng, nalika dèrèng sèlèh satêngah wau nuju taringan, punika warnining pada lingsanipun [...][17]

IX [...][18] nama pala kunêng, têgêsipun kèndêl, êtrapipun wontên ing sêkar agêng, dhawahing pada lingga [ling...]

--- 121 ---

[...sa] agêng, nalika sampun sèlèh ing têngah, ananging yèn panuju dhawah ing taringan, padanipun punika [...][19]

X. E nama panadya, têgêsipun pitakèn, êtrapipun mênawi wontên kang atakèn, lajêng jinujug pitakènipun kemawon, kang pitakèn botên susah dèn ucapakên, anggêr namanipun kang atakèn sampun kocap ing ngajêng. Dene pada panadya punika, kenging yèn nalika wontên wicara botên kocap kang micara, ing wingking amicaraa malih, inggih pada panadya punika kang dipun damêl antawis, nanging ing nalika punika pada pawara namanipun. Kados ta $=8]*uai=zl&ssmPunNipunN[mPnNiat/uripunHutusSnSki=k/tsur, lj_anFzu E ... têmbung: lj_anFzu punika ngêmu raos asmanipun Sang Prabu ing Ngalaga.

XI 9 nama panaur, têgêsipun inggih panauring pitakèn punika, utawi panauring wicara, êtrapipun kang sumaur botên susah dèn ucapakên [uca...]

--- 122 ---

[...pakên] namanipun, kados ta kang mungêl Sêrat Babat Kartasura, pandangunipun Pangeran Pugêr dhatêng Biyang Cumbring, s[to[mPo[nNbibixgpir 9 ai=gihgutukS[to[mPo[nN ingkang sumaur ai=gihgutukS[to[mPo[nN punika inggih Biyang Cumbring, sasaminipun makatên.

XII -o- nama panênggih, têgêsipun inggih, êtrapipun yèn wontên bêbasan sami ajêngipun kalihan kang sami panunggilanipun, saupaminipun mungêl, $uyufD! -o- f/uyufD! -o- kuru8#i, sasaminipun ingkang kados makatên.

XIII = nama panambang, têgêsipun panambung, êtrapipun wontên ing wêkasaning garis ingkang amêjahi pêjahanipun wontên wiwitaning garis ing ngandhapipun, punika kang mêjahi sinung panambang ing wingking, kados ta:

swf-nNipun\ sasaminipun ingkang kados makatên.

XIV _ nama layu, têgêsipun lajêng, êtrapipun yèn wontên têmbung kaêlêtan pada lingsa, sasaminipun [sasa...]

--- 123 ---

[...minipun] ingkang nama aksara sisiran, saupaminipun kang mungêl ing Sêrat Sruti, juwetHmBwu/sil - k]mslhsau/, sasaminipun ingkang kados makatên.

XV = nama kilayu, têgêsipun kalajêng, êtrapipun yèn wontên bêbasan ing wingking ingkang sami kalihan bêbasan ing ngajêng. Kados ta: !r!# = 8#i, punika pikajêngipun !r!#, !r8#i, sasaminipun makatên.

Dene yèn mangandhap amung raswa kewala, kados ta: !r;o;[a!F`. Punika pikajêngipun !r[a!F`, icaling kilayu sabab kandhih ing raswa, sasaminipun ingkang makatên patrapipun.

XVI [...][20] nama ugan têgêsipun inggih ugi, êtrapipun yèn mênggaha tiyang tunggil bapa biyung, mênggaha carita tunggil warsa utawi ing ngandhap tunggil ing wingking tuwin nginggil, sasaminipun makatên.

XVII q nama laris têgêsipun lampah, êtrapipun yèn wontên bêbasan sumêla ing ukara, basa [ba...]

--- 124 ---

[...sa] ing têngah linênggahan, basa ing ngajêng antuk basa ing wingking.

XVIII ... nama baris, têgêsipun wantah, êtrapipun yèn wontên bêbasan kasêlanan ăngka, utawi wêkasaning ăngka, kalayan lêlongkanganing aksara dhatêng ing aksara malih, dene ugêring baris punika amung tiga, nanging yèn langkung saking tiga inggih kenging ugi.

XIX )) nama sètu, têgêsipun bêndung, êtrapipun kinarya tăndha sêlaning wicara, nuntên mangsuli wicara ing nginggil malih.

XX w nama wuntu, têgêsipun buntu, êtrapipun kinarya tăndha têlasing prakawis, tuwin têlasing aturan, ing wingking botên wontên aturan malih.

XXI x nama malya, têgêsipun mangsulti,[21] êtrapipun yèn wontên prakawis anusuli, sajawining titimasa.

--- 125 ---

XXII V: nama saroja têgêsipun rangkêp, êtrapipun yèn wontên bêbasan mungêl kaping kalih, kados ta: n*iAfm\ puput]n*i$is\ V puput]!u/chy, V punika pikajênganipun mungêl n*iAfmPuput]n*i$is\ n*i$isPuput]!u/chy, sasaminipun ingkang kados makatên.

Wondene katêranganipun pada agêng ing ngandhap punika.

I. ¥¡¥ wasta purwa pada, têgêsipun pada wiwitan.

II. ¥¢¥ wasta madya pada, têgêsipun pada têngahan.

III. ¥£¥ wasta wasana pada, têgêsipun pada wêkasan.

IV. ¥0¥ wasta saksana pada, têgêsipun pada panggenan tăndha sanès carita, nanging taksih tunggil salampahan

V. ¥ wasta smara pada, kangge tatêngêr mênawi dèrèng [dè...]

--- 126 ---

[...rèng] santun sêkar.

Wondene pada punika ungêlipun mzjpP têgêsipun wiwita amuji.

Mênggah antawising pada kêkalih, ing têngah wontên aksara: b dipun upapanji ing pasangan, Ý punika ungêlipun becik\,

Mênawi ing têngah wontên aksara: ! dipun pasangi: F` punika ungêlipun mnF`w, têgêsipun taksih têbih.

Mênawi ing têngah mawi aksara: I punika ungêlipun Iti têgêsipun pungkasan.

Mênawi ing têngah amung 0 das kemawon, punika nêdahakên kèndêl. Wondene sêrat ibêr, punika tatakramanipun piyambak-piyambak.

¥ Nama sacara pada, têgêsipun pada ngoko, punika yèn sêrat mangandhap.

¦ Nama satata pada, têgêsipun sasami-sami, punika [puni...]

--- 127 ---

[...ka] yèn sêrat dhatêng sasami-sami.

§ Nama sandhara pada, têgêsipun pada asor, punika yèn sêrat katur manginggil.

?0? Nama pada guru, punika yèn sêrat katur manginggil pisan, kramanipun tanpa pada, amung pada guru punika kemawon.

165 XXXIII. Winastan aksara sayaga, têgêsipun gêlaran, măngka aksara sayaga punika kêkalih.

I. Wasta uran-uran, têgêsipun udhal-udhalan, kados ta: vt, punika pangudhalipun dados: n-t, pangudhalipun malih dados: niyt, kados ta: vai, punika pangudhalipun dados: n-ai, pangudhalipun malih dados: niyai, sasaminipun ingkang kados makatên.

II. Wasta andhah-andhahan, têgêsipun dados-dadosan, saupami purba:

aili, kaandhahakên dados: kli, kli, kaandhahakên dados: k[ln\

--- 128 ---

k[ln\ kaandhahakên dados: k[lnNn\ kalenan sampun botên tenging[22] kaandhahakên malih, sasaminipun ingkang makatên.

Dene andhah-andhahan punika, watêsipun amung kaping tiga, botên wontên têmbung ingkang kenging dipun andhahakên kaping sakawan.

 

---

1	§ Mênggah wadosipun wontên têmbung: sp+\ wau, asalipun saking aksara asthiswara, têgêsipun: madyaning swara, warninipun salwiring: s kalihan a Amila winastan asthiswara, dene sagêd anarambahi (niet anambahi) ungêl anamarakên têmbung, kados ta: bkSn, dados: kS!. akSm, dados: kSm. ai=w= dados: ai=wH=. ai=[z=o dados: ai=[zH=o. ai=$un\ dados: ai=$Hun\ bf+(n\ dados: bf+H(n\ Afm\: Af+Hm\ spÛful\ dados sp+Hiful\. Zie Br. 1896 no 34 Widyakamawa.. (kembali) § Mênggah wadosipun wontên têmbung: sp+\ wau, asalipun saking aksara asthiswara, têgêsipun: madyaning swara, warninipun salwiring: s kalihan a Amila winastan asthiswara, dene sagêd anarambahi (niet anambahi) ungêl anamarakên têmbung, kados ta: bkSn, dados: kS!. akSm, dados: kSm. ai=w= dados: ai=wH=. ai=[z=o dados: ai=[zH=o. ai=$un\ dados: ai=$Hun\ bf+(n\ dados: bf+H(n\ Afm\: Af+Hm\ spÛful\ dados sp+Hiful\. Zie Br. 1896 no 34 Widyakamawa..
2	wijkSn. (kembali) wijkSn.
3	ngn-. (kembali) ngn-.
4	tanduk. (kembali) tanduk.
5	kamêgaran. (kembali) kamêgaran.
6	mungêl. (kembali) mungêl.
7	§ Bab kaping: 127 botên ngocapakên sigêgipun pasangan F T bilih ambukani têmbung wingking, turutipun kalihan panunggilanipun wau kêdah sigêg aksara: v kados ta: mzvF|[rn\ lvJ/rvTimun\, Ki: Padmasusastra.. (kembali) § Bab kaping: 127 botên ngocapakên sigêgipun pasangan F T bilih ambukani têmbung wingking, turutipun kalihan panunggilanipun wau kêdah sigêg aksara: v kados ta: mzvF|[rn\ lvJ/rvTimun\, Ki: Padmasusastra..
8	Font pasangan ha utuh di bawah tidak tersedia. (kembali) Font pasangan ha utuh di bawah tidak tersedia.
9	ingkang. (kembali) ingkang.
10	ênggèn. (kembali) ênggèn.
11	§ Têgêsipun, yèn wêkasaning lingga an. i, e, u, e, h / = ] - W swaranipun aksara ngajêng rêbah sadaya mungêl a. (kembali) § Têgêsipun, yèn wêkasaning lingga an. i, e, u, e, h / = ] - W swaranipun aksara ngajêng rêbah sadaya mungêl a.
12	§ Ingkang mungêl ing sêrat J.Z. II 32 - 3 v.o. kifzikmznumB|tiz[rn\, = kif=aikmznHumB|tTi=a[rn\,. (kembali) § Ingkang mungêl ing sêrat J.Z. II 32 - 3 v.o. kifzikmznumB|tiz[rn\, = kif=aikmznHumB|tTi=a[rn\,.
13	aksara. (kembali) aksara.
14	sasaminipun. (kembali) sasaminipun.
15	161. (kembali) 161.
16	Font pala tidak tersedia. (kembali) Font pala tidak tersedia.
17	Font pala tidak tersedia. (kembali) Font pala tidak tersedia.
18	Font pala kunêng tidak tersedia. (kembali) Font pala kunêng tidak tersedia.
19	Font pala kunêng tidak tersedia. (kembali) Font pala kunêng tidak tersedia.
20	Font ugan tidak tersedia. (kembali) Font ugan tidak tersedia.
21	mangsuli. (kembali) mangsuli.
22	kenging. (kembali) kenging.