Javaansche Synoniemen, Padmasusastra, 1912, #1021 (Hlm. 001–199)

JAVAANSCHE SYNONIEMEN

DOOR

KI PADMASOESASTRA
ALIAS
NGABEHI WIRAPOESTAKA

TE
SOERAKARTA

Semarang Drukkerij en Boekhandel
H. A. Benjamins, Semarang
1912

--- [4] ---

[...]

--- [5] ---

Bêbuka

Anggèn kula ngadani damêl Sêrat Synoniemen = Pathibasa, sarêng kalihan dadosipun Sêrat: Paramabasa, sampun kala ing taun 1883, ananging botên kula wêdal-wêdalakên, namung tansah dados dalancang irisan kemawon, dening katunan budi botên sagêd andungkap dhatêng anggening têmbung satunggal-tunggal ngantos kalampahan kula samantakakên dhatêng Pahêman Radyapustaka, punika ragi wontên bolongipun manah kula sawatawis.

Kadospundi anggèn kula botên matur sakalangkung angèl, kados ta: têmbung sarta, saha, tuwin, lan, bilih, yèn, karo, kalihan, kalayan, kalawan, sabrebedan kados sami kemawon panganggenipun, ananging mokal mênawi ungêlipun sanès, têgês sarta pangagenipun[1] sami. Sampun malih ingkang sanès ungêl yèn samia têgêsipun, sanadyan ingkang tunggil ungêl namung beda pakêcapanipun (bêngok-bêngok kalihan [ka...]

--- 6 ---

[...lihan] bêngak-bêngok), inggih beda têgêsipun. Bêngok-bêngok, sambat nêdha tulung, nanging bêngak-bêngok, dados kosokwangsulipun, botên nêdha tulung malah dipun srêngêni ing tiyang, makatên sapanunggilanipun. Sampun malih têmbung ingkang sanès ungêlipun: samia, ingkang sami ungêlipun namung ewah kêdaling lesan kemawon têgêsipun sanès, punika ingkang anjalari kandhêgipun Sêrat Pathibasa dèrèng kula wêdalakên. Sapunika kula sampun sêpuh, mênawi sêrat wau kêlajêng botên kula wêdalakên, botên sande kêlajêng namung dados dalancang irisan kemawon, punapa botên nama siya-siya, nampik ingkang sampun wontên, madosi ingkang dèrèng wontên. Pamanah kula sae kula wêdalakên, puwungan sawujud-wujudipun, dene wontên têturutanipun tinimbang kalihan botên wontên. Jangkêp sarta sampurnanipun, kula sumanggakakên para marsudi têmbung sapêngkêr kula. Mênggah Sêrat Pathibasa punika nyumêrêpakên panganggening têmbung satunggal-tunggal botên worsuh, kados ta:

--- 7 ---

anggèn kula botên sowan « amargi, jalaran, sabab, awit » kêpambêng pêrlu.

Bilih ngangge sacandhak-candhakipun ingkang dede lênggahipun, nama kirang mapan, dede êmpanipun dipun êmpakakên. Kengingipun wau inggih kenging, nanging groboh (sendhok tèh kangge sendhok sambêl gorèng). Dene ingkang sae kabedakakên panganggenipun, kados ta: anggèn kula botên malêbêt nyêrat (ambathik), amargi sakit wêtêng kula, jalaran nêdha lotis, sabab apa lotis kopangan, awit kula sawêg nyidham.

Botên namung bedaning panganggenipun têmbung kemawon, inggih ugi nyumêrêpakên bedaning têgêsipun têmbung satunggal-tunggal, kados ta:

« kuwasa, wêwênang » kuwasa langkung jêmbar, wêwênang botên patos jêmbar, kados ta: kuwasaning nagara º kabudidayan º sêpurwèh matskapèi. Beda kalihan: wêwênanging bapa marang anak, º abdidalêm jaganagara anglarangi

--- 8 ---

wong nêrak parentah, º kondhèktur anjaluki karcis.

« Mungguh of ingatase » botên sami. Mungguh kangge ing 1^e, 2^e en 3^e pers. enkelvoud, kados ta:

mungguhing aku kowe of Saridin, nanging: ingatase kangge meervoud, kados ta:

ingatase nabi kita º wong aurip º layang anggêr, enz. punapadene malih bedaning panganggenipun têmbung ingkang nunggil suraos, kados ta:

« wakil, sêsulih, êmban, pitaya, awak-awak, jêjênêng » lajêng mawi upami sapêpakipun, kêkathahên mênawi kula pratelakakên sadaya. Sarèhning sakalangkung kathah, murih gampiling pangupadosipun têmbung ingkang dipun kajêngakên, mawi kula urutakên dêntaywanjananipun kadosa tatanipun Bausastra Jawi = Javaansch-woordenboek. Upami badhe mriksani têmbung: jêjênêng, kêdah mriksani: jênêng, ing ngriku lajêng wontên pitêdah Zie wakil [wa...]

--- 9 ---

[...kil], lajêng mriksani: wakil, wusana manggih punapa ingkang dipun kajêngakên, pundi ingkang mathuk kalihan êmpaning têmbungipun, punapa sampun lêrês ngangge têmbung: jêjênêng, punapa sanèsipun.

Mênggah pêrlunipun Sêrat Pathibasa kasamèkakên kalihan sêsêratan Bausastra Jawi (Javaansch-woordenboek T. Roorda), awit bilih botên makatên, panyêratipun têmbung: banyu, banjir, bandhang, badhe pisah panggenanipun, ambingungakên pangupadosipun têmbung ingkang dipun kajêngakên, punapa: bana, punapa: banya, sarta: bana, manggèn wontên ing pundi, punika ingkang ngêkahakên bilih pasanging: na gondhèl, kêdah dipun wontênakên, sarta: na, Na, nya, kaanggêp sami, mila ing Wyakarana Jawi (Grammatika), sami kanamakakên: na, kados ta: na dantya: (na), na murda (Na) sarta na talawya (nya) botên nama: nya.

Surakarta, Dhesèmbêr 1909.
Ki Padmasusastra.

--- 10 ---

[...]

--- 11 ---

[Ha]

Ihanah

Zie kuwasa 6.

aor

Zie rasa 1.

aèng

Zie anèh 9.

aniaya

Zie siya 2.

uni

Apa bedane têmbung: uni, swara lan sabawa, mangkene:
1^e uni, manggone ana ing sipat nyawa, kaya ta: unining manuk ngocèh, nanging kêna sinilih tumraping barang, kaya ta: unining gamêlan.
2^e swara, manggone ana ing barang, kaya ta: swaraning angin, nanging kêna sinilih tumraping wong, kaya ta: swaraning wong ngoyak maling.
3^e sabawa, manggone mung ana ing wong, kaya ta: têka tanpa sabawa.
1^e anèh, kang arang anane, kaya ta: pring dhèmpèt, galugu pang, gêdhang tuntut loro, iku ingaran: anèh.
2^e elok, kang ora kêna cinakrabawa, kaya ta:

--- 12 ---

Lintang ing langit tiba ing Prambanan dadi watu pamor, iku ingaran: elok.
3^e lăngka, ora mêngkono, kaya ta: lăngka yèn panyuwunmu diparêngake. Lăngka yèn anakmu bisa anggêntèni lêlakoning maratuwane, dening duwe ipe lanang.
Saya elok alăngka longkanganipun? Zie Wedhatama (= Dw.I. 108-5.)
4^e nyalênèh, kêmajon, kaya ta: jarit lurik yuyu sakandhang utawa liwatan, lumrahe kanggo isarat êmban-êmban bayi, iku ginawe kulambi, wong angarani: nyalênèh.
5^e mênjila, atèn-atèn, utawa pratingkah nyêbal karo wong akèh, kaya ta: ngadhêp padha ngadhêp, linggihe neje, wong ngarani: mênjila.
6^e nglêngkara, pamaido, kaya ta: kandhamu iku nglêngkara, aku ora ngandêl.
« 7^e mokal, 8^e andupara » ngêmohi, kaya ta: wong ngaku bisa nulak udan, iku ora tinêmu ing nalar, mokal, [mo...]

--- 13 ---

[...kal], utawa andupara, arane.
9^e aèng, kanggo ngarani barang kang arang anane, kaya ta: barang kuna kang tinêmu ing wong macul ana ing sawah, aèng bangêt, rupane kaya jamang, nanging dudu.

inah

Zie sarèh 3.

unandika

Zie calathu 2.

ênêk

Zie ati 1.

once

Zie rèntèng 7.

èncèr

Zie ajèr 3.

oncèk

Zie tugêl.

èncêp

Zie lambe, lett. b 2.

êndi

têgêse: pitakon, olèh wangsulan pituduh, kaya ta:
« êndi sing kopilih » iki, iku, ika
« kiyi, kuwi » kae
« kiye, kuwe » Zie pitakon, lett. é.

endah

Zie bêcik 3.

--- 14 ---

1^e anadene, kanggo katranganing sabab, kaya ta:
a. Aku iya bisa mêrlokake têka, anadene (= mung) bok ayumu: ora, durung pati rêncang olèhe mêntas duwe anak.
b. Pajêg saubarampene wis tak sahi kabèh, anadene (= mung) pasumbang durung.
2^e apadene, kanggo pamisahing têmbung kang kari dhewe, kaya ta: aku lan kowe apadene pamanamu Si Jadita, padha diarêp-arêp têkane ana ing dina Salasa. en zie sarta 5.
3^e apamanèh, kanggo pamisahing barang kang seje băngsa, kaya ta:
abarêng iki aku ngirimake sayuran, kobis boncis, slèdri kapri tuwin kênthang, apamanèh bêras sadhacin.

ana ngomah

Zie lingga lett. d 16.

andik

Zie ulat 9.

andaka

a Zie durcara 8. b Zie sanepa 11.

andika

Zie calathu 8.
1^e andêl, ngandêl, pangandêling ati marang katêmênan, kaya ta: Mas Lurah Atmasuharta kêna diandêl ngrawati dhuwit, [dhu...]

--- 15 ---

[...wit], dene Mas Lurah Atmatani kêna diandêl ngrawati ulu pamêtu.
2^e pitaya, pangandêling ati marang kawêkêlan, kaya ta: aku pitaya marang pangraksaning bocah. Mitayani dikon tunggu bocah.
3^e pracaya, pangandêling ati marang agama, kaya ta: pracaya marang nabi wali, º kayu watu, (pikkong).

andêmênakake

Zie lingga lett. a 1.

andagangi

Zie lingga 11.

undang

Zie calathu 3.

antara

iku têngah-têngahaning samubarang kang dèn ucapake, sanadyan nuduhake sawijining panggonan kang durung disumurupi, iya bisa, kaya ta: saupama wong Surakarta nuju ana ing Kadhiri ditakoni dununge patamanan Sriwadari, wangsulane mangkene: patamanan Sriwadari punika salèr-kilèning kadhaton, kirang langkung sakêdhik sapal têbihipun, turut margi agêng saking Surakarta dhatêng Samarang, antawisipun pal 1 kalihan 2, manggèn sakiduling margi agêng wau.

--- 16 ---

Wong kang mangêrti marang têmbung, amêsthi pituduh mau wis gambêlang.
Awit saka ananing têmbung: antara, sanadyan gandhènging têmbung iya ana kang dadi antarane, kaya ta: nistha madya utama, têmbunge: madya iya kêna ingaran: antaraning têmbung nistha, lan utama, dene panunggalane manèh kang wis tinêmu kaya ing ngisor iki:
1^e êndhèk-dhuwur antarane pidêksa.
2^e esuk-sore antarane awan.
3^e adhêm-panas antarane mangêt-mangêt.
4^e nom-tuwa antarane mêmpêng.
5^e katiga-rêndhêng antarane mare.[2]
6^e kalah-mênang antarane pur.
7^e kêbak-kothong antarane satêngah.
8^e sugih-miskin antarane cukup.
9^e lanang-wadon antarane wandu.
10^e purwa madya wusana antarane (dadi têmbung).
11^e mati-urip antarane kalêngêr.
12^e gêdhe-cilik antarane sêdhêngan.

--- 17 ---

êntas

Zie măngsa 13.

mêntas

Zie măngsa 13.

untal

Zie pangan 13.

intip

Zie wêruh 17.

antêng

Zie ulat 1.

andhe

Zie upama.

ondhe

Zie sanepa 9. Undha-usuk, sarupaning têmbung kang owah swarane dening raswadi, têgêse beda, (gêdhe-cilik, agal-lêmbut, kasar-alus, akèh-sathithik, enz.) iya iku nelakake gêdhe ciliking barang, tuwin agal lêmbuting budi, apadene kasar alusing pratingkah utawa garapan lan akèh sathithiking wilangan sapêpadhane, kaya ta:
1^e a. cuwil, sathithik, b. cuwol, akèh tumraping barang êmpuk, kaya ta: jadah jênang dicuwil, utawa dicuwol, grabah iya kêna diarani: cuwil, dening kêna ing sabab, utawa mrupug, nanging grabah cuwol, ora tumindak.

--- 18 ---

2^e a. clili, - pratingkah kaisinan.
« b. clulu, c. clolo » pratingkah kurang ajar: kaya ta: clili-clili mulih dhewe ora sarana diundang.
« Clulu-clulu of clolo-clolo » mlêbu mênyang pungkuran ora kalawan ditimbali.
3^e « a. rimpil, sathitik. b. rampal, kabèh » kaya ta: rimpil untune ngarêp dening tipising pasahane, tur mung ginawe nyakot jambe bae. Rampal untune ngarêp papat pisan dening sinotho satrune.
4^e « a. krikit, sathithik. b. krakot, akèh » kaya ta: tikus ngrikiti tenong. Bocah ngrakoti jagung.
5^e a. klalar, rêrêgêding awak diwêtokake kalawan dariji. b. klêlêr, lakune tuma êndhas. c. klulur, lakune tuma kathok. d. klolor, lakune cacing, ula, sapêpadhane.

--- 19 ---

6^e « a. pandhikil. b. pandhukul » tumrap dalan kang ambrênjul.
« c. pandhêkêl, d. pandhokol » tumraping ati sêrik kang ora kêwêtu, kaya ta: mêndhêkêl of mêndhokol atine.
7^e « pringkil, b. prongkol » tumrap lêlaraning awak, kaya ta: gulune mringkil (cilik) º mrongkol (gêdhe) nanging: « pringkil, c. prongkal » tumraping barang, kaya ta: gula sapringkil (sathithik) saprongkal (akèh).
8^e « a. pêtete, b. pêtoto » ngandhut barang cilik bundêr katon saka ing jaba aran: mêtete, yèn gêdhe aran: mêtoto.
9^e « a. pêlik, b. pêlok » mêlik-mêlik kaya lintang, mêlok-mêlok kaya rêmbulan.

--- 20 ---

10^e « a. pêngkirig, b. pêngkarag » tumraping manungsa, pêngkorog tumraping khewan, kaya ta: « mêngkirig, mêngkarag » wêdi marang mêmêdi awake murinding utawa nyabe, nanging: mêngkorog, ora wêdi, malah wani, kaya ta: jago arêp tarung mêngkorog wuluning gulune.
11^e « a. gripis (sathithik), b. grèpès (akèh) » têgêse: rusaking barang kang wis kanggo lawas, utawa rusak pinangan ing ama, kaya ta: enthonge wis gripis, ora pati kêna ginawe ngimbuhi (apèk) sêga ing cêthing, dene sijine wis grèpès, ora kêna dianggo babarpisan.
12^e a. gowang, rimpiling gêgaman. b. gowèng, rimpiling balapêcah.

--- 21 ---

13^e « a. glayar, b. gliyêr, c. gluyur, d. gloyor » mêndêm caturane wis angglayar, panone wis anggliyêr, lakune gluyuran, sijine gloyoran.
14^e « a. gêmpil, b. gêmpal » rangkane gêmpil kêtanggor ing padhas, padhase nganti gêmpal.

êndhak

Zie pênging 5.

undhak

Zie wuwuh 2.

êndhèk-dhuwur

Zie antara 1.

indhit

Zie gawa 7.

êndhas digawe sikil

Zie tak rewangi 5.

andhap-asor

Zie sor 1.

undhagi

Zie pintêr 3.

indhung

1^e pangindhung, wong kang duwe cangkok palêmahan nyăngga pajêg marang nagara, sarta wênang adol palêmahane yèn ngêbrêgi.

--- 22 ---

2^e magêrsari, omah-omah ana palêmahane wong gêdhe, nyăngga pajêg marang kang duwe palêmahan, anduwèni wêwênang marang karang kitri, nanging ora wênang adol palêmahane yèn ngêbrêgi.
3^e nyagak pat, niet cagak, omah-omah ana ing palêmahan kamagêrsarèn (Ngabèi Wirapustaka magêrsarine Kangjêng Pangeran Arya Adiwijaya, dimagêrsarèni manèh) nyăngga pajêg marang magêrsari, ora duwe wêwênang marang karang kitri.
4^e mondhok, manggon andhêdhumpil ana ing omahe wong sarta ora nyăngga pajêg.
5^e nyewa, kang kalaku ing Surakarta mung Lănda Cina, ngênggoni omah kuwasa ngapèki wêtuning têtanduran, nanging ora kêna ngrusak, bayar pasewan sabên sasi, kang nyăngga dhudhuk lumpur kang duwe omah.

undhang

Zie umbul 2

injên

Zie wêruh 16.

anjing

1^e sêrêt, wis manjing didudut angèl.

--- 23 ---

2^e « sêsak of sêsêk » ora bisa manjing.
3^e sêdhêng, lêbu wêtune ora gampang ora angèl.
4^e logro, lêbu wêtune gampang.
5^e lobok id. lêbu wêtune luwih gampang sarta kêna sinilih: lobok marang para gêdhe º tuwan.

anjing

Zie tănja 5 en Zie luwih 2.
Bisa manjing ajur-ajèr, têgêse: ngêmori kapintêran utawa kabisaning liyan. Zie P.M. 1 art. 15.

ênjong

Zie ugung 4.

anyir

Zie rasa 2.

anyês

Zie adhêm 3.

anyêp

Zie adhêm 2.

inum

Zie ma4.

minum

Zie ma 4.

ènthèng

Zie kothong 15.

ècèr

Zie ênga 18.

êri

Zie sanepa 10.

--- 24 ---

iri

Zie kon 3.

ura

ura-ura Zie ênga 15.

ora

têmbung: ora, mitulungi têmbung kang ora duwe têtimbangan (bisa enz.) sarta surasane dadi kosokbali, kaya ta: têmbung: bisa, yèn didhisiki têmbung: ora, ilang bisane, dadi: ora bisa.
Ora ala, têgêse: bêcik.
Ora bêcik, têgêse: ala.
Mungguh têmbung: ora, mau mung bisa rumakêt ing têmbung: kriya lan kaanan, ora bisa rumakêt ing têmbung: aran, kaya ta:
Ora nangis, ora adus (kriya).
Ora utama, ora pracaya (kaanan).
Nanging: ora baku, ora kautaman (aran) ora tumindak.

irhan

Zie kuwasa 1.

ora anggugu

Zie cupêt 3.

aran

Zie jênêng 2.

--- 25 ---

Têmbung: aran, olèh katrangan têmbung: kaanan, kaya ta: sêmbagi kuning, bangku bundêr enz.

arik

diorak-arik, Zie ênga 19.

arus

Zie ambu 1.

iris

Zie tugêl.

arêp

Zie măngsa 11.
1^e arêp N, badhe K.
2^e bakal N, badhe K, maar.
Kula ajêng K, voor 1^e pers.
« Sampeyan ajêng W, K, mang ajêng Md, K, » voor 2^e pers.
« Têmbung: arêp, kanggo ing tanduk, nanging: bakal, kanggo ing tanggap » kaya ta: aku arêp mangan, º mulih, º turu, º dolan enz.
Nanging: bakal tak (ko, di) pangan.
Apa bedane têmbung: arêp lan bakal, mangkene:
Arêp, kanggo ing prakara kang lagi arêp dilakoni sanalika, [sa…]

--- 26 ---

[…nalika,] kaya ta: arêp mangan, º dolan, º anjagong, º ambêdhil, enz. nanging:
bakal, kanggo ing prakara kang bakal kalakon ora sanalika, kaya ta: besuk Bêsar aku bakal mantu, bakal dadi priyayi of bakal dadi mantri maar arêp têtêp dadi priyayi of arêp kêpyak dadi mantri.
Besuk Sêtu saksi-saksi bakal kapriksa ing pangadilan, maar:
Saksi-saksi yèn wis ngalumpuk arêp kapriksa.
Bakal, duwe têgês ora padha karo: arêp, kaya ta:
« bakal pangantèn, bakal kulambi » iku ora kêna liniru ing têmbung: arêp.
Arêp, duwe têgês ora kaya ing dhuwur, dadi kosokbalining: êmoh, kaya ta: aku arêp, aku êmoh.
Arêp ora, sapisan, têgês tawa, kaping pindho, têgês nyokurake of nguja.

arum

Zie ambu 2.

arum jamban

Zie sanepa 4.

--- 27 ---

eram

1^e eram, tumraping lêlakon kang ora kasat mata, kaya ta: eram undhaking kapintêrane wong main komidhi.
2^e gêtun, tumrap marang lêlakon kapitunan, kaya ta: gêtun kelangan dhuwit.
3^e gumun, tumrap marang lêlakon kang katon, kaya ta: gumun nonton sulapan ngêthok gulu.
4^e ngungun, tumrap marang lêlakon kang ora têtêp, kaya ta: Kyai Artadaya maune sugih saiki mlarat, Zie P. M. II 62-21.
5^e ebat, ngunguning ati.
6^e gawok, - eram.

irib

mirib Zie kaya 4.

arang

en larang Zie samar 29.

irung

I. Bêdhahan
1^e ambangir, sêdhêngan gêdhene, pucuke lancip.

--- 28 ---

2^e nyunthi, irung cilik tinêmu rakit.
3^e tèsèk, irung pucuke têmpak.
4^e nyêprok, irung ing pucuk gêdhe.
5^e grana rungih pindha kancana pinatar, Tjêmp. II 69-73.
6^e kaya irunge wong Arab.
II. Tandanging irung Zie ambu.

ering

Zie watir 16.

arang-kranjang

Zie sanepa 3.

ora ngandêl

Zie cupêt 2.

ora nganggo

Zie tanpa 2.

iki

Zie pituduh, lett. a.

ukur

Zie duga 13.

ukara

Zie têmbung 4.

adi

Zie bêcik 4.

idah

Zie sarèh 9.

udur

Zie calathu 4.

adat-sabên

Zie lingga d 14.

adus

Zie wisuh 6.

--- 29 ---

adol

Zie dol 1.

adol êndhas

Zie tak rewangi 1.

adiguna

Têmbung kang oleh atêr-atêr: ka, panambang: ên, utawa: an, kang têgêse: kurang luwih, ingaran: adiguna, kaya ta:
Kadawan, kacêndhakên.
Apa bedane panambang: an lan: ên, kang padha atêgês adiguna, mangkene:
a. Yèn wanda mênga nganggo panambang: an, yèn wanda sigêg nganggo panambang: ên, iya kaya: kadawan, kacêndhakên, mau.
b. Yèn pratingkah kang lagi dilakoni nganggo panambang: an, kang durung dilakoni nganggo: ên, kaya ta: olèhe anggawa bêras Si Baujaya: kabotan (lagi dilakoni). Yèn bêras sadhacin digawa wong siji: kabotên (durung dilakoni).

ati (nistha)

1^e anggragas, tansah mêmangan apa barang kang tinêmu, sanadyan nêmu balimbing mêntah sêpêt rasane, iya dipangan.

--- 30 ---

2^e anggrangsang, kêrêp mêmangan sarta tansah kurang, ora ana marêm-marême.
3^e ngăngsa, tansah nuruti luamahe, sanadyan dudu duwèke iya dijupuk banjur dipangan.
4^e rakus, rusuh apa barang kang pinangan, sambêl gorèng winor ing jangan ladha.
5^e angglathak, mêmangan kang ora kêna pinangan kalawan gampang, kaya ta: mangan intip băngka, têmahan lara untune.
6^e cluthak, tumraping asu andêdilat, yèn tinumrapake ing manungsa dadi têmbung Ks.
7^e crêbak, ora ana pangan kang tinampik, apa-apa doyan.
8^e dêlap, yèn ana wong mêmangan nêmbung anjaluk.

ati (rasa)

1^e ênêk, andêlêng utah-utahane wong mêndêm.
2^e jiji, andêlêng Cina mangan iwak babi.
3^e risi, nganggo sandhangan isih malêm.
4^e jinja, ngambah panggonane wong ala.
5^e grisinên, wong lagi botohan dijaluki mujur pamênange.

--- 31 ---

ati (rusak)

1^e gorèh atine, tininggal ing bedhang anyar.
2^e kuwur atine, nyambut gawe diregoni.
3^e bingung atine, arêp duwe gawe kêkurangan wragad.
4^e gugup atine, karawuhan dhêdhuwurane ora diparingi sumurup dhisik.
5^e dhêg-dhêgan atine, digledhah pulisi tinarka kanggonan barang pêtêng.
6^e « trataban of tab-taban » atine, anake arêp kêcêgur sumur: wurung, kêtututan ditulungi tanggane.
7^e « sumêlang of mêlang-mêlang » atine, kongkonan bocah anggawa dhuwit suwe ora têka, nyana yèn diapusi bajingan ana ing dalan.
8^e kumêpyur atine, nunggang prau sarat arêp kèrêm: wurung.
9^e samar atine, nguwot galugu tanpa lantaran.
10^e gumyur atine, barange êntèk kêkecon.
11^e moyar atine, kêrêp kasripahan, têgêse:

--- 32 ---

moyar (= buyar) atine ora bisa têntrêm.
12^e kisruh atine, lagi anggunggung petungan dhuwit krungu wong padu.
13^e giris atine, andêlêng mungsuh tanpa wilangan.
14^e maras atine, akèh wong mati pagêblug.
15^e kuwatir atine, yèn tiba, nguwot galugu tanpa lantaran.

ati (susah)

1^e susah atine dening mlarat.
2^e sêdhih atine dening kasripahan.
3^e prihatin atine dening ora dadi priyayi.
4^e ngênês atine dening kêrêp kêsandhung ing bêbaya.
5^e « rudatin of rudah atian[3] » = Kw. susah Zie P. M. II, art. 66.

ati (watêk)

1^e alim, arang nêpsu, kosokbaline: kêrêng, kêrêp nêpsu.

--- 33 ---

2^e imul, gêlêm disrêngêni. Laran atèn, suthik disrêngêni.
3^e kêndho, têntrêm atine, narima sasêlot-sêlote. Kêncêng (kêras) muntab atine, daya-daya kêlakon karêpe.
4^e sabar, angèl nêpsune. Brangasan, gampang nêpsune.
5^e lêmbah manah, sarèh atine. Cugêtan atèn, ora sarèh, sabên kêcênthok ing basa sathithik bae banjur nêpsu.
6^e lêmbut budine, bisa simpên wadi. Kasar budine, ora bisa simpên wadi.
7^e lumrah, dêduwe dijaluk awèh.
8^e jail, dhêmên gawe piala murih bilaining liyan.
9^e muthakil, sugih akal kang murih kauntungane dhewe, gawe pitunaning liyan.
10^e drêngki, mèri marang kabêgjaning liyan, gawe sandi-upaya kang murih bilai.
11^e èpèh, ora narima ing pandum, kudu ngarah kabèh bagiyaning liyan.

--- 34 ---

12^e murka, wis olèh panduman akèh isih rumasa kurang.
13^e melik, karêping ati arda ora bisa nyandhêt, dadi têmbung: melik, mêmpan marang panggawe ala, kaya ta: pinitaya nyêkêl dhuwit wani ngêntèkake, sapêpadhane, paribasane ana: melik anggendhong lali.
14^e kapengin, karêping ati arda ora kêturutan, kaya ta: kapengin mangan rujak, kapengin dadi priyayi.
15^e kumêcêr = kapengin kang bangêt.
16^e kapencut (= kedanan) kaya ta: kapencut wong ayu kuning.

ati (lara)

1^e lara atine, diabani sawiyah-wiyah dening gurune, malês ora wani.
2^e sêrik atine, adhine diulêmi, awake ora.
3^e mêsgul atine, anake disawiyah-wiyah ing bandarane.
4^e cuwa atine, dening ora kêtutugan karêpe.
5^e gêla atine, dening kêdhisikan karêpe.

--- 35 ---

ati (luwih)

1^e ladak, ora kêna kêsliring ing basa sathithik ngajak kêrêngan.
2^e dir, ngêgungake kaluhurane utawa kasugihane.
3^e dhiri, suthik kasoran karo sapêpadhane, dhêmên diajèni, êmoh ngajèni.
4^e « kumaki, kumini » têgêse: kumaki = paratantang, kumini = kumintêr.
5^e « gumagus, kumayu » têgêse: duwe karêp diaranana: bagus utawa ayu.
6^e gumaib, diaranana bêcik dhewe.
7^e gumêdhe, satêmêne cilik, diaranana gêdhe.

ati (dhasar)

1^e bodho, kosokbaline pintêr. Bodho angèl mangêrtine marang kawruh kang dèn sinau, nanging pintêr gampang.
2^e busuk, kosokbaline: baud. Busuk, bocah [bo...]

--- 36 ---

[....cah] ora mangêrtèn, nanging baud, bocah mangêrtèn.
3^e bundhu, bocah busuk nganggo bingungan, kaya paribasan kae: dudu-dudu[4] bêrase ditêmpurake.
4^e jugul, bocah kogung wis gêdhe isih dikêloni ing biyangne, atine bunêl, angèl ajar-ajarane.
5^e kêthul, kosokbaline: landhêp. Kêthul, dhasaring atine malêmpêm, ora mêmpan marang kawruh, nanging landhêp, dhasaring ati kumrisik, mêmpan marang kawruh.

ati (bungah)

1^e bungah kêtutugan karêpe.
2^e bingar, mêntas lara: mari.
3^e bombong, kêsăngga samubarange.
4^e sênêng, bungah kanthi eling.
5^e ayêm, bungah kanthi rasa adhêm.
6^e têntrêm, bungah kanthi rasa mênêng.
7^e jênjêm, bungah kanthi rasa mênêb.
Têrange ăngka 4 t/m 7 Zie P. M. II, art. 58.
8^e girang-girang gumuyu, bungah ngukup toh mênang olèhe totohan.

--- 37 ---

atut

Zie tut 1.

atos

Zie silihan 14.

utawa

têmbung utawa anduwèni têgês loro, utawa lan karo, kaya ta:
a. yèn anglakoni ayahan, utawa dadi prajaka dalêm, yèn dhèrèk, utawa kautus ing sampeyan dalêm.
b. Benjing ing dintên Sêtu Lêgi tanggal kaping 15 wulan Jumadilakir punika kula badhe nêtakakên anak kula jalêr, utawi nyunatakên anak kula èstri.

atul

Zie kulina 4.

util

Zie maling 11.

utama

Zie bêcik, ben.

utang

Zie tămpa 1.

utang

en nyilih Zie samar 27.

asu

Zie sênepa 10.

asah

Zie wisuh 3.

isine wuluh wongwang

Zie isbat 12.

asin

Zie rasa 3.

isin mundur

of mundur isin Zie baliswara 7.

--- 38 ---

asraking ampuhan

Zie swara/a 1.

asranging samirana

Zie swara 2.

esuk-sore

Zie antara 2.

istijrat

Zie kuwasa 5.

asma

Zie jênêng 7.

èsêm

Zie lambe lett. b 1.

isbat

ing ngisor iki unèn-unèn isbating ngilmu:
1. răngka manjing curiga = raga kalimput ing hawa.
2. kodhok ngêmuli lènge = raga ngêmuli hawa.
3. kayu gurda rumambat ing wit sèmbukan= uriping raga saka nyawa.
4. lumpuh ngidêri jagad: bale atma.
5. kuda ngrap ing pandêngan: bale atma.
6. cebol anggayuh lintang: bale atma.
7. sêntèg pisan anigasi: bale atma.
8. gigiring punglu: bale atma.
9. tanggal pisan kapurnaman: bale atma.
10. wuta tuduh marga: bale atma.
11. galihing kangkung: suwung of hawa.
12. isine wuluh wongwang: suwung of hawa.

--- 39 ---

13. tapake kontul anglayang: udara.
14. susuh angin ngêndi gone: minkibaril warit.
15. kusuma anjrah ing tawang: sumusup ing atma.
16. pindha kombang mangajap tawang sêpi: sumusup ing atma.
17. bumi pinêtak: isbat.
18. amèk gêni adêdamar: isbat.
19. pawana tiniyub: isbat.
20. wong ngangsu pikulan warih: isbat.
21. banyu kinum: isbat.
22. srêngenge pine: isbat.
23. dahana murub binakar: isbat.
24. miyarsa tanpa karna: Allah.
25. ngandika tanpa lathi: Allah.
26. tumingal tanpa netra: Allah.
27. anggănda tanpa grana: Allah.
28. eka tunggal kuda ngêrap ing pandêngan = 5.
29. dwi loro kang kombang anglèng ing tawang = 16.
30. tri têtêlu sapi nusu mring pêdhète= uriping raga saka nyawa.
31. catur papat warcita sumêngkèng arga = uriping raga saka nyawa.

--- 40 ---

32. pănca lima baita amot samodra = uriping raga saka nyawa.
33. sat nênêm wêlut ngêlèng anèng tawang = uriping raga saka nyawa.
34. sapta pitu wong ngangsu pikulan warih = 20.
35. astha wolu apèk gêni adêdamar = 18.
36. nawa sanga jroning pêtêng ana padhang: (sakarat).
37. dasa puluh usume wastra gumêlar: (mati).
38. wuluh pugag (pogog) sundhul ing langit.
39. kêbo gêrang anyabrang sagara asat.
40. kayu sidaguri growong ambane sapagagan.
41. wit bamban kang ana tambine.
42. tuntut sagoci gêdhene.

cangkriman

ana bêdhug unine nguwung, nganti sataun lawase, têbusane, bakaling bêdhug kayu sidaguri kang growonge sapagagan, (40) lulange, lulang kêbo gêrang kang nyabrang sagara asat, (39) krawate wuluh pogog kang sundhul ing langit, (38) pantèke tambining wit bamban, (41) tabuhe tuntut kang sagoci gêdhene, Dj. K. 1909 No. 129, katandhan: bocah ladak.

asthabrata

Zie nagara mawa tata.

--- 41 ---

usung

Zie gawa 15.

ewuh

Zie angèl, 2 en gidhuh 8.

owah

wong ... Zie rusak.

awan

Zie antara en lumrah 7.

awak

awak, Persoonlijke voor naamwoorden.
1ste pers. aku N. kula K. kawula, abdidalêm, abdidalêm kawula K.I. ingsun Kd. manira K.I. mara Temb.
2de pers. kowe N.sampeyan, panjênêngan sampeyan K. panjênêngan dalêm K.I. sampeyan dalem Kd. dika Md.N. mang Md.K. ijêngandika, kang sarira W.K. sira Kd. pakênira K.I. para Temb.
3de pers. dhèwèke N. piyambakipun K. wonge N.(Ks.) tiyangipun K.(Ks) sarirane Md.

awak-awak

Zie wakil 5.

iwak

Zie rusak 7.

Apa bedane iwak lan lawuh, mangkene:
1. iwak, iwak wis ngarani, iya iku sarupaning daging matêng, kaya kang muni ing layang babad, dhaharane Sunan Kalijaga [Kali...]

--- 42 ---

[...jaga] dhèk isih nama Radèn Lokajaya, kaya ta:
Êmpal banthèng padhamara sapi | gêcok kidang dhèndhènge mênjangan |maesa garangasême | maenda bècèkipun | opor bèbèk jago sinapit | blêgudhêg ayam alas | bandêng mangutipun | (sambêl lan tarasi abang) | urang watang ginorèng lênga kalêntik | ... ||
Kabèh iki kêna ingaran: iwak.
2 lawuh iku sarupaning kêkuluban, êndhog, gêrèh lan liya-liyane, kaya ta: mangan lawuhe mung gêrèh, mung êndhog, mung gudhêg enz.

ewadene

K.N. ewadèntên K.
ewasapunika K.
ewasamono N. ewasamantên K.
ewamangkono N. ewamakatên K.
Têmbung papat ing dhuwur iki dadi katranganing têmbung: sanadyan, mawa-mawa tujuning karêpe, kaya ta:
1^e sanadyan kowe wis ngarani bêcik, ewadene aku ora dhêmên. Sanadyan kalah gêdhe ewadene tak wanèkake.
2^e sanadyan kagalih sampun wudhar botên siyos kakarsakakên [kakarsa...]

--- 43 ---

[...kakên] dening angèling rêmbagipun, ewasapunika (= ngêjum) sarèhning sapunika pinanggih gampilipun, kados prayogi kalajêngakên kapundhut tumbas, amargi kapal punika pancèn sae, awis wontênipun ingkang kados punika.
3^e sanadyan ora pati bêcik, ewasamono yèn awèh murah-murahan, iya tak arêpi ginawe tambêl butuh sadurunge ana (= pamuwung).
4^e sanadyan durung dadi bêcik, ewamangkono sarèhning arêp kanggo pêrlu bêcik tampanana (= pamuwung) of sanadyan durung dadi priyayi, ewamangkono (= pamilih) sarèhning rupa lan kalakuane bêcik, mungguhing aku tak arêpi, sing wêruh ing têmbe buri: sapa, yèn besuk bisa dadi priyayi kêpriye, apa ora aran bêgja nampik priyayi kang tanpa aji milih wong cilik kang ana ajine.

awit

Zie margi 4.
« awit dene of awit dening » Zie dene 4.

--- 44 ---

« awit dening apa, sabab apa » z.v.a. waarom?
Awit saka uit hoofde van.
Têmbung: awit, kalêbu ing măngsa lungse, kaya ta:
Awit dalane jêblog (wis jêblog).
Awit nuju banjir (wis banjir)

awut

diawut-awut Zie ênga 16.

ewasapunika

Zie ewadene 2.

ewasamono

Zie ewadene 3.

owêl

Zie eman 2.

ewamangkono

Zie ewadene 4.

êla

Zie ugung 5.

ili

Zie tuku 8.

ngili

Zie lunga 14.

olèh

N. angsal K.
ênggon N. anggèn K.
1^e Olèh kanggo ing pratingkah, kaya ta:
a. Olèhku krungu saka wong kang kêna diandêl, J.Z. I. 10-11.

--- 45 ---

b. nanging angsalipun mirangakên dhatêng sanak sadhèrèkipun botên ngantos lami id. 174-2.
c. olèhmu gawe wedang iki kêtipisên têmên, id. 191-3 v.o.
2^e ênggon, kanggo ing dunung, kaya ta:
amêsthi têtêp anggènipun gêgriya id.f14-3, nanging
3^e olèh-olèh dudu Zie wèh 5.

alon

1^e alon, tumraping pratingkah, kaya ta:
alon tandange, alon panggarape enz.
2^e rindhik, tumraping laku, kaya ta:
rindhik lakune, nanging: rindhik asu digitik, têgêse: rikat (kalinganeya) yèn nulis rindhik, enz.
3^e kêndho, tumraping tali, kaya ta:
kêndho taline, enz. kêna sinilih: kêndho parentahe, kêndho gawene. Utawa kêna sinilih dadi têmbung paribasan, kaya ta:
kêndho tapihe, têgêse: gêlêman.
4^e lirih, tumraping swara, kaya ta:
lirih clathune, olèhmu maca sing lirih bae.

--- 46 ---

5^e sarèh, tumraping ati, kaya ta:
sarèhna napasmu, sarèhna atimu, wis disarèhake 7 dina, nanging mêksa ora bisa bayar.
6^e tamban, kanggone tumraping gêndhing, kaya ta:
tambana iramane of thuthukane.
7^e rêmbên, kanggone tumrap wong dandan suwe, kaya ta:
gusti yèn dandos rêmbên bangêt, rong jam durung mêsthi rampung.
8^e tlendho id. (7) kanggone tumrap wong nyambutgawe suwe rampunge, kaya ta:
kowe iku pancèn talendho marang pagawean.
9^e randhat of rêndhêt, tumraping prakara, kaya ta:
randhat of rêndhêt panggaraping prakara.
10^e sêndhêt, kanggone tumrap marang ili, kaya ta:
sêndhêt ilining canthing, nyaring malam, mêrêsi krambil, enz.

ilêr

Zie wedang ... enz. rusak 10.

elik

Zie pênging.

elok

Zie anèh.

ulat

ulat utawa polatan, abang-putih

--- 47 ---

iku mungguhing manungsa kaananing guwaya, abang: marang kuwarasan utawa kabungahan. Putih: marang kalaran utawa kasusahan. Mungguh ulat utawa polatan mau pamoring liring lan lèjêm, angèl pisah-pisahane, kaya upamane: mèsêm, polatane iya sumèh, ora bisa andik, kosokbaline: nêpsu, polatane iya andik, ora bisa mèsêm, mung ing dalêm carita: ana, Radèn Arya Dananjaya yèn duka malah mèsêm sinambi anggantèn, nanging lumrahe tandanging cangkêm lan mata kumpule aran: ulat, padha êmpane ora kêna pisah, kang wis tinêmu kaya ing ngisor iki:
1^e antêng, ulat tajêm arang clathu, sêmune ana kang pinikir.
2^e rêgu, arang clathu sêmune dir.
3^e sumèh (vgl. jêtmika, manis) yèn calathu kaworan èsêm.
4^e jêtmika (vgl. sumèh) antêng (ngrêsêpake) jinêm (lêmbah manah) ulat manis mêngku kasujanan, yèn calathu pratitis.

--- 48 ---

5^e anjêlalat kosokbaline ulat tajêm.
6^e sirung z.v.a. pêtêng, imba sirung.
7^e tajêm, kosokbaline anjêlalat.
8^e anjênggurêng, kosokbaline sumèh.
9^e andik = bêngis, kaya ta: andika andik.
10^e jinêm, z.v.a. antêng en jêtmika, trêpsila arang clathu lirih ulone.
11^e anjabrut, ulat ala cangkême mêcoco, kaya ta:
yèn kowe suthik nyambutgawe, aja kosambut aku êmoh andêlêng ulat anjabrut.
12^e mrêngut (ulat nêpsu sêmu wani) kaya ta: yagene aku koprênguti, ênggonmu didukani, ora saka piwadulku, dara mênggung pirsa piyambak polahmu kang ora bênêr.
13^e anjêkutrut, ulat ala sêmu wani, kaya ta: athik kaya mêngkono ulatmu, ora ana bêning-bêninge, tansah anjêkutrut bae, sabên tak owahi karêpmu kang ora bênêr, iya banjur mêngkono kuwi.

--- 49 ---

14^e ambasêngut (vgl. mrêngut) ulat ora pati rêna dening kacuwan karêpe, kaya ta: bombrong bae Rêtna Banuwati | ruwèk-ruwèk akalung sêmêkan | mundhak rong dina ayune | basêngut dadi patut|... |B.J.
15^e suntrut (vgl. sintru) ulat ala ngandhut susah dening mêntas kêdukan utawa sabab liyane.
16^e ambêthuthut, ulat ala sêmu sêdhih.
17^e ngabang-bironi, ulate wong arêp duwe gawe kakurangan wragad, utawa durung olèh silihan barang J.Z. 163-8 v.o.
18^e lom (alum) kaya ta: cahyane lom (lara ngêmu susah).
19^e kucêm, kisinan ana ing pajagongan.
20^e klicutan, konangan lakune ala.
21^e rikuh, duwe kandhutan luput marang sawijining wong kang tunggal sapajagongan.
22^e manis, kaya ta: manis gapyak lukita rum, Dw. I, 6-9.
23^e anjênggirat, kagèt kêna ing sabab.
24^e sêrêng, sêrênging netra, kêsêrênging bêndu enz.

--- 50 ---

25^e bêngis (wêngis) têgêse: gampang wêtune ujar ala banjur mara tangan.
26^e kêrêng (vgl. sêru, sêrêng) têgêse ora bisa nyandhêt hawa napsu sarta ora duwe pangapura.
27^e brangasan (vgl. lanas, panasbaran) têgêse: ora kêna kêcênthok ing basa utawa kêsliring ing ujar sathithik bae banjur nêpsu, kaya watêke wong Madura.
28^e lanas, têgêse: sêling-surupan cêpak nêpsune.
29^e panasbaran, têgêse: cêpak nêpsune ora kêna sinirêp.
30^e lêmbah manah, têgêse: budi sarèh ngalahan.

alus

Zie kasar 1.

alim

a Zie ati voor watêk.
b Zie sarèh 8
c Zie sabar 2.

alum

Zie sêgêr 1.

alang

kêpalang, Zie têmu 10.

--- 51 ---

iling

1^e ngiling (sathithik) saka wadhah kang tanpa cucuk, kaya ta: ngiling wedang ing cangkir marang lèpèk.
2^e ngêcuri (sathithik) ngêcurake, uga sathithik, saka wadhah kang nganggo cucuk, kaya ta: ngêcuri of ngêcurake wedang saka ing teko marang cangkir.
3^e ngêsok (akèh) saka wadhah kang nganggo cangkêm, utawa ora, kaya ta: ngêsok banyu ing êjun, ngêsokake kacang saka ing bagor.
4^e nyuntak, id.(3) kaya ta: nyuntak lombok saka ing tumbu. Ngêsok[5] kacang saka ing bagor.
5^e numplak, kaya ta: numplak sêga saka ing kukusan.
6^e nglèngsèr malam saka ing wajan.

eling

peling Zie wuwuh 10.

apa

têmbung pitakon: apa, olèh wangsulan: iya of ora, kaya ta:
kowe apa sida mênyang Pedan: iya, of ora, Zie patakon lett. a.

--- 52 ---

èpèh

Zie ati 11 voor watêk.

apêk

Zie ambu 3.

apik

Zie bêcik 2.

apèk gêni adêdamar

Zie isbat 18 en 35.

apadene

Zie anadene 2.

apus

a. Zie rèntèng 11.
b. Zie maling 16.
c. Zie goroh 4.

upama

têmbung saupama, kanggone ing ukara mungguhing têmbung N. nganggo sambawa: na, nanging mungguhing têmbung K. ora, bali marang uwiting rimbage tanduk têlung prakara, kaya ta:
saupama anjupuka N. saupami mêndhet[6] K.
saupama anjupukana N. saupami mêndhêti K.
saupama anjupukna N. saupami mêndhêtakên K.
apa bedane têmbung: saupama, karo: saengga, mangkene:
saupama, atêgês: andhene, nanging saengga, atêgês kaya, kaya ta:
saupama kowe kêpriye.

--- 53 ---

watêke saengga kewan.

adhul

diadhul-adhul, Zie ênga 17.

udhal

diudhal-udhal, Zie ênga 11.

adhêm

apa bedane têmbung: adhêm lan liya-liyane bangsaning adhêm, mangkene:
1^e adhêm, tumraping rasa: jaba-jêro, kaya ta: măngsa bêdhidhing rasaning awak adhêm bangêt. Wedang tèh mirasa kang adhêm tinimbang karo kang isih panas. Adhêm parentahe enz. (rasaning ati).
2^e anyêp, watêking banyu, kaya ta: banyu sêndhang luwih anyêp tinimbang karo banyu kali.
3^e anyês, watêking lêmah kang mêntas kêkêmbong ing banyu, kaya ta: omah mêntas kabanjiran, jarambahe yèn diidak ing sikil rasane anyês.
4^e anjêkut, kanggo rasaning ati, kaya ta: mêntas mangan sêmăngka, wêtênge rasane anjêkut.
5^e kêkês, adhêming awak kêna dayaning angin lumaku, kaya ta: awakku kêkês têmên, angine sumribit.

--- 54 ---

adhêm panas Zie antara 3.

aja

têmbung: aja, yèn sumambung ing têmbung: muga (muga aja) ora bisa dadi sambawa: na (muga ajaa) nanging rasane padha bae karo sambawa: na, têgêse: iya pamuji, kaya ta: muga aja dadi atimu, nanging yèn têmbung: aja, ana sangarêping têmbung: tanduk, utawa: kriya, dadi kosokbaline rimbag agnya (pakon), kaya ta: aja nulis, aja turu enz. (pamênging) nulisa, turua (pakon).

aji

pangaji Zie rêga 4.
ngaji Zie waca 4.

ijo

Zie tuku 7.

uja

Zie ugung 2.

ijèn

Zie dhewe 2.

ajar

1^e ajar, kaya ta: ajar main pêdhang, º anjogèd enz.
2^e « sinau of ginau K.N. gêsau K.D. » kaya ta:

--- 55 ---

sinau têmbung Walănda, º ngawula wong gêdhe, º dadi tuwa enz.
3^e jajal-jajal, kaya ta:
jajal-jajal maca, º nulis, º andondomi, ambathik, enz.
4^e anggêgulang= amrih lantip, sumurupe marang basa Kawi.

ajur

Zie pêcah 2.

ajèr

apa bedane têmbung: ajèr, lan liya-liyane ing ngisor iki, mangkene:
1^e ajèr, malame yèn wis ajèr: tutura.
2^e cuwèr, ngêjur glêpung aja kongsi kakehan banyu, kapara kurang ora dadi ngapa, dijogi banyu: gampang, tinimbang kêcuwèrên kudu muwuhi glêpung, glêpunge cumpènmungkuwi.
3^e èncèr, ngêjuri jaladrèn sing èncèr bae (ora kênthêl, ora cuwèr).
4^e lumèng, kaya ta: jadah ora bisa kakag, dening luput olèhe ngadoni kakehan krambil, pangêdange durung kêkêl diêntas, dijojoh dadi lumèng, rasane [ra...]

--- 56 ---

[...sane] gurih lêt kêcut, dicêkêl krakêt ing tangan.
5^e amèr, kaya ta: sêga kêpêl dening hawa sumuk ing wayah bêngi, esuke amèr (ngêmu banyu).
6^e nyêmlèk of nyêmlok, kaya ta:
sêga mambu ngêmu banyu, grayange nyêmlèk of nyêmlok.

ajèr

Zie silihan 4.

ajur

kojur, Zie cilaka 2.

ajêg

majêgi, majêgake, Zie tuku 14.

ojok

Zie bantu 5.

ajêng

Zie samar 7.

ayu

kumayu Zie ati 5 voor luwih.

iya

Zie ora.
têmbung: iya, têgêse: nêtêpake clathune rewange caturan, kaya ta:

--- 57 ---

aku arêp têgar. Iya. Têgêse: iya kowe arêp têgar.
apa bedane têmbung: iya, lan: uga, kaya ta:
aku « iya, uga » milu, apa padha bae, ora, têrange mangkene:
iya, kanggo rambah kang kaping pindho.
uga, kanggo rambah kang kaping têlu, kaya ta:
Si Suta iya milu, Si Naya uga milu, dadi têmbung: uga, tumumpang ing têmbung: iya, kang kaping pindho. Têmbung, aku uga milu, nelakake yèn wis ana kang milu, dadi iya numpangi têmbung: iya.

ayêr

Zie rêksa 6.

ayêm

Zie sênêng 2.
1^e ayêm, tumrap marang ati sênêng mawa rasa adhêm, P.M.II, 17-2.
2^e têntrêm, tumrap marang ati mênêp, ora duwe kanêpson, id 5.
3^e jênjêm, tumrap marang ati sarèh ora duwe arda, id 8.

--- 58 ---

4^e jinêm, mênêng tanpa tênaga.

iyag

Zie enggal 9.

uyang

Zie tuku 9.

êma

Zie ugung 6.

amoh

Zie rusak 13.

êmoh

têmbung: êmoh, anduwèni têgês loro, kaya ta:
« a êmoh = ora arêp, b êmoh = suthik » kaya ta:
kowe arêp iki. Êmoh.
kowe gêlêm milu aku. Êmoh.
« êmoh en ora » Zie samar 21.

omah

Zie rusak 1.
Omah lan: pomahan, beda têgêse, nanging têmbunge K.I. padha bae, atêgês: omah, kaya ta:
padalêmanipun Kangjêng Pangeran Dhandhun Martèngsari taksih wontên ing kadipatèn, dèrèng kaparingan dalêm jawi.
omah jugrugan Zie baliswara 3.

--- 59 ---

eman

Apa bedane têmbung: eman lan: owêl, eman tumraping manungsa, owêl tumraping barang, kewan kalêbu ing barang, kaya ta:
1^e eman, eman anakku pambarêp ora dawa umure, bocah pintêr wêdi marang wong tuwa. Beda karo adhine, bodho wani marang wong tuwa.
eman-eman dieman sêlote gungan.
2^e owêl, owel bangêt patine jaranku Si Guritna, nganti saprene olèhku golèk lirune, durung bisa olèh sing mèmpêr kaya Si Guritna. Timangku owêl yèn dirusak ginawe suwêng, bêcik didol bae, pêpayoning timang ginawe tuku suwêng: olèh suwêng gêdhe, tur bisa nandhing milih.

eman ewuh

Zie lingga lett. d.8.

amèr

a. Zie ajèr 5.
b. Zie rusak 6.

umuk

Zie umbul lett. a.4.

amis

Zie ambu 5.

amis bacin

Zie piyagêm 12.

imul

Zie ati 2 voor watêk.

--- 60 ---

ampah

Zie pênging 9.

èmpêr

Zie kaya 3.

êmpuk

Zie silihan 13.

ampang

Zie kothong 14.

êmping

Zie tămpa 5.

ambu

ing ngisor iki aran sarta manggoning ambu, kaya ta:
1^e arus, ambuning gêtih.
2^e arum ambuning mayang.
3^e apêk ambuning kèlèk.
4^e kêcing ambuning iwak mêntah kêpêp.
5^e amis ambuning iwak loh.
6^e dulêk ambuning lênga tuwa.
7^e sêdhêp ambuning jêruk purut.
8^e sêngir ambuning kêmbang kênikir.
9^e sêngak ambuning tape.
10^e wangi ambuning kêmbang mlathi.
11^e langu ambuning godhong lênglêngan.
12^e pêsing ambuning uyuh.
13^e pêngar ambuning lobak.

--- 61 ---

14^e « pênguk, pêngus » ambuning bako ala.
15^e bacin ambuning bathang.
16^e badhêg ambuning kopok.
17^e bangêr ambuning pacêrèn mati.

imba

Zie kaya 6.

imbuh

Zie wuwuh 4.

ambèn

1^e ambèn, kayu utawa pring tanpa sikil, mung diganjêl gonggange karo jrambah omah, kanggo paturon lesehan, utawa ana ing gêdhong.
2^e salu, T.D. = ambèn, didokok ana ing pandhapa kanggo nêmoni dhayoh.
3^e lincak, nganggo sikil iras papat, kanggo linggihan sikile ongkang-ongkang, utawa kêna ginawe padhasaran.
4^e kathil, kayu utawa wêsi nganggo sikil papat, nganggo langitan, sarta nganggo klambu, kanggo paturon ana sajroning gêdhong.
5^e kobongan (= pabongan R.W.) utawa

--- 62 ---

patanèn, tatanan paturon têngah, antarane gêdhong wetan lan kulon, ora dituroni, mung ginawe pasrèn bae, nanging pangantèn mêntas têmu diturokake ing kobongan.

êmban

a. Zie wakil 3.
b. Zie gawa 5.

imbar supata

Zie lingga lett. d 6.

ambak-puna

Zie lingga lett. a 2.

ambêkan

Zie napas.

umbul

1^e umbul, banyu kang ngudal saka sajroning bumi mili dadi kali.
2^e sêndhang, manggon ing têngah utawa pinggir desa tarkadhang ing ara-ara, iya iku banyu tuk ambalumbang mili sawatara mênyang sawah.
« 3^e sumbêr (gêdhe), 4^e bêlik (cilik) », padha manggon ana pinggir kali banyune mili mênyang kali, iya iku banyu tuk kang mêtu saka ing padesan.
5^e tlaga, banyu agung rasane asin kaya banyu sêgara,

--- 63 ---

kêna ginawe uyah, pinggiring tlaga êmbak, ora ana thêthukulane. Kaya ta: tlaga pinihan.
6^e rawa, banyu agung dening kandhêg iline, iya iku kalumpuking banyu ing lêlêbak kang kapit gunung, pinggiring rawa ngêmbak kathukulan walingi sapêpadhane, kaya ta: Rawa Pêning, Jombor enz.
7^e kawah, banyu panas kang mêtu saka pucuking gunung kang mêtu gênine, yèn gunung ora mêtu gênine, ora aran kawah.
8^e pancuran, banyu rêmbêsan saka ing pêpunthuk banjur dipasangi talang pring dadi pangangson, ilining banyu tiba ing jurang.
9^e tuk, banyu kang mêtu saka ing bumi kalawan didhudhuk, ora bisa ngudal kayadene umbul, wêtune mung tutug watêsing banyu sajroning bumi (sumur).
10^e balumbang, lêdhokan isi banyu udan ora bisa mili, sok ana iwake.
11^e kali, kalumpuking banyu umbul, sêndhang sapêpadhane, turahe ginawe ngoncori pasawahan dadi kali mili anjog ing bangawan.

--- 64 ---

12^e bêngawan, kalumpuking banyu kali saka wetan mangulon, saka kulon mangetan, anjog ing bangawan dadi siji mili mangalor utawa mangidul malêbu ing sagara.
13^e « tritis of trètès » banyu rêmbêsan tètès mêtu saka têpining jurang of bambing, kaya ta: Parangtritis.
14^e grojogan, banyu mêtu saka lambunging gunung tiba ing jurang: dadi kali, kalape banyune dianggo sêsawah, yèn wis ana tanah ngare, kaya ta: grojogan Si Pêndhok.
15^e prigi = sumur kawak sajroning alas, Zie tuk, (9) bov.
16^e bèji iku sêndhang kang wis diupakara wêwangunane.
17^e botrawi, verk. v. bata en rawi.Rawa ing têngah diyasani omah, ing pinggir diparigi, kaya ta: ing Bandêngan.
18^e sètu, banyu ana ing bumi lêdhok, sakiwa-têngêne utawa saubênge dianggêl lêmah, sètu iku kang gêdhe mèh kaya rawa.
19^e tambak, iya iku rawa sacêdhaking laut, banyune [banyu...]

--- 65 ---

[...ne] asin, ing têngah digalêng-galêng diingoni iwak bandêng.
20^e suwakan, lêdhokan manggon sapinggiring kali dadi palerenaning iwak, pangamèke sarana ditawu.
21^e sêgara, banyu ngubêngi bumi.
22^e sêgaran, dhudhukan lêmah gaweaning manungsa, dadi lêdhok kisèn banyu, kiwa-têngêne buwanganing lêmah dadi punthuk, kaya ta: ing Tambaksagaran (Surakarta).
23^e balong, bumi lêdhok kisèn banyu ora bisa mili, dadi êmbêk-êmbêk.
24^e wangan, banyu sidhatan saka ing kali kanggo ngoncori sawah.

umbul/a

apa bedane têmbung: kombul, kondhang sapanunggalane ing ngisor iki: mangkene:
1^e kombul, marang kabêgjan, bisa suda lumungsur, kaya ta:
« saoto tèmplèk, têrik bèjèn, rokok dika » lagi kombul, têgêse: lagi, ora mêsthi langgêng kombul bae.
2^e kondhang, kêkuwataning kudrat lan iradat, kaya ta:

--- 66 ---

kondhang baguse R. Jaka Tingkir. ( Sandhung jêkluk tiba kabruk | sambat Radèn Jaka Tingkir | ... |). Talèdhèk aran Marikangên, rupane ala sarta cacad kêncèt, nanging kondhang apiking jogèd lan sindhène, ngungkuli talèdhèk liya-liyane. Iya iku wong yèn lagi kombul, dalah wong kabêgjan diparabi: Martakombul, dening ana jênêng: Marta, kang ora kombul.
3^e kajuwara, marang laku ala, kaya ta: kalakuane Si Păncadhali, maune ginawe rêpit, nanging saiki wis kajuwara gone duwe laku ala dadi benggol kècu. Karyadanur saiki ngubalake ngilmu paldhot, wis kajuwara ing liyan praja.
4^e komuk, marang panggawe ala, kaya ta: komuk baud main (= ngabotohan), komuk baud nyolong kêrtu enz.
5^e misuwur, têgêse: kêprungu ing akèh, kaya ta: misuwur kasugihane, º kapintêrane enz. Wis misuwur Kumbakarna mati | dening Sang Prabu Ramawijaya | ... |

ambêng

Zie rêksa 5.

--- 67 ---

amêng

amêng-amêng Zie lunga 6.

umung

Zie swara 66.Umung swaraning paksi Zie swara lett. a 3.

uga

Zie iya -

agal-lêmbut

Zie kasar 2.

agnya

sarupaning têmbung kang bisa olèh panambang: a, ên, ana, lan: na, kang têgêse: pakon, ingaran: agnya, kaya ta:
« nulisa, tulisên » ana, lan: na.
ugung, gugung, diugung, kêkarêpaning bocah mung diturut.
2^e uja, diuja, kêkarêpan ala ora dipênggak.
3^e lajo, dilajo, diturut saparipolahe, durung diwèhi pangajaran, mungguhing jaran: dilajo durung diarah bêciking lakune.
4^e ênjong, diênjong-ênjong bocah disandhangi tumpuk-tumpuk. (= luwih saka mêsthi Mal.).

--- 68 ---

5^e êla, diêla-êla = pinilala.
6^e êma, diêma-êma = dieman-eman.
7^e dama, Z.v.a. ugung, didama-dama, diunggul-unggulake.

èbèr

Zie dol 13.

ibarat

1^e kuthah gêtih, º ludira, ngibarat wong labuh nganti nandhang tatu.
2^e adus luh, tininggal ing laki nangis sabên dina.
3^e « pêcahing kulit, wutahing gêtih, tugêling balung » pangaran-aran bae.
4^e suku jaja têkên janggut, wong gawe luwang bêcik, ora kêtrima.
5^e sapadhas-pèrènge, salêbak wukire, kajênanga kaebora.
6^e sapalakirnane, sadhêdhak-mêrange, saamis-bacine.
7^e anaa gêdhang pupus cindhe, jamur tuwuh ing waton, krambil tapas limar. Gêtih cinelung balung cinandhi.
ăngka: 5, 6, lan 7, unèn-unèning layang pratăndha têbas gadhe bumi.

--- 69 ---

8^e ora ketang nglimang sukoni, ngibarat malarangi, utawa: ngunggah-unggahi.
9^e nora ketang larang kêmbang | sidaguri sun andhani | ... | ngibarat sumêngka.
10^e udan tangis, ngibarat wong kasripahan.
11^e golèk banyu bêning = madhukun gone kelangan.
12^e golèk wong tuwa = maguru ngilmu tuwa (= kasampurnan).
« 13^e kaya wêdhus diumbar ing pakacangan, of 14^e pitik trondhol diumbar ing padaringan » ngibarat abdidalêm garap dhuwit anglakokake têbas gadhe balănja kang diwêtokake, wis mêsthi nganggo dhuwiting parentah.
15^e pêcêl alu, ngibarat kêdaling wicara kaku, kaya ta: rêmbug iku kang duwe mêndat sathithik, aja kaya pêcêl alu mêngkono, luput-luput mêngko dadi padu.
18^e [7] « kaya wêlut dilêngani of ênggon wêlut didoli udhèt » kaya ta:
a. aku ora ngandêl, unimu lunyu kaya wêlut dilêngani (wong kêrêp goroh clathune).

--- 70 ---

b. aku arêp diblithuk, ditawani gêlang kuningan diawadake mas, tawane sèkêt rupiyah, tak ênyang sêtèng, wonge isin gêlêlês lunga tanpa pamit, ora wêruh ênggon wêlut didoli udhèt (wong bodho arêp ngapusi wong pintêr).

ubut

ubut-ubut Zie maling 13.

ebat

Zie eram 5.

ubaya

Zie sarèh 5.

abang

ngabang-bironi Zie ulat 17.

athuk

Zie angur 6.

ithil

Zie gêmi 3.

ênga

1^e ênga of wênga, ênga- (of wênga-)kna lawange.
2^e ungkabana tenonge, º kêkêbe.
3^e bukakên tutupe, (lodhong of cangkir) bukakên bênike.
4^e copotên gabuse tutup kecap.Nanging: dhrotên [dhro...]

--- 71 ---

[...tên] konyake.
5^e silakna gêbêre.
6^e biyakên gêdhège, º tapihe.
7^e piyakên parine, º kacange.
8^e lingkabên babute.
9^e gêlarên kalasane.
10^e wudharing gêlung, º janji.
11^e udhalên bakone, ngudhal-udhal wadining wong.
12^e cucul kulambi, º kanthong, jaran ucul, bocah ngucul, nguculi tali, nguculake pitik.
13^e bênggangên galare, lara wis ambênggang galar ora modar-modar.
14^e jèrèngên memehane wijen.
15^e diura-ura sandhangane.
16^e diawut-awut bêrase.
17^e diadhul-adhul kapuke.
18^e diècèr-ècèr: kaya ulur kacang.
19^e diorak-arik barange.

angin

1^e masuk angin, lara wêtêng rasane kêmramyas.

--- 72 ---

2^e olèh angin = karêjêkèn.
3^e kanginan = lara.
4^e ngangin-angin, martakake.
5^e ngatasangin (sabrang) bawahangin (pulo Jawa).

angur

1^e « angur of anguk » (marang bêcik) kaya ta:
Kula angur nunggang jaran sing bandhol kambi jaran gilap J.Z. I. 155-2.
angur mêkotêna nyai id. 174-4.
angur balakaa bae id. 188-5 v.o.
2^e luwung (tundhaning ala) kaya ta:
aluwung kowe mung kalah salawe, aku sèkêt.
aluwung kowe wis cêmanthèl dadi jajar, aku iki isih magang.
« 3^e pilaur, 4^e pilampu, 5^e pilalah » (pamilih mênyang ala).
dipilaur ngêlèh karo mulih.

--- 73 ---

« dipilampu of dipilalah » wong liya karo sadulur.
6^e athuk (pamilih mênyang bêcik).
athuk iki tinimbang karo kuwi.

ăngka

têmbung: ăngka, nomêr sarta klas, padha kanggone, kaya ta:
1^e taun Dal, ăngka 1839.
2^e anane nomêr siji. Bathikan nomêr loro, dudu bathikan karaton.
3^e nunggang klas băngsa sabrang bae, aja nunggang klas murah, bayarane kacèk sathithik, pakolèhe ora suk-sukan, tur iya padha aran klas têlu.

anguk

Zie angur 1.

angok

Zie suda 6.

angkat

pangkat Zie jênêng 8.

êngkas

Zie manèh 2.

ungkab

Zie ênga 2.

ingkang

Zie kang.

--- 74 ---

« ingkang mawi = sabab » Zie marga ben., en J.Z. I. 13-2.

angêt

mangêt-mangêt Zie antara 3.

ingêt

Zie wêruh 26.

ungsi

Zie lunga 15.

ăngsa

ngăngsa Zie ati 3 voor nistha.

angsur

ngangsur-angsur Zie napas 4.

angèl

1^e angèl, tumraping barang, kaya ta: jajal-jajal ngaji iku angèl tinimbang karo jajal-jajal maca, dening aksarane katon bruwêt. Dhasar angèl, ora gampang atèn-atènane.
2^e ewuh, tumraping ati, kaya ta: yèn mêtu lor: ewuh, akèh para putri. Yèn mêtu kidul: angèl dalane, menggak-menggok nganggo mlumpat kalèn, bêcike mêtu ngarêpan bae.
3^e kangelan Zie rêkasa.

--- 75 ---

Apa bedane têmbung: kangelan, lan: rêkasa, mangkene:
a. Yèn kaananing pratingkah nganggo: kangelan.
b. Yèn kaananing awak, nganggo: rêkasa.
Kaya ta: munggah pasarean gunung Adêg, iku kangelan bangêt, rêkasa linakonan dening wong kang durung tau munggah gunung, dening dalane andêdêr.

anglêk

Zie rasa 5.

angap

Zie napas 8.

anggo

apa bedane têmbung: nganggo, lan: mawa, mangkene:
1^e nganggo, kanggo panggandhènging têmbung kang ana dumukane, kaya ta:
klênengan nganggo disindhèni, nanging suguhe mung sêga pêcêl nganggo êndhog pindhang.
2^e mawa, kanggo panggandhènging têmbung kang ora ana, kaya ta:
nagara mawa tata desa mawa cara, dol tinuku omah mawa prajangji sataun isih kêna balèn.

--- 76 ---

engga

têmbung: saengga K.N. kanggone ing ukara, mungguhing têmbung N. nganggo sambawa: na, nanging: mungguhing têmbung K. ora, bali marang uwiting rimbage, kaya ta:
« saengga kalakona, saengga kalakonana » N. kalampahan K.
saengga kalakokna N. kalampahakên K. Zie upama.

ênggon

Zie olèh 2.

anggon datanpa grana

Zie isbat 27.

anggêr

Zie janji.

anggit

Zie rèntèng 10.

anggal[8]

a. Zie samar 1 en 2.
b. Zie gugup 3.
apa bedane têmbung: enggal lan liya-liyane ing ngisor iki, mangkene:
1^e enggal, kanggo ing têmbung, kaya ta: enggaling carita, enggaling laku (niet lumaku) enggaling prakara enz.

--- 77 ---

2^e gêlis, kanggo ing laku, kaya ta: gêlis êndi têkaning Bacêm Si Suta lan Si Naya, lakune gêlis, enz.
3^e rikat, kanggo ing pratingkah, kaya ta: rikat garapane, º tulisane, (niet gêlis) rikat lakune (ora: enggal of gage).
4^e kêbat, kanggo ing sananta, kaya ta: dikêbat lakumu.
« 5^e gage, 6^e tumuli » kanggo ing agnya, kaya ta: gage of tumuli mangkata.
« 7^e situ-situ, 8^e lap-lap » pratingkahing laku kêsusu, kaya ta: situ-situ of lap-lap lakune.
9^e iyag-iyag, uga pratingkahing laku saka obahing awak, kaya ta: iyag-iyag lakune.

anggêp

Zie siya 4.

ing ngêndi

têmbung pitakon ing ngêndi, olèh wangsulan: prênah, kaya ta:

--- 78 ---

ing ngêndi « ing kene, ing kono, ing kana » of êmbuh.

ingatase

apa bedane têmbung: ingatase, lan: mungguh, mangkene:
1^e ingatase, kanggo ing meervoud kaya ta: ingatase nabi kita, º wong aurip º layang anggêr, enz. Zie bêbuka p. 8.
2^e mungguh, kanggo ing enkelvoud kaya ta:
mungguhing aku of kowe, voorb:
mênggah tiyang èstri ing ngrika J.Z. I. 177-2.
mungguh barang sing dika kêmpit niku id. 107-2 v.o.
dene mungguhing kowe Indj. 176-2 v.o.

[NA]

nini

kumini Zie ati 4 voor luwih.

narendraputra

Zie baliswara lett. a.

noraga

Zie sor 2.

nuraga

Zie luwih 7.

nêk

Zie jinja 3.

--- 79 ---

nakal

Zie dhugal 5.

nadar

Arb.
1^e nadar (kamurahaning ati) kaya ta:
aku duwe nadar, yèn anakku olèhe lara wis waras, tak jak jajan mênyang pasar Bêkonang.
2^e kaul, Arb. (kabungahaning ati) kaya ta:
aku duwe kaul, yèn gusti kangjêng sida dipundhut mantu ing sampeyan dalêm ingkang sinuhun kangjêng susuhunan: aku ngedan.
3^e punagi (têmêning janji) kaya ta:
wis tak punagèni yèn dara Dèn Ajêng Danar sida dadi mantuku bakal tak tukokake suwêng rêga sèwu rupiyah.
4^e pratignya (têtêping ati) kaya ta:
aku pratignya Si Darpa têtêpa dadi satruku, dadia sukêt aku êmoh ngrênggut, dadia banyu aku êmoh nyawuk.
5^e prasêtya (têmêning ati) kaya ta:
prasêtyaku sanadyan ngantia nini-nini, aku ora sumêdya laki yèn ora entuk kang dadi pangajapanaku ing tawang.
6^e midhang Kw. Zva. ngangkat, ngluwari, (mulyakake =

--- 80 ---

sidhêkah) iya iku gawe bêcik marang patilasane wong misuwur dening panuwune wus katutugan, kaya ta:
midhang marang Kyai Bathang (= Radèn Pabelan kang sinare pojok lor wetaning alun-alun Surakarta).
7^e ngluwari ujar, uni kang wis kêwêtu ditêtêpi (= nadar).

nadyan

têmbung: sanadyan, kanggone ing ukara olèh sambungan têmbung: nanging, mung, ewadene tuwin suprandene, têgêse: beda-beda, kaya ta:
1^e sanadyan priyayi, nanging aku êmoh ngêpèk mantu, têgêse: ngêsorake priyayi mau.
2^e sanadyan Supraba myang Ratih mung dadi kanthinira M.H. 5-5 v.o.
3^e sanadyan sugih, singgih, ewadene ora dikèdhêpi ing wong, têgêse: ngrèmèhake sugih singgihe wong mau.
4^e sanadyan dilakoni suku jaja têkên janggut (angglungsar) suprandene ora kêtrima, têgêse: têtêp isih kaya mangkono.

--- 81 ---

5^e sanadyan ala rupane, nanging prak-ati, têgêse: nyuda alaning rupa.

notog

Zie tog 3.

nistha madya utama

Zie antara.

napas

= ambêkan
1^e napas cêkak of landhung.
2^e sêsêg, ambêkan cêkak.
3^e cêgèh, kangelan olèhe ambêkan dening kuwarêgên.
4^e ngangsur, ambêkan kêrêp nganti kêprungu dening lara arêp mati, utawa mêntas malayu.
5^e mêngkis-mêngkis, lara napas ambêkane sêsêg.
6^e mênggèh-mênggèh, napas sêsêg mêntas lumayu.
7^e mêgap-mêgap, napas cêkak.
8^e mangap-mangap, napas cêkak nganti ora bisa mingkêm.

nêdhêng

Zie măngsa 6.

nom tuwa

Zie antara 4.

nomêr

Zie ăngka 2.

nagara mawa tata desa mawa cara

Zie P.M.I. art. 42 en 46.

--- 82 ---

a. paitane wong ana ing praja nganggo astha brata, kaya ta:
1^e tatakrama, iku kang dadi talêsing pasuwitan.
2^e sastra, pikukuhing pasuwitan.
3^e astra, pagêring pasuwitan.
4^e wicara, talining pasuwitan.
5^e wiraga, rêngganing pasuwitan.
6^e basa, kaluwihaning pasuwitan.
7^e sabawa, utamaning pasuwitan.
8^e kriya, pikukuhing pasuwitan.
b. araning nagara Zie camboran, II.
c. paitane wong ana ing desa nganggo catur brata, kaya ta:
1^e sumurup caritaning desa-ingadesa, bedane tanah Pajang lan Sukawati, apadene tanah pagunungan tuwin ngare.
2^e kisma, sumurup marang watêk sarta pangulahing lêmah.
3^e tarulata, sumurup wêwatêkaning tanduran, gêlême ditandur ing lêmah apa.
4^e măngsa, sumurup marang panyêbar sarta pananduring wiji ing

--- 83 ---

măngsa katiga rêndhêng, ora kakilapan marang tibaning udan salah măngsa.

nugraha

Zie luhur 8.

nêng

1^e ênênging ati, ênênging watu.
2^e sênêng, tumraping ati katutugan karêpe, P.M.II. 16-1 v.o.
3^e mênêng, tumraping manungsa, kewan tuwin barang, kaya ta: mênêng ora caturan, mênêng mari ngocèh.Suwuk = mênênging gamêlan.

ning

1^e êning, têranging ati, kaya ta: pikirmu êningna, nêgêsa karsaning dewa kang linuwih, kaya-kaya kêlakon kang dadi sêdyamu.
2^e wêning, tumraping manungsa, kaya ta: wêninging ati.
3^e bêning, tumraping barang, utawa bisa tumraping manungsa, kaya ta: banyu bêning. Intêne putih tur bêning. Ulate bêning lêri. Golèk banyu bêning (madhukun).

nanging

I. Têmbung: nanging, yèn têgêse dadi kosokbali,

--- 84 ---

kalêbu ing ukara Malayu, kaya ta: ora sugih, nanging mlarat, dudu êmas, nanging salaka, enz. nanging yèn têgêse ora owah, kalêbu ing ukara Jawa, kaya ta: ora ayu, nanging mêrak-ati, têgêse: iya isih ora ayu bae, nanging duwe mêrak-ati.
Rêdi Kênaka botên patos agêng, nanging mênggêr Zie R.T. 102-5. Têgêse: gunung Kênaka iya isih têtêp ora pati gêdhe, mung katone mênggêr. Iku ta sapa kang wêruh, nanging kiraning tyas mami, Zie M.H. 6-3.
Nanging II = malah, namung en dhatêng, kaya ta:
Niyat kula botên namung badhe dhatêng Roma tuwin ing Jatinagara kemawon, malah (= nanging) dhatêng ing Bagêlèn sarta dhatêng ing Prabalingga J.Z. I 15-2 v.o.
Botên waton sumêrêp, namung (= nanging) waton dugi-dugi kemawon, id 50-1 v.o.
Anggèn kula masrahakên botên dhatêng sadhèrèk sampeyan èstri, dhatêng sadhèrèk sampeyan jalêr id 50-2 v.o.

--- 85 ---

[CA]

cihna

apa bedaning panganggone têmbung: cihna, tăndha lan têngêr, mangkene:
1^e cihna, kanggo ing prakara, kaya ta: suwêng cihnaning prakara gumantung ing parentah.
2^e tăndha, kanggo ing pamitran, kaya ta: misungsung pangunjukan gêlas akik, minăngka tandhaning katrêsnan.
3^e têngêr, kanggo pangeling-eling, kaya ta: pasareane bapak durung tak têngêri sêkaran, amarga durang[9] sèwune.

conto

Zie pola 2.

candhi rusak

Zie baliswara 4.

candhêt

Zie pênging 8.

condhong

a. Zie tut 5.
b. Zie tunggal 2.
c. Zie bantu 8.
apa bedane têmbung: condhong, lan: rujuk, kaya ta:
aku wis « condhong, rujuk » rêmbugmu, apa padha bae, ora,
1^e condhong (vgl. rujuk) kanggo êmpaning ati

--- 86 ---

nimbang prakara kang rinungu, kaya upamane rêmbuge si a lan b wis rujuk, si c muni: aku wis condhong (ngarêpi kang rinêmbug) nanging yèn rêmbuge si a lan b gèsèh, si c muni: aku rujuk rêmbuge of panêmune si a apa si b of aku ora rujukkabèh, dene panêmuku mangkene ...
2^e rujuk, têgêse: panêmune wong loro utawa luwih kang wis dilairake ora gèsèh, dirujuki, nanging: condhong panêmune wong siji rewange caturan ora gèsèh, iku dicondhongi.

cacah

Zie tugêl.

cocor

Zie pangan 19.

cucuk

Zie pangan 18.

cocok

Zie pangan 14.

cècèg

of cocog. Zie tut 4, en Zie tunggal 3.
apa bedane têmbung: cècèg, lan: cocog, mangkene: cècèging ati, cocoging petung.

cur

Zie iling 2 en umbul 8.

--- 87 ---

coro

nyoro Zie cangkêm lett. a. 6.

carik

apa bedane têmbung: carik, lan: juru tulis, mungguh ing Surakarta, mangkene:
1^e carik, abdidalêm karaton, kadipatèn, kapatihan, padha nganggo têmbung: carik, kaya ta: wadana kaliwon, panèwu mantri, răngga (lirune lurah) bêkêl, jajar carik. Kampung Carikan.
2^e juru tulis, abdidalêm pulisi sarta bature para kabudidayan, sinêbut: juru tulis, kaya ta: juru tulis kabupatèn, dhistrik, ondêrdhistrik: Klathèn. Juru tulis pabrik Maja, juru tulise tuwan anu enz.

carita

Zie calathu 5.

carobo

Zie rêgêd 1 voor wong.

carêbak

Zie ati 7 voor nistha.

cukul

cêcukulan kang ana kramane, kaya ta:
ila-ila N. kambêngan K.
nagasari K.N. nagasantun K.D.
rêjasa K.N. rêjaos K.D.

--- 88 ---

kêtan K.N. kêtos K.D.
kapas K.N. jujutan K.D.
kêdhêle K.N. kêdhangsul of dhêkêman K.D.
kayu N. kajêng K.
kêmiri K.N. dherekan of pidakan K.D.
durèn K.N. ambêtan K.D.
trêmbalo K.N. trêmbajêng K.D.
têbu N. rosan K.
suruh N. sêdhah K.
sukêt N. rumput K. en dhukut K.D.
waru N. wande K.D.
pênjalin N. pênjatos fac. K.
pacar banyu N. pacar toya K.
pari N. pantunK.
pring N. dêling K. rosan K.D.
jêruk N. jêram K.
jati N. jatos K.
jambu K.N. jambêt fac. K.
jambe K.N. wohan fac. K.

--- 89 ---

jagung K.N. boga of janggêl K.D.
mrica K.N. mriyos K.D.
maja K.N. maos K.D.
galugu K.N. galêga K.D.
gêdhang N. pisang K.
gaga K.N. gagi K.D.
bako N. sata K.

cukul (kêmbang)

cêcukulan kang kêmbange ana arane dhewe, kaya ta:
arèn kêmbange: dangu.
nipah: dongong.
năngka: babal.
cubung: torong.
cêngkèh: polong.
randhu: karuk, Zie jambu ben.
kêncur: sèdhêt.
kanthil: gadhing (durung mêgar).
kacang: bundhêl of bêsêngut.
kara: kêmbang of pêntil: kèpèk.
krambil: manggar.

--- 90 ---

kelor: godhong of kêmbang: limaran.
kluwih: onthèl.
kopi: blanggrèng.
kapas: kadi.
kimpul: pancal, apa: pacal.
durèn: dlongop.[10]
têbu: pupus of kêmbang: glêgês.
suruh: drèngès.
salak: kêthêkêr.
pohung: ingklik.
pandhan: pudhak.
pête: pêndul.
dhadhap: celung.
jati: jangglêng.
jambu: karuk Zie randhu bov.
jambe: mayang.
jagung: jêmbut,[11]
jengkol: cuwis.

--- 91 ---

mlinjo: ucêng.
garut: grêmêng.
gêdhang: kêmbanging uwit: tuntut. Kêmbanging uwoh: paran.
blimbing: maya.

cukul (woh)

cêcukulan kang wohe ana arane dhewe, kaya ta:
arèn: wohe: kolang-kaling.
kanthil: gandhèk.
turi: klenthang.
so: mlinjo.
sambi: kêcacil.
wi: wohe ing dhuwur: katak.
widara putih: anyang.
pucung: kluwak.
gêbang: krandhing.
bêsusu: wohe ing dhuwur: bêngkowang.

cukul (wiji)

cêcukulan kang wijine ana arane dhewe, kaya ta:

--- 92 ---

asêm, wijine: klungsu.
năngka: bêton.
cipir: botor.
randhu: klênthêng.
kuwèni: pêlok.
kluwih: bêton.
kapas: wuku.
durèn: pongge.
tanjung: kêcik.
sawo: kêcik.
pakèl: pêlok.
pêlêm: pêlok.
jambe: jêbug.
mlinjo: klathak.

cukul (pêntil)

cêcukulan kang pêntile ana arane dhewe, kaya ta:
asêm, pêntile: cêmpaluk.
năngka: gori, banjur thèwèl.
randhu: karuk.

--- 93 ---

krambil: bluluk, banjur: cêngkir, banjur: dêgan.
kuwèni: gêndheyo.
jambu: karuk.
jambe: blêbêr
jagung: jantenan.
mlinjo: kroto.
manggis: blibar.

cukul (godhong)

cêcukulan kang godhonge ana arane dhewe, kaya ta:
injên-injênan, godhonge: dingkik.
ilèr: sisik bang, T.P. 1909 No. 69.
asêm: sinom.
cipir: cêthèthèt.
cêkuk: sriwadari.
randhu, sêmarakandhi of baladewa.
kacang: lêmbayung.
krambil, pupuse: janur, godhonge: blarak.
kelor: limaran.

--- 94 ---

kimpul: lumbu.
kimpul alas: kombang T.P. 1909 No. 69.
turi: pêthuk.
tela: jlegor.
têbu: glêgês (pupus).
wuni: pojar.
widara putih: trawas.
lêmpuyang: lirih (pupus).
lombok: sabrang.
pring: lar manyura T.P. 1909 No. 69.
jarak: blêdhèg.
jambe: dêdêl (pupus).
mlinjo: so.

coklèk

Zie pêpês 7.

cikbèn

1^e cikbèn, têgêse: panglulu marang ala, kaya ta:
cikbèn dadi priyayi, rasane: măngsa lawasa: ora.
2^e supaya, têgêse pamurih marang bêcik, kaya ta:

--- 95 ---

supaya dadi priyayi, rasane: kênaa dingèngèri marang sanak sadulure.

cidra

Zie goroh 2.

catur

Zie calathu 6.

catur upaya

Zie bojo lett.a.

caturbrata

Zie nagara mawa tata.

cuwa

kacuwan, ora katutugan karêpe, kosokbaline: kasêmbadan, katutugan karêpe, Zie P.M.II.art 101.

cuwèr

Zie ajèr 2.

cawêt

Zie lambe lett. b. 4.

cawis

Zie sadhiya 4.

cul

Zie ênga 12.

calon

Zie bakal 2.

calak

1^e calak, andhisiki calathu nugêl wikalpa (ucap).
2^e lancang, andhisiki pratingkah kang ora diwênangake.
3^e diksura, kêmajon solah-bawane ana ing pasamuan.

--- 96 ---

4^e kurang ajar = ora sumurup marang tatakrama.
5^e kêdhisikan tuwuh = bocah wani nyambungi caturane wong tuwa.

cêluk

Zie calathu.

cilaka

1^e cilaka, ana timbangane: bêgja (bêgja cilaka), saka pandamêling Allah, utawa kudratullah, kaya ta: cilaka kêna walating wong tuwa (bêgja mênang lotre satus èwu). Kabêgjan lan kacilakan dudu gaweyaning manungsa, atas saka karsaning Allah.
2^e kojur, ana timbangane: mujur (kojur mujur) uga saka pandamêling Allah, utawa kudratullah, kaya ta: kojur, botohan sawêngi prasasat ora ngukup, kosokbaline:
Mujur, botohan sawêngi prasasat ngukupi bae. Kêjujur luwih saka kojur, kaya ta: botohan rambah-rambah tansah kalah bae.
3^e tiwas, saka panggawening manungsa (iradatullah) kaya [ka...]

--- 97 ---

[....ya] ta: tiwas gone dadi tuwa, anak putune padha ambêlasar saka kurang pamardine marang kapintêran dhèk isih bocahe, saiki padha murang sarak.
Kêtiwasan saka kurang prayitna, kêsokan malam sikile. Amargi saking tiwas kula botên sagêd ngupajiwa sanèsipun, J.Z. I. 109-9 v.o.
4^e bilai, uga saka panggawening manungsa (iradatullah) kaya ta: bilai omahku kobong. Kabilaèn mêntas kobongan. Kabilaèn sawahe tinêba ing ama tikus.

culika

Zie goroh 5.

calathu

Zie 8 ben.
1^e uni, mungguhing kewan sarta barang, kaya ta: unine manuk ngocèh, unining gamêlan, enz. nangingmungguhing manungsa dadi têmbung Ks. Muni sagêlêm-gêlême dupèh ora anjangani. Muni ala enz.
2^e unadika, ngunandika, clathu dhewe mratelakake utawa ngrasakake apa-apa kang kalêbu ing pamikir.

--- 98 ---

3^e undang, ngundang, muni ngarani jênênging wong utawa khewan (Sopi).
4^e udur, clathu rêbut bênêr muni barêng.
5^e carita, clathu dhewe mratelakake lêlakone para misuwur ing jaman kuna: tanpa lesan. Nyaritani, marang wong siji nganggo lesan.
6^e catur, caturan, clathu ana rewange. Nyatur, muni dhewe ana sangarêping wong, ngarani alaning wong.
7^e cêluk = undang.
8^e calathu, muni apa-apa. Nylathoni, muni ala marang wong. nylathokake, muni dhewe nirokake unining liyan, kaya ta: nylathokake unining wayang Radèn Gathutkaca, utawa nylathokake bocah kang durung bisa clathu.
9^e rècèh, ora lèrèn-lèrèn calathu.
10^e rasa, ngrasani, ala bêciking wong, beda karo: nyatur, mung ala. ngrasakake, clathu sajroning ati.
11^e rêmbug, rêmbugan, muni ana lesane karo

--- 99 ---

wong siji utawa luwih. Ngrêmbug kabêkêlan bumi desa Manjung. ngrêmbugi si a gêlême bali suwita manèh. Ngrêmbugake omah arêp didol.
12^e kăndha, clathu dhewe marang wong, mratelakake lêlakon kang mêntas tinêmu, kaya ta: wêruh bangke kèli, dadi beda karo carita. bov.
Ngandhani, clathu marang sawijining wong kang durung dingêrtèni. Ngandhakake, clathu marang sawijining wong tumraping wong liya.
13^e trampil, gampang nampani gunêming wong.
14^e tutur, kaya ta: tutur ala bêciking wong. Nuturi, clathu marang wong supaya mituruta karêpe. Nuturake, clathu marang wong ngarani alaning wong liya.
15^e tumbak cucukan, clathu ngadu-adu murih crahing saduluran.
16^e srasehan, ngamasake (= nimbangake) panêmu.
17^e samanta, nyamantakake (= mupakatake) panêmu.
18^e sambat, adhuh biyung, Allah tobat.

--- 100 ---

19^e wacana, imbal wacana= caturan.
20^e wicara, wong micara = clathu nglungguhi yogya paraning basa, ora kurang ora luwih.
21^e wuruk, muruk, supaya diturut unine. Muruki supaya dilakoni karêpe.
22^e wirasa, kang kanggo kramane, kaya ta: punapa sawiraosing sêrat (= uni) sampun kula tupiksani.
23^e wêkas, mêkas, duwe panjaluk utawa pamurih ngolèhake utawa nêkakake apa kang dikarêpake. Mêkasake ngundang wong katêlu saka wong kapindho.
24^e wadul, clathu nuturake alaning wong tumraping awake. Madulake, clathu nuturake alaning wong tumraping liyan.
25^e wuwus, Kw. = calathu, muwus, kanggo ing têmbung Ks. kaya ta: muwus sagêlêm-gêlême.
26^e walèh, pangaku kang maune mukir.
27^e lindur, nglindur, muni ora tata sajrone turu.
28^e lapur, muni kalawan lesan, utawa ijoan tuwin [tuwi...]

--- 101 ---

[...n] kamot ing layang katur marang dhêdhuwurane, mratelakake gone nglakoni parentah utawa pagawean kang wis diwajibake. Nglapurake tutur apa-apa marang kang duwe wajib, kaya ta: nglapurake pari wis tuwa.
29^e parentah, têgêse: pakon ijoan, utawa kamot ing layang.
30^e prakaran, rêbut bênêr katur ing parentah.
31^e prasabên, têgêse: piwêkas apa-apa kang durung kalakon, kaya ta: sesuk jam nêm, tak arêp-arêp têkane, aja pating krêncil.
32^e pikir, mikir, uni sajroning ati ora kawêtu.
33^e pitungkas = wêkas.
34^e dhawuh, N. dhawah K. voor K. I. = parentah.
35^e jêrit, anjêrit, sambate wong wadon.
36^e juwèh = rècèh, ora lèrèn-lèrèn calathu.
37^e jêlèh, anjêlèh, sambate wong lanang, utawa bocah lanang wadon.
38^e gunêm, gunêman, muni ana rewange, ngrasakake barang satêmu-têmune tanpa pada.

--- 102 ---

39^e grênêng, grênêngan, clathu dhewe, ngarani ora bênêr marang kang nyrêngêni dhèwèke, dening ora rumasa luput.
40^e grunêng, grunêngan, clathu dhewe ora narima disrêngêni dening ora rumasa luput.
41^e grêncêngan, padu rêbut bênêr clathu sêru.
42^e grantês, anggrantês, clathu dhewe nglairake susahing ati ênggone nandhang papa cintraka.
43^e grênjêl, anggrênjêl, lara atine ora kêwêtu.
44^e grètèh, kêrêp nuturi marang panggawe bêcik.
45^e grêsah, anggrêsah, sambat susah.
46^e grapyak of gapyak,[12] rumakêt kêrêp calathu.
47^e grêjêg, clathu sêru rêbut bênêr kanthi pratingkah.
48^e groyok, clathu rikat, cawuh, kêsusu.
49^e grêmêng, gumrêmêng = grênêng bov.
50^e grumung, gumrumung, wong akèh.
51^e grèmèng, clathu ora urut, tanpa pada.
52^e gêrêng, gêrêng-gêrêng, sambat kêlaran.

--- 103 ---

53^e gêdobrol, kăndha goroh.
54^e gêdêbus, id.
55^e gêtak, anggêtak, swara dikagètake.
56^e gêsah of gusah, swara disêrokake.
57^e galêndhêng, anggalêndhêng, clathu dhewe karo lunga maoni karêping wong padha anane.
58^e galuruh, anggaluruh sambat kêlaran.
59^e golak-galik, of golak-galok, swarane wong wadon, utawa wong lanang maca.
60^e glayêm, gloyam-glayêm, clathu sajak ala nganggur.
61^e glêgês, angglêgês, angguyu lirih.
62^e glègès, angglègès, angguyu kurang ajar.
63^e gupruk = rame, swarane wong kăndha sêru.
64^e bètèh, padu ana ngarsaning parentah.
65^e blaka, pangaku kang maune mukir, mungguhing samubarang prakara.
66^e beja, pangundang kang durung kalakon têka, kaya ta: dhèk wingi wis tak bejani, yèn ora kapambêng dina iki tak undang mrene.

--- 104 ---

67^e bêngok, ambêngok, uni sêru.

caluthak

Zie ati 6 voor nistha.

culêng

Zie maling 5.

celengan

Zie lingga lett. f 13.

cêprok

Zie irung 4.

cêpit

of kêcêpit Zie lêmpit.
1^e cupêt pangandêl = ora pitaya marang ing liyan, sumêlang yèn dicidrani, ditêpakake kaya mênyang awake dhewe, sok gêlêm gawe mêngkono.
2^e ora ngandêl, nampik caturing wong kang ngandhakake panggawe, pawarta tuwin sasurupan kang mêntas dilakoni.
3^e paido van idu, maido, anggorohake kandhaning wong sapangarêpan.
4^e ora anggugu, ambalèkake pitutur utawa parentah, êmoh miturut, utawa êmoh nglakoni.

copot

Zie ênga 4 en lingga lett. c 4.
Apa bedane têmbung: copot lan: pocot, mangkene:

--- 105 ---

1^e copot, tumraping barang, kaya ta: copotên gabuse, enz.
2^e pocot, tumraping manungsa, kaya ta: kapocot saka kalungguhane.

cupêt pangandêl

Zie cupêt 1.

caplok

Zie pangan 12.

coplok

a. Zie runtuh 2. b. Zie silihan 9.

cèplês

Zie nyamlêng 3.

cadhong

Zie balănja 4.

cumut

Zie rêgêd, 4 voor wong.

cêmplang

Zie rasa 6.

cêmplung

Zie cêgur 2.

camboran I.

Têmbung camboran, iku ana rong rupa, camboran wutuh lan camboran tugêl, dene têgêse camboran: pamoring têmbung rong lingga kang ora kêna pinisah, sabên pinisah duwe têgês liya, kaya ta:
a. Camboran wutuh.
1. undha-usuk.
2. salatara.

--- 106 ---

b. Camboran tugêl.
3. kakkong verk. v. tungkak lan bokong.
4. dhenok verk. v. gêdhe nonok.
5. dhelik verk. v. gêdhe cilik.
6. dhepok verk. v. gêdhe papak = pok.
7. dhèmês verk. v. gêdhe lêmês.
8. dhegus verk. v. gêdhe bagus.
9. ngronje verk. v. ngron gênje.
10. ngropoh verk. v. ngron kêpoh.
11. ngropèk verk. v. ngron kèpèk.
12. ngrayung verk. v. ngron lêmbayung.
13. ngrangkung verk. v. ngron bakung.

camboran II.

Têmbung camboran araning nagara utawa desa, kaya ta:
1. Kartasura, Kartawani voor temb. sura = wani.
2. Kaliwungu, dikramakake: Lèpèntangi, kuwalik, wungu K. I. tangi K. N.
3. Kaliyasa, ora Lèpèndamêl, dikramakake: Lèpènsiyam, mung mèmpêr saka têmbung: puwasa N. siyam K.

--- 107 ---

4. Surabaya, Surabanggi van ubaya N. ubanggi K. Surabaya, Surapringga van baya = pringga (pakewuh).
5. Salatiga, ora Salatêlu, dikramakake: Salatigên van katiga K. N. katigên K. D.
6. Pakalongan, dikramakake: Pangangsalan, kosokbali, sok kalonga, sijine iya: angsal.
7. Pathi K. N. Santênan, voor temb. pathi = lan santên.
8. Grêsik, dikramakake: Tandhês, van rêsik (= êntèk) nandhês (= êntèk).
9. Bayalali, ora Bayasupe, dikramakake: Bayawangsul van bali N. wangsul K. bangsul K. D.
10. Ngadipira, ora Ngadipintên.
11. Mataram K. N. Matawis K. Ngèksigănda temb. van mata = èksi, ram (= rum) = gănda.
12. Baturana K. N. ana kang ngramakake: Baturadin van rata = radin.

camboran III.

Têmbung: camboran araning srandu, kaya ta:
1 Kulit ayam, iku kulit ing jaba, katone mung yèn biblak kaya klamudan.

--- 108 ---

2. silit kodhok, balung thêngil pungkasaning ula-ula kang ngisor antaraning bokong kiwa têngên.
3. wulu kalong, wulu kang lêmbut ora kasat mata, yèn ora diwaspadakake.
4. wulu setan, wulu mênjila thukul ana ing awak nganti katon dawa.
5^e wulu puhun, wulu kang thukul ana ing jêmpol sikil.
6^e buntut urang, rambut cêndhak kang thukul ana ing êndhas ngisor lêkokaning gulu kang buri, rupane lancip.

cêgah

Zie pênging 3.

cêgèh

Zie napas 3.

Apa bedane têmbung: kêcêgur, lan: kêcêmplung, mangkene:
1^e kêcêgur, barang gêdhe sarta kudu tiba ing banyu, kaya ta: wong kêcêgur sumur, nanging:
2^e kêcêmplung, barang cilik sarta kêna tiba ing pêntasan, ora mung tiba ing banyu bae, kaya ta:
Rèk kêcêmplung ing sumur, º têmpolong, enz.

cagak

Zie saka 2.

--- 109 ---

nyagak pat Zie indhung 3.

cêgat

nyêgat Zie têmu 13.

cugêtan atèn

Zie ati 5 voor watêk.

cebol gayuh lintang

Zie isbat 6.

cablèk

Zie tangan 7.

ciblok

Zie runtuh 5.

cêtha

Zie têrang 6.

cêthot

Zie tangan 10.

cithut

Zie mata 8.

cêthil

Zie gêmi 3.

cangkrama

Zie lunga 8.

cêngkorong

Zie bakal 3.

congkok

Zie dol 7.

cêngkiwing

nyêngkiwing Zie gawa 9.

cangkêm

a. Bêdhahan cangkêm.
Bêdhahan cangkêm iku kajaba ămba ciyut, utawa sêdhêngan, ora ana arane, dening ora ana dumukane, nanging bakuning arane ana ing lambe, kaya ta:

--- 110 ---

1^e dhamis, lambe ngisor dhuwur sêdhêngan. Lathi dhamis anggula sathêmplik, ... Tj. R. 48.
2^e gugut, lambe dhuwur copèt, janggute rada dawa.
3^e anggandhul, lambe ngisor luwih sathithik (lambe gandhul mêrak ati).
4^e dongos, lambe dhuwur numpang lambe ngisor.
5^e andombêle, lambe ngisor kandêl nganti katon gusine.
6^e nyoro, lambe ngisor dhuwur sêmu lancip.
7^e kokop, pojokaning lambe kiwa têngên, utawa mung siji ana tilasaning pathèk.
b. Obahing cangkêm.
1^e angguyu of mèsêm.
« 2^e mringis, 3^e mrèngès, 4^e mrongos » mung kacèk kaananing rupane bae, têgêse: ngatokake untu, nanging:
« pringas-pringis, pringisan » ngatokake untu dening kêlaran, beda karo:

--- 111 ---

prengas-prèngès, angguyu tutuk sêmbrana parikêna.

cangking

Zie gawa 8.

[RA]

ri

nglincipi Zie durcara 6.

rèh

Zie kon 6.
Sarèhning = awit saka. Upama: sarèhning bangêt butuhku, Zie J. Z. I. 191 - 1 v. o.

rai

raining layang: waton kang ora ditulis.
raining jidaran: ethoke papat pisan.

rahab

Zie sudi.

rêna

Zie dhêmên 4.

rena

Zie lunga 16.

ronce

Zie rèntèng 8.

ranti

of rumanti Zie sadhiya 5.

runtuh

1^e runtuh, têgêse: pisah saka gantilane, kaya ta: pêlêm runtuh, enz. kêna sinilih: runtuh tyase tibèng siti, ... P. K. en Zie silihan 10.
2^e coplok, têgêse: pisah saka ing êmbanan, kaya ta: panunggule coplok saka êmbanane, kêna sinilih [si...]

--- 112 ---

[...nilih]: coplok marang kawruh itung, Zie silihan, 9.
3^e rigol of rugol = runtuh.
4^e gigol of gugol = runtuh.
5^e ciblok of jiblok = runtuh.
6^e giglok of guglok = runtuh.
7^e rontog, pêntil pêlêm rontog, kêna sinilih: tungtung rêkta ngrarontog ati, M. H. 4 - 1 v. o.
8^e gogrog = runtuh saka kêlaran, kaya ta: pêntil pêlêm gogrog kabèh dening wite arêp mati pinangan jamur upas. Wong mêtêng gogrog dening lara panastis.

runtut

Zie tut 1.

runtung

Zie rèntèng 4.
1^e rèntèng (vgl. runtung en once) têgêse: ngumpulake barang sarana sunduk, kaya ta: gangsir sarèntèng.
2^e gandhèng, têgêse: ngumpulake barang sarana tali, kaya ta: buntêlan cilik-cilik digandhèng dadi siji.
3^e kanthi, kanthèn.
a. nganthi garwa, tangan diblêngkukake bau kiwa cinêkêl ing tangan têngên, mungguhing garwa kang asor darajate, bau

--- 113 ---

têngên cinêkêl ing tangan kiwa mungguhing garwa kang unggul darajate.
b. nganthi pangantèn, wong loro nyêkêli tanganing pangantèn kiwa têngên, padha anggêjojor.
c. kanthèn, bau kiwa lan bau têngên disloboki tangan banjur padha diblêngkukake.
4^e runtung, wong lumaku ngarêp buri ingaran: runtung-runtung.
5^e dhèncèng, wong lumaku abêbarêngan.
6^e ganthèt = kanthèt, barang dikumpulake dadi siji sarana tali.
7^e once, nata kêmbang ginandhèng kalawan bolah.
8^e ronce, uga nata kêmbang kalawan bolah.
9^e gubah, anggubah, iya uga nata kêmbang kalawan bolah.
10^e anggit, nata ukara.
11^e apus = anggit.
12^e karang = anggit.
13^e dhampyak, dhampyak-dhampyak têgêse: wong akèh lumaku abêbarêngan.

--- 114 ---

rundha

Zie rêksa 7.

randhu alas ru...

Zie isbat 3.

rindhik

Zie alon 2.

rindhik asu di...

Zie sanepa, 10.

randhat

of rêndhêt Zie alon 9.

ronje

Zie camboran I. 10.

rècèh

Zie calathu 9.

rikuh

Zie gidhuh 7 en Zie ulat 21.

rukun

Zie tut 3 en Zie tunggal 10.
1^e rukun, têgêse: golonging ati.
2^e kêmpêl of kumpul, têgêse: kêmpêl, pamoring barang. Kumpul, golonging ati.
3^e guyub, golonging wong, mulane têmbung: parukunan, ora kêna liniru: pirukunan, nanging: pakumpulan of paguyuban, padha kênane.

rikat

Zie enggal 3.

rêksa

1^e ngrêksa of rumêksa pasanggrahan, iya iku wong diparingi wêwênang saka sing kagungan, nanduri utawa ngêpèki wêtuning pasanggrahan, aja kongsi dirusak ing wong.

--- 115 ---

2^e tunggu (ing wayah awan) kaya ta: bocah tunggu omah aja kongsi kalêbon wong ala. º ambêngan, aja kongsi dicocok ing asu. º pari tuwa aja kongsi tinêba ing manuk kang nisil pari.
3^e jaga (nyăngga gawe ing wayah awan) kaya ta:
jaga nagara, Zie seba 3. jaga marang pabrik, utawa marang kadêmangan, apèk godhong, kayu, utawa ngisèni kulah, tuwin rêrêsik kêbon.
4^e kêmit (wong cilik) = tungguk of jaga nagara (priyayi) nyăngga gawe mêlèk ing wayah bêngi, kaya ta: kêmit marang pabrik, º pasanggrahan, º kadêmangan. Tungguk marang srimanganti. Jaga nagara marang alun-alun, enz.
5^e ambêng, nyăngga gawe ing wayah bêngi, biyantu lakuning pulisi arêp nyêkêl durjana.
6^e ayêr, wong desa kang nyăngga gawe ing wayah awan, lumêbu marang patuh nagara, sarta wis anggawa godhong, kayu, gawene apèk banyu lan rêrêsik kêbon.
« 7^e rundha, 8^e patrol » rundha patrol, pagawean pulisi [puli…]

--- 116 ---

[…si] ing wayah bêngi. Ing Surakarta, rundha: mubêng, patrol: mandhok ana ing gêrdhu.
9^e pamong of momong, ngrêksa bocah cilik.

rakus

Zie ati 4 voor nistha.

rêkasa

1^e rêkasa, tumraping ati utawa awak, kaya ta: gawe rêkasaning ati. Yèn kolakoni dharat rêkasa. Saiki pagaweanku rêkasa, enz.
2^e kangelan, tumraping pratingkah utawa bausuku, kaya ta: kangelan panggambare. º lakune, enz. Rêkasa uripe (kamlaratan) nanging: kangelan uripe (nyandhak tuna anggayuh luput).

rudatin

Zie ati 5 voor susah.

roda-paripaksa

Zie pêksa.

ratan

Zie dalan 3.

ratêngan

Zie dol 4.

rasa

Zie calathu 10.
Ing ngisor iki aran sarta manggoning rasa, kaya ta:

--- 117 ---

1. aor, rasaning jengkol.
2. anyir, rasaning blondho.
3. asin, rasaning uyah.
4. adhêm, tanpa uyah.
5. anglêk, lêgi bangêt.
6 cêmplang, kurang bumbu.
7. kêcut, wuni.
8. kêmêtèp, lombok jêmprit.
9. tawa, banyu.
10. tumêk, lêgi gurih.
11. sêpa, tanpa rasa.
12. sêpêt, sêmak.
13. sêngir, godhong dewandaru.
14. sêngak, tape.
15. lêgi gurih, gula.
16. pait, butrawali.
17. pêdhês, lombok of mrica.
18. nyêthak, asin (of pait) bangêt.
19. gurih, krambil, kêmiri.
20. gêrok, kuwèni.

--- 118 ---

21. gêtar, lênga têngik.
22. gêtir, jêruk gulung kêcut.
23. ngudhêl-udhêl, klayu.

risi

Zie ati 3 voor rasa en Zie gidhuh 4.

rosa

1^e rosa, tumrap marang kêkuwatan sarta budi, kaya ta:
rosa dhasar = dhasar rosa, rosa budine.
2^e santosa, tumrap marang barang, sarta budi, kaya ta: pagêre santosa, budine santosa.

rusuh

Zie gidhuh 6.

rusak

rusaking barang ora dha[13] arane, manut bangsane dhewe-dhewe, kaya ta:
1^e omah bubrah.
2^e pagêr bêdhah.
3^e bêras wutah.
4^e grabah pêcah.
5^e wong owah.
6^e sêga mambu, utawa: amèr.
7^e iwak bacin, utawa: kêcing.

--- 119 ---

8^e sambêl goreng kêcut.
9^e jangan sayup.
10^e wedang ngilêr.
11^e lênga of ragi têngik.
12^e iwak loh buthuk.
13^e klasa amoh.
14^e jarit suwèk.
15^e sêtrali rêmuk.
16^e dhuwit mawut.
17^e jênèwêr ngabar.
18^e sêmbagi mutah.
19^e dom pugut.
20^e banyu kalèn bangêr.
21^e jungkat rompang.
22^e pacul gowang.

rawa

Zie umbul 6.

rawat

Zie dokok 3.

ruwêt

Zie bruwêt 3.

rewang

Zie bantu 3.

--- 120 ---

Bedane têmbung: rewang, lan liya-liyane:
1^e rewang, tumrap marang sadhengah wong, kaya ta: rewangku sapati urip, rewangku dolan dhèk cilik, rewang wong ngusung êmpyak.
2^e kănca, tumrap marang sapadha-padhaning wong, kaya ta: kănca panèwu mantri apa wis pêpak, kang clathu kudu priyayi panèwu mantri, dudu lurah bêkêl jajar. Nanging yèn kang ngarani luwih dhudhur[14] pangkate tinimbang karo kang diarani: kêna, kaya ta: priyagung wadana kaliwon, ngarani kănca panèwu mantri, mangkono uga priyayi panèwu mantri ngarani kănca lurah bêkêl jajar.
3^e kanthi, tumrap marang wong sarta barang, kaya ta: kanthiku lungan mung karo bocah, ora karo wong tuwa. Kirim sayuran kanthi layang tutupan.
4^e batur, aku mung gawa batur loro, kowe pira.
5^e batih, têgêse: bojo wadon, ingkang gadhah griya: bojo lanang.

Rupa

1^e rupa, tumrap marang samubarang kang katon, kaya ta: rupane wong Jawa beda karo Walănda utawa Cina.

--- 121 ---

2^e warna, tumrap marang kaanan kang kasat mata sarta kang ora kêna pinisah karo dhasare, kaya ta : irênging angus, kuninging kunir, putihing ênjêt, enz.
3^e wujud, têgêse: ana.
4^e dhapur, kira-kiraning ati, kaya ta: kêris dhapur tilam upih, iku beda karo dhapuring tilam sari.
5^e wangun, beda kaananing barang, utawa cakriking barang, kaya ta: bundêr, pasagi, enz. răngka wangun Surakarta, ladrang padha ladrang, gayaman padha gayaman, iku beda cakrike karo wangun Ngayogyakarta.

ropoh

of ngropoh Zie camboran I. 11.

ropèk

of ngropèk Zie camboran I. 12.

rujuk

a. Zie tut 6.
b. Zie tunggal 5.
c. Zie bantu 7.

raja pundhut

Zie piyagêm 5.

rajang

Zie tugêl.

rojong

Zie bantu 4.

royom

Zie tunggal 13.

rayung

of ngrayung Zie camboran I. 13.

--- 122 ---

rêmak

Zie pêcah 6.

rêmuk

a. Zie rusak 15. b. Zie pêcah 3.

rimuk

Zie jaluk 3.

rêmus

Zie pêcah 4.

rêmpu

Zie pêcah 7.

rampas

Zie tugêl.

rampal

Zie undha-usuk 3.

rimpil

Zie undha-usuk 3.

rompang

Zie rusak 21.

rêmbên

Zie alon 7.

rêmbug

a. Zie calathu 11. b. Zie bantu 6.

rêmbang

Zie tugêl.

ragi

Zie rusak 11.

rêga

1^e rêga, tumrap barang kang arêp didol, kaya ta: suwêng rong rakit niki dirêgani pintên. Sing dhapur grompol niku dirêgani satus sawidak rupiyah putih, sing dhapur urang ayu: rong atus, kokehan olèhe ngrêgani J. Z. I. 107 - 10.
2^e taksir, tumrap barang kang ora didol, kaya ta:

--- 123 ---

Gantosan sèkêt rupiyah, taksir rêgi pitung dasa gangsal rupiyah (ancêr-ancêr).
3^e murwat (patut) kaya ta: murwatan kula sing dhapur grompol niki wolung puluh rupiyah. Murwatan kula ênggih mung sêmontên, J. Z. I. 107 - 8 en 5 v. o. Tapih kêmbên tak murwat sapuluh, id. 166 - 7 v. o.
4^e pangaji = murwat, pangajining barang = murwataku.
« 5^e mêjaji, 6^e kêrtaaji » pira.
Barang kang arêp didol dimupakatake rêgane dhisik, kaya ta: barang mas intên sing pancèn ora kanggo, bêcik didadèkake dhuwit bae, gampang pangêdume, kabèh mêjaji of ana kêrtaaji pira.
7^e kira (pal) kiraku udane bakal dêrês, J. Z. I. 103 - 7 v. o. lagi kiraku dhewe iya macan dhasar panuju arêp têka, id. 181 - 5 v. o.
8^e karang (cam) êmpaning ati saka blilu tau, kaya ta: sadhiyan samene karangaku cukup ginawe suguh dhayoh priyayi sawidak.
9^e duga (timbang), duganên saprayogane. dêduga [dêdu...]

--- 124 ---

[...ga] lawan prayoga ... duga-duga nora kari, W. Rèh. 12 - 3 v. o.

rêgu

Zie ulat 2.

rego

Zie gidhuh 2.

rêgêd

(marang wong)
1^e crobo, wong mêntas mangan ora wisuh tangane mung diusapake ing sandhangane bae.
2^e kêthêr, arang ngumbah sandhangane, dianggo rêgêdan bae.
3^e kêthuh, arang adus, awake nganti kokot bolotên.
4^e cumut-cumut, rai rêgêd ora tau raup.
5^e jêmbêr, nyêkêl iwak loh ora wisuh.

rêgêd

(marang barang)
1^e rêgêd, jogan ora disaponi, utawa uwuh ora manggon ing pawuhan.
2^e lêthêk, pragèn ora dirêsiki.
3^e kêthuh panganggone, Zie bov.

rigol

of rugol, Zie runtuh 3.

ragangan

Zie bakal 4.

ribêd

Zie gidhuh 5.

--- 125 ---

rangu

1^e rangu-rangu (ati mandhêg tumolih) kaya ta: aku isih rangu-rangu apa tega apa ora nyakolahake anak mênyang Batawi.
2^e mangu-mangu (ati kanggêg) kaya ta: atiku isih mangu-mangu durung: plong, apa sida yasa apa tuku bae, awit wong yasa wayang iku ora sathithik, yèn wis kêbanjur isin mundur, beda karo tuku kothak (wayang sakothak) sanadyan kurang bungah, nanging bisa nandhing milih, tur sathithik dhuwite.
3^e minggrang-minggring (ati kurang wani) kaya ta: wong atimu minggrang-minggring mangkono, nèk sida nganggo gamêlan: karuhane, nèk ora: ya wis, isin: sing diisini sapa, lan ora ana wong srêngên.
4^e gojag-gajêg (ati durung manggon) kaya ta: atiku isih gojag-gajêg, apa kêna tak andêl, apa ora, iya bênêr bêcik gawene lan bêcik kalakuhane, nanging durung suwe olèhe mèlu aku, yèn ana mlèsède tangguhku, aku sing kainan.

--- 126 ---

5^e mêlang-mêlang (ati ora jênjêm) kaya ta: tansah mêlang-mêlang bae, negakake bocah durung umur, yèn dipèlèt ing wong ana dalan.
6^e sêmang-sêmang (ati ora ngandêl) kaya ta: atiku isih sêmang-sêmang, durung ngandêl marang kasaguhaning sadulur kang durung kêcêkêl, awit sok ambalenjani.

ringa

Zie duga 5.

rungih

Zie irung 5.

rêngka

Zie pêpês 11 en pêcah 9.

răngka manjing curiga

Zie isbat 1.

rangkung

of ngrangkung, Zie camboran I. 14.

rêngat

Zie pêpês 12 en pêcah 10.

ringga

Zie duga 10.

rênggêp

Zie pêthêl 4.

rênggang gula

Zie sanepa 1.

rêngêng

of rêngêng-rêngêng Zie waca 2.

[KA]

kê

en dwipurwa.
Yèn surasane dadi passief nganggo: kê, yèn surasane dadi bijvoegelijk nwd. nganggo: ka, utawa [u...]

--- 127 ---

[...tawa] ngrangkêp aksara purwaning lingga manut apa raswadine, kaya ta:
Klinker a. Jagoku wis mari gêring, amarga dhèk wingi wis kêkablak ana ing latar. Aku durung ngandêl yèn wis maria gêringe, awit yèn mung saka kêkablak bae (van kablak-kablak) durung gêlêm kaluruk, iya durung waras têmênan.
Klinker i. Anakmu ora kêna tak tilapake tansah kêkinthil bae. Kêkinthila kae (van kinthil-kinthil) bok ya cikbèn, anggêre ora nangis.
Klinker u. Wong Surakarta yèn ikêt-ikêtan akêkuncung, nanging wong ing Ngayogyakarta ora nganggo kuncung. Mungguhing aku wong pasisir kêkuncung (van kuncung-kuncung) iku ora dhêmên.
Klinker é. Aku isih kêkèrèn pajêg bêras marang kanitèn 50 cênthak, kêkèrènmu pajêg (van kèrèn-kèrèn) mung 50 cênthak, aku satus.

--- 128 ---

Klinker ê. Damare mati kêkêmpus, passief, mulane aja sok kêkêmpusan, bijvoegelijk nwd. rimbage padha karakêtan pêpêt, nanging surasane beda.
Kaanan, bijvoegelijk naamwoord.
a. rupa, abang biru,
b. rasa, lêgi gurih,
c. wangun, bundêr pasagi,
d. kaanan, gêdhe cilik, enz.
Têmbung kaanan, lett. d. anduwèni tataran, kaya ta:
gêdhe stellende trap.
luwih gêdhe vergelijkende trap.
gêdhe dhewe overtreffende trap.
Têmbung kaanan bijvoegelijk nwd. olèh katrangan têmbung bantu, kaya ta: lawas bangêt, ora lunga, sida lara, nêpsu têmênan, sathithik bae, enz.

kaul

Zie nadar 2.

kauman

Zie ngoko 13.

kon

1^e akon, kanggo parentahe wong tuwa marang wong

--- 129 ---

nom, utawa bandara marang bature, gusti marang kawulane, kaya ta:
akon mangan, º nulis, º lunga, enz.
Tembunge: mangana, nulisa, lungaa.
Pakon, rupaning parentah ala lan bêcik, pakon sagêlêm-gêlême dupèh ora mlaku. Pakon yèn wus bênêr iku dilakoni.
Kongkon, tujuning pakon marang wong, kaya ta: dikongkon nagih marang ing Ngawi.
Akon, parentah kang lagi kawêtu.
Pakon, rupaning parentah ala bêcik.
Kongkon, tujuning pakon marang wong.
2^e tag, pangiri kang wis bênêre dilakoni mangkono, nanging durung ditandangi, kaya ta: ditag adang. Têmbunge: wis awan nuli adanga: ta.
3^e iri, pakoning kănca gênti nglakoni gawe, kaya ta: diiri andhèrèk, têmbunge: kowe gênti andhèrèka.
4^e pêksa, kanggo ing pamisesa, kaya ta: kapatrapan [kapatra...]

--- 130 ---

[...pan] nyambut gawe pêksan ana ing yêyasaning nagara, olèh pangan tanpa bayaran lawase sataun.
5^e jiyat, kanggo ing pamarusa, kaya ta: dijiyat ngombe jamu.
6^e rèh = pamêrdi, kanggo dhêdhuwuran marang sor-sorane, kaya ta: dirèh nulis, enz.

kêna

Zie bisa 10.

kene

Zie pituduh lett. c.

kănca

Zie rewang 2.

kêncan

Zie janji 2.

kêncrang

Zie swara lett. a 6.

kêncêng

a. Zie ati 3 voor watêk.
b. Zie silihan 3.

kanuragan

Zie luwih 7.

kêndêl

1^e kêndêl, kosokbaline: jirih, watêking ati pancèn kêndêl, utawa: jirih, kaya ta: kêndêl pêrang, ora miris diwêdèni ing wong. Jirih pêrang, ora mongkog diwêwani, nanging:

--- 131 ---

2^e wani, kosokbaline: wêdi. Wêdi, bisa dadi: wani, dening pamlupuh utawa pambombonging ilone.

kêndho

a. Zie alon 3. b. Zie silihan 3.

kăndha

Zie calathu 12.

kêndhak

Zie watir 13.

kandhut

Zie gawa 17.

kanji

Zie watir 8.

kanthi

a. Zie rèntèng 3. b. Zie rewang 3.

kanthèt

Zie rèntèng 6.

kênthêl

Zie silihan 2.

kênthongan

Zie swara lett. b. 10.

kècu

Zie maling 2.

kacèk

Zie suda 2.

kêcut

a. Zie rasa 7. b. Zie rusak 8.

kucêm

Zie ulat 19.

kucing

of kucing-kucing diraupi. Zie lingga lett. e 8.

karo

Zie sarta 4.

kira

a. Zie rêga 7. b. Zie duga 3.

kranjang

Zie sanepa 3.

--- 132 ---

kracak

Zie swara 1.

krêcêk

Zie swara 2.

kricik

Zie swara 3.
kriciking kêndhali Zie swara lett. a 4.

krucuk

Zie swara 4.

krècèk

Zie swara 5.

krocok

Zie swara 6.

krikit

Zie pangan 16.

karodene

Zie dene 6.

kêrtaaji

Zie rêga 6.

kratak

Zie swara 7.

krêtêk

Zie swara 8.

kritik

Zie swara 9.

krutuk

Zie swara 10.

krètèk

Zie swara 11.

krotok

Zie swara 12.

kartasura

a. Zie camboran II 1.
b. Zie ngoko 14.

kuras

Zie wisuh 4.

--- 133 ---

krasak

a. Zie swara 13. b. Zie swara lett. a 7 en 8.

krêsêk

Zie swara lett. a 14.

krisik

a. Zie swara 15. b. Zie swara lett. a 9.

krusuk

Zie swara 16.

krèsèk

Zie swara 17.

krosok

Zie swara 18.

krawak

Zie swara 19.

krêwêk

Zie swara 20.

kriwik

Zie swara 21.

kruwuk

Zie swara 22.

krèwèk

Zie swara 23.

krowok

Zie swara 24.

krapês

Zie swara 25 en kothong 19.

krapyak

Zie swara 26.
krapayaking watang Zie swara lett. a 5.

krêpyêk

Zie swara 27.

kripyik

Zie swara 28.

krupyuk

Zie swara 29.

krèpyèk

Zie swara 30.

kropyok

Zie swara 31.

--- 134 ---

kriya

werkwoord.
a. kang nganggo lesan, kaya ta: mangan kêtan.
b. kang tanpa lesan, kaya ta: nangis sêru.
c. têmbung kriya olèh katrangan: ing, kaya ta: turu ing kamar Zie tanduk.

kriyak

Zie swara 32.

kriyêk

Zie swara 33.

kriyik

Zie swara 34.

kriyuk

Zie swara 35.

kriyèk

Zie swara 36.

kreyok

Zie swara 37.

karêm

Zie doyan 2.

kramat

Zie kuwasa.

krêmês

Zie swara 38.

krêmus

Zie swara 39.

krêmpêl

of krompol, Zie kêmpêl 3 en 4.

krambil

Zie lumrah 1.

krambil tapas limar

Zie piyagêm 16.

krigaji

Têmbung: krigaji, ana kang ngarani: krikganji,

--- 135 ---

saka: kêrigan aji. Kharaji Arb. têgêse: tanêm tuwuh, apamanèh Irrigate (Holl.) = pangulu banyu.

krêbêt

Zie swara 40.

krubut

Zie swara 41.

krubyuk

Zie swara 42.

karang

a. Zie rèntèng 12. b. Zie rêga 8.

kêrêng

a. Zie ati 1 voor watêk. b. Zie ulat 26.

kurang

a. Zie suda 5. b. Zie long 3. c. Zie butuh 2.

Kurang ajar

Zie calak 4.

Krangsang lan krêngsêng

Zie swara 43 en 44.

krèngsèng

Zie bakar 6.

kaki

of kumaki Zie ati 4 voor luwih.

kaku

Zie silihan 8.

kukuh

Zie silihan 11.
1^e kukuh, tumraping barang sarta ati, kaya ta: olèhmu nalèni pager sing kukuh. Anakmu yèn diparani bojone dijak mulih: kukuhana.

--- 136 ---

2^e bakuh, tumrap marang barang, kaya ta: cêthing gawean Japara iku kajaba bêcik: bakuh.
3^e pêngkuh, tumrap marang wêsi aji, kaya ta: aja dumèh cilik sarta tipis, kêris Majapait iku: pêngkuh.
4^e puguh, tumraping ati, kaya ta: atine puguh ora kêna diluk ing wong.

kèkrèk

Zie tugêl.

kakkong

Zie camboran I. 3.

kêkês

Zie adhêm 4.

kukus

Zie bakar 9.
1^e kukus, kaya ta: Kukusing dupa kumêlun, ngêningkên tyas sang apêkik, ... Rm. (kukus enak ginănda). Ora ana gêni tanpa kukus, dhuwur kukuse. Wadananira kumukus.
2^e kêbul, kaya ta: kêbuling tike of candu, º rokok, sêgane isih kêbul-kêbul (kêbul enak ingulu).
3^e pêga, kaya ta: olèhmu dadèk gêni aja nganggo sêpêt, mundhak pêga. Bêdhiyan gêni mrambut, pêgane

--- 137 ---

bisa ngilangake lêmut (pêga gawe sêpêting mata).
4^e bêluk = pêga, nanging luwih kandêl sarta akèh, nganti ora ambisakake ambêkan (bêluk gawe palêpêking napas), bêlukên = cêlukên.
Kokok bêluk ( manuk).

kokop

Zie cangkêm lett. a 7.

kikib

Zie mungkir 4.

kudu

Zie pêsthi 2.

kadigdayan

Zie luwih 3.

kaduwung

Zie gêtun 2.

kadipira

Zie camboran II. 10.

kuda ngrab ing pandêngan

Zie isbat 5 en 28.

katèlên

Zie lingga lett. f 8.

katog

Zie tog 1.

katiga rêndhêng

Zie antara 5.

kasantikan

Zie luwih 4.

kasar

kasar alus, Zie gêdhe cilik.
kasar budine Zie ati 6 voor watêk.
1^e kasar alus, tumrap bangsaning jarit, kaya ta: jarit lurik [lu…]

--- 138 ---

[…rik] grayange kasar, jarik lêmês grayange alus.
2^e agal lêmbut, tumrap bangsaning galêpung, kaya ta: agal kang durung pati ajur, lêmbut kang wis ajur têmênan.
3^e wadhag lumêr, tumraping grayang, kaya ta: grayange awake wong lanang akèh kang wadhag, nanging grayange awake wong wadon akèh kang lumêr.
Têmbung kasar alus kêna sinilih tumraping budi, kaya ta:
kasar of alus budine, Zie P. M. III art. 119.

kisruh

a. Zie ati 12 voor rusak, b. Zie gidhuh 3.

kasêktèn

Zie luwih 2.

kasudiran

Zie luwih 6.

kisut

Zie long 8.

kêsusu

Zie gugup 2.

kasèp

Zie măngsa 8.

kasunyatan

Zie luwih 8.

kusuma anjrah ing tawang

Zie isbat 15.

kasampurnan

Zie luwih 9.

kawah

Zie umbul 7.

--- 139 ---

khewan

(anak) khewan kang anake duwe aran dhewe, kaya ta:
Asu, anake aran: kirik.
Cêcak, sawiyah.
Cèlèng, sing isih cilik: jagar, sing wis rada gêdhe: gênjik. Têmbung: jumagar, saanak cèlèng.
Kêndhêla, sênggutru.
Kucing, cêmèng.
Kakap, pêlak.
Kutuk, sing isih cilik: beyongan, sing wis rada gêdhe: kocolan.
Kodhok, sing isih cilik sarta durung dapur kodhok: cebong, sing wis rada gêdhe: prêcil, yèn wis tuwa: kodhok, yèn wis kawak: bangkong, utawa: kongkang, manggon ing êrong bae.
Kêbo, gudèl.
Kêthèk, cênguk, têmbung bayi: nyênguki = saanak kêthèk.
Dara, piyik.

--- 140 ---

tikus, cindhil.
tuma, êndhoge: lingsang, yèn wis nêtês: kor.
tagèh, bèkèl.
sapi, pêdhèt.
warak, plêncing.
wêlut, udhèt.
wêdhus, cêmpe.
wong, bayi.
lintah, pacêt.
lele, jabrisan.
pitik, kuthuk.
yuyu, bèyès.
mênjangan, komprèng.
menthok, minthi.
macan, gogor.
mêrak, uncung.
glathik, cecrekan.
gajah, blêdug.
banyak, blêngur.

--- 141 ---

brati, tongti of tongking.
buta, wil.
bulus, kêtul.
baya, krete of thèngèl, ana kang ngarani: yèn wis rada gêdhe: bajul.
bèbèk, mêri.

kewan

(asma). Araning kewan kang kagêm asmane para misuwur ing jaman kuna, kaya ta:
Andaka lawung = banthèng umbaran.
Undhakan sastra miruda = jaran dipanah oncat.
Hayamwuruk = pangungruming ayam.
Narasinga = wong pangawak macan.
Kuda laleyan, kuda = jaran, laleyan = pagêr bata. (balowartining paprangan, prajurit jêjaranan).
Kidang wiracapa = kidang dipanah ing gandhewa kuwasa: oncat.
Kidang walakas = kidang lumayu rikat.
Kêbo kanigara of kêbo kênanga = kêkêmbanging kewan adon.

--- 142 ---

Kêbo mênggah = kêbo kanggêg.
Sawunggaling = jago patohan of jago mas.
Siyung wanara = siyunging kêthèk.
Singaprana = watêking macan.
Lêmbu pêtêng = pasêmoning putra kang siningidake.
Lêmbu miluhur = kang asale dhuwur.
Lêmbu mijaya = kewan kang kuwat.
Lêmbu mangarang = kewan kang gawe sêngsêm.
Jaran panolih = jaran kang patut tinonton.
Jaya dimurti = kasêktèning cêcak.
Mahesa tandrêman = kêbo ora kaopan of kêbo pêlèn.
Mundhingsari of Mundhingwangi = kêmbanging kêbo.
Matswapati = ratuning iwak.
Gajahmada = gêlaring gajah.
Gagak pranawa = padhanging ati.
Gagak pranala = panasing ati.
Gagak bahni = pangawak gêni.
Gathayu = ênggoning kabêcikan.

--- 143 ---

Bundhan kajawan = pangawak kadhal, sawênèh ana kang ngarani: ibu Wandhan, rama Jawa.
Banjaransari = kêkêmbanging kewan adon, iya iku kêbo pêlèn.
Banyakwidhe = banyak kinurungan.
Basudewa= têkèk linuwih, utawa bidho linuwih.
Bisawarna = têkèk.

khewan

(krama). Khewan kang ana kramane, kaya ta:
asu N. sagawon K.
iwak loh, ulam loh.
cèlèng N., andhapan of cêlêngan K.
kêbo N., maesa K.
tuma K. N., itik K. I.
sapi N., lêmbu K.
wêdhus N., menda K.
pitik N., ayam K. sambêran K. D.
jaran N. kapal K. kèpèl K. D.
jago N. sawung K.

--- 144 ---

manuk N., pêksi K.
manjangan N., sangsam K.
macan N., sima K.
gajah N., liman K.
gêmak N., puyuh K.
bêlo K. N., bêlêt K. D.
bèbèk N., kambangan K.

khewan

(lanang wadon), khewan lanang wadon kang anduwèni aran dhewe-dhewe, kaya ta:
rasêksa, rasêksi.
ranggah (lanang), mênjangan (wadon).
tuu (lanang), kolik (wadon).
bênce (lanang), gêmak (wadon).
banthèng (lanang), jawi (wadon).

kuwur

Zie ati 2 voor rusak.

kuwadeyan

Zie dol 9.

kuwat

Zie bêtah 3.

kuwatir

Zie ati 15 voor rusak.

kawus

Zie watir 7.

kèwês

Zie dhèmês 4.

--- 145 ---

Kuwasa a.

1^e irhas, kaelokaning nabi utawa para rasul, marasake wong lara mung kalawan pangandika.
2^e mukjijating nabi, manuk dara bisa ngrusak mungsuh.
3^e kramating wali, mulyakake wong kang ngabêkti ing Allah.
4^e mangunah ing mukmin, mitulungi wong papa.
5^e istijrating kapir, kaelokan kang katon ana tangane wong kapir.
6^e ihanahe wong duraka, bisa nambani wong lara: bisa waras.
7^e sikire wong ora ngendahake agama, bisa marang ngilmu sulap.

Kuwasa b.

kuwasa luwih jêmbar (akèh), wêwênang ora pati jêmbar (sathithik) kaya ta:
1^e kuwasaning nagara, º kabudidayan, º sêpurwèh matskapèi, enz.
2^e wêwênanging bapa marang anak, º abdidalêm jaganagara

--- 146 ---

nglarangi wong nêrak parentah, º kondhèktur anjaluki karcis, enz.
3^e wênang lan wajib, bapa wênang mala anggitik marang anak, nanging wajib mikir kamulyaning anak.

kawula

of kumawula Zie sor 3.

kawogan

Zie wajib 2.

kala

Zie samar 8 en 9.

kali

Zie umbul 11.

kula

of kula-kula Zie dhumpyuk.

kuli

1^e kuli. Kang anggawa barang saka ing toko-toko, dhodhotane ana ing ngisor asêm, sambène kêplèk.
2^e jagul. Iya iku bau desa kang mikul gunungan, utawa anggawa rontèk sapanunggalane sabên ing dina gêdhe, priyayine yèn lowong ngladèkake dhuwit satali, ingaran: jagulan.
3^e bau. Bausuku, iya iku wong desa kang lumêbu garêbêg, utawa ana gawe.
4^e buruh. Wong omahan kang anggawa wade marang padhasaran [padhasara...]

--- 147 ---

[...n] duwèking bakul, ajêgan ora tau salin wong, tampane opahan: sasèn.
5^e bujang (= buja) = bau. Wong kang anggawa dodolan ratêngan marang padhasaran, utawa marang pasar, opahane kêncèng.

kalah

Zie pupus 3.

kalah mênang

Zie antara 6.

kulina

(rakêt) kaya ta: pitêpungan bêcik, dudu sadulur, nanging wis kaya sadulur, iku diarani: kulina.
2^e lanyah (kêrêp), kaya ta: maca layang wacan dibolan-balèni nganti ana sing diapali, iku ingaran: lanyah.
3^e lantih (tau), kaya ta: dilantih lumaku saka sathithik = ditêtau o.
4^e atul (ajêg), kaya ta: lakune atulna anjojog bae dhisik = lakune ajêgna o.

klanthungan

Zie seba 8.

klicut

Zie ulat 20.

--- 148 ---

kêlar

Zie bêtah 2.

kulak

Zie tuku 2.

kulit ayam

Zie camboran III. 1.

klas

Zie ăngka 3.

kaluwihan

Zie luwih 1.

kaliwungu

a. Zie camboran II. 2. b. Zie ngoko 9.

klalar

Zie undha-usuk 5 lett. a.

klêlêr

Zie undha-usuk 5 lett. b.

klulur

Zie undha-usuk 5 lett. c.

klolor

Zie undha-usuk 5 lett. d.

kliyêk

Zie lunga 5.

kaliyasa

a. Zie camboran II. 3. b. Zie ngoko 7.

kalong

Zie long 1.

kilang

Zie sanepa 7.

kapan

Zie pitakon lett. f.

kapencut

Zie kapengin.

kaprawiran

Zie luwih 5.

--- 149 ---

kêpriye

Zie pitakon lett. c.
Têmbung pitakon: kêpriye, olèh wangsulan: mêngkene of êmbuh.

kapok

Zie watir 6.

kêpêl

Zie wèh 4.

kêpyur

of kumêpyur Zie ati 8 voor rusak.

kuping

Zie swara en swara lett. a.

kopong

Zie kothong 2.

kapengin

Zie ati 14 voor watêk.

kodhok ngêmuli lènge

Zie isbat 2.

kêdhisikan tuwuh

Zie calak 5.

kijat

Zie mungkir 2.

kajêngipun

Zie samar 4.

kaya

1^e kaya. Kaya ta: kaya wêlud dilêngani. Kaya dara. Kaya dudu trahing kartiyasa.
2^e sasat of prasasat. Kaya ta: sasat wêdhus diumbar ing kacangan. Sasat digadhung. Sasat mati turu ora nglisik.

--- 150 ---

3^e mèmpêr.Kaya ta: mèmpêr kakangne. Kutha Klathèn rêja bangêt, mèmpêr nagara.
4^e mirib. Kaya ta: mirib sandhanganing topèng. Tangèh miriba kang warni Dw. I. 6 - 1.
5^e pindha. Kaya ta: pindha trunaning udadi. Pindha ratu.
6^e mimba. Kaya ta: mimba wulung kalangan kuliling ... B. W. 7 - 7. v. o.

kayu

en karêp Zie samar 25.

kayuh

Zie dol 14.

koyok

Zie maling 4.

kayadene

Zie dene 7 en 10.

kayu gurda

Zie isbat 3.

kumêcêr

Zie ati 15 voor watêk.

kamar

Zie gêdhong 3.

kêmuritên

Zie lingga lett. f. 5.

kêmit

Zie rêksa 4.

kumêd

Zie gêmi 2.

kumêtèp

Zie rasa 8.

--- 151 ---

kêmul

Zie pangan 20.

kampak

Zie maling 3.

kêmpit

a. Zie dol 4. b. Zie gawa 6.

kêmpès

of kimpès Zie long 4 ên 5.

kêmpêl

1^e kêmpêl, tumrap marang barang, kaya ta: gawe kêpêlan dhêmpo supaya kêmpêl.
2^e kumpul, tumrap marang wong, khewan, utawa barang, kaya ta: para narakarya ing Girităntra lan ing Jatisrana padha didhawuhi kumpul ana ing Wanagiri. Kêbone dikumpulake dadi sakandhang. Sandhanganku kumpulna dadi siji.
« 3^e ngrêmpêl of 4^e ngrompol » tumrap marang thêthukulan kang nglumpuk ngrêmpêl (= sathithik) ngrompol (= akèh). Nanging: ngrêmpêl, duwe têgês manèh: kêtêling godhong, sarta: ngrompol, iya duwe têgês manèh: kalumpuking wong, khewan, utawa: barang = grombol, Zie ben.

--- 152 ---

« 5^e grêmbêl, 6^e grumbul, 7^e grombol » tumrap marang thêthukulan kang kêtêl godhonge. Grêmbêl (= cilik) grumbul (= gêdhe) grombol (= akèh), sarta duwe têgês manèh, kalumpuking wong, khewan, utawa barang, kaya ta: bocah angon linggih grombolan, kêbone iya grombolan. Gêndule grombolna ing pipi lawang kono.
8^e ngrêmpoyok, tumrap marang woh. Kaya ta: dhompolane ngrêmpoyok.

kumpul

a. Zie rukun 2. b. Zie tunggal 6.

kumêpyur pulut

Zie sanepa 2.

kêmpong

Zie long 7.

kambi

Zie sarta 8.

kumbi

Zie mukir 3.

kumbah

Zie wisuh 2.

kêmbar

Zie padha 7.

kêmbang

Zie cukul.

--- 153 ---

kombang

Zie isbat 16 en 29.

kêbuk

Zie tangan 5.

kêbak kothong

Zie antara 7.

kêbat

Zie enggal 4.

kêbul

Zie kukus 2.

kêbo gêrang

Zie isbat 39.

kobongan

a. Zie ambèn 5. b. lingga lett. f 12.

kêthuh

Zie rêgêd 3 voor wong.

kêthêr

Zie rêgêd 2 voor wong.

kathil

Zie ambèn 4.

kêthul

Zie ati 5 voor dhasar.

kothong

1^e kothong, tumraping wêwadhah, kaya ta: jogan jêmbrung kêndhi kothong, iku panggile wong wadon arêp dipèk bojo ing wong lanang kang wis tau rabi, sumêlang yèn ulih-ulihan karo bojone lawas. Atine kothong, ora duwe balung ri.
2^e kopong, tumraping kêmiri, kluwak lan liya-liyane

--- 154 ---

kang mawa isi, iku ora ana isine dening kêna ing lêlara, ingaran: kêmiri kopong.
3^e gabêng (kothong banyune), kaya ta: têbu gabêng, glonggong garing.
4^e gabug (kothong isine), tumraping pari, wijèn sapêpadhane, kaya ta: pari gabug, wujude iya pari wêwulenan, nanging ora ana isine. Wong wadon ora duwe anak iya ingaran: gabug.
5^e garoh (kothong santêne), tumraping krambil, dening kêna ing lêlara, ana isine sathithik wis ora enak pinangan, ingaran: krambil garoh.
6^e gandhor (kothong banyune), tumraping pring kang wis tugêl pucuke wiwit bung, dadine pring yèn pinêcok êmpuk bae, ingaran: pring gandhor.
7^e gapuk, beda karo garing. Gapuk: pang kayu kêna ing lêlara (kothong banyune, ora madhêt) mati banjur garing ora atos, yèn diobong ora pati mêmpan, mungguhing pring: gandhor.
8^e suwung, tumraping omah kang ora diênggoni, nanging [na...]

--- 155 ---

[…nging] pasanggrahan, ora kêna ingaran suwung. Sanadyan omah mau anaa kang ngênggoni, nanging kang ngênggoni pinuju lêlungan, iya ingaran suwung, kaya ta: dhatêng kula ing griyanipun kang Jadrana, pinuju sêngkang.
9^e sêpi mamring, tumrap nagara, kampung utawa desa kang sathithik wonge, kaya ta: ing kutha Ngampèl, barêng saiki ora diadêgi bupati, katon sêpi mamring.
10^e lowong, priyayi numbak kêncêng kang ngêdhagake paseban lan patunggukane ingaran lowong. Wong mutih (sêsirik cêgah apa-apa mung mangan sêga thok) yèn wis olèh pitung dina, diarah tibane ing dina Jumungah, banjur ora mangan sêga pisan ngêblêng nganti sadina sawêngi, ingaran: nglowong.
11^e anjêmbêlong, bumi anjêmbêlong, ora ana wonge.
12^e samun, dalan kang arang kambah ing wong liwat, ingaran: samun.
13^e nyênyês, panggonan sêpi kang arang kambah ing wong.
14^e ampang Zva. ènthèng en dhangan (vgl. gampang), kaya [ka...]

--- 156 ---

[...ya] ta: rasaning bako ala, boboting watu kambang.
15^e ènthèng, enthengan bausuku. Barêng bala sêntanane: bubar, ènthèng sêsanggane. Sanadyan gêdhe, bobote ènthèng bae.
16^e dhangan = ènthèng tumraping ati, kaya ta: dhanganing ati enz.
17^e gampang, kaya ta: gampang rêmbuge, gampang linakonan.
18^e gabês, kaya ta: rasaning kênthos: gabês-gabês of krapês-krapês.
19^e krapês, krêpês, bv.
20^e sêpa, tumraping pangan kang ilang sarine, kaya ta: godhogan iwak kang banyune jinupuk ginawe kaldhu, iku rasaning iwake: sêpa.

kang

têmbung: kang, sing, dhing N. ingkang K. kanggo sêsulihing jêjêr, kaya ta:
Kang kanggo sêsulihing jêjêr ing ukara carangan:
Kucing, kang dhèk wingi mangan tikus, nyakar Sariman.

--- 157 ---

Kucing nyakar Sariman (ukara pangarêp) kucing (jêjêr) nyakar (wisesa) Sariman (lesan).
Kang dhèk wingi mangan tikus (ukara carangan) kang = kucing (jêjêr) mangan (wisesa) tikus (lesan) dhèk wingi (katranganing wisesa).
Têmbung: kang, ora mung kêna dadi sêsulihing jêjêr ing ukara carangan bae, iya uga kêna dadi sêsulihing lesan: ing ukara carangan, kaya ta: jêruk kang runtuh saka ing uwit, tak pangan.
Jêruk tak pangan (ukara pangarêp) jêruk (lesan) tak (jêjêr) pangan (wisesa). Kuwaliking lesan ana ngarêp ora dadi apa.
Kang runtuh saka ing uwit (ukara carangan) kang = jêruk (lesan) runtuh (wisesa) saka ing uwit (katranganing wisesa) Zie P. B. 549. 4 v. o. en 552 - 5 v. o.
Tanganku kang kiwa lara.
Aku sing kêlalèn, dhing êndi.
Kapal kula abrit, ingkang dados cihnaning prakawis gumantung ing parentah, pêjah.

--- 158 ---

[DA]

du

adu, padu Zie calathu 15.

dahana murub binakar

Zie isbat 23.

dene

kang mawa sambungan, sarta anduweni têgês dhewe-dhewe, kaya ta:
1^e kowe mau saka ngêndi dene (= kok) awan-awan.
2^e pajêg saubarampene wis tak sahi kabèh, anadene (mung) pasumbang: durung Zie anadena (1).
3^e sanadyan sawung kula kawon agêng inggil, ewadene (= toh) kula purunakên, awit mênang pănja Zie ewadene (1).
4^e nêpsune ora bisa lilih, awit dene (= sabab saka) piwaduling bojo.
5^e aku lan kowe, apadene kang Suta tuwin kang Naya padha diarêp-arêp têkane ana ing dina Salasa Zie anadene (2).
6^e karodene (= lan) manèh wêkasku marang kowe ...

--- 159 ---

7^e wong lagi padha bêgjane kayadene (= mèmpêr) awakku, bêcike mung narima.
8^e sabab dene (= jalaran) apa saiki aku kosigèni.
9^e a. sabên-sabên kowe iya kêrêngan, lupute karo rewangmu dolan, iya karo adhimu dhewe, pancen padha dene (= padha bae). b. padha dene (= karo) Rms. Surana. nanging ora kêlumrah ing akèh.
10^e barêng kowe saiki lêmu rupamu kayadene (= sairib) swargi bapak.
11^e botên ina anggèn kula dados tiyang sêpuh, suprandosipun (toh) makatên kadadosanipun.

dening

1^e kagyat dening (= olèhe) iwak molah.
2^e mati dening (= saka) aku.
3^e ardayèng rat dening (= marga) karoban rubeda, K. T. 3. 5.
4^e dados lêrês wau kawon dening (= kalihan) kalimrahan, J. Z. I. 59 - 10 v. o.

--- 160 ---

5^e luwih dening (bangêt) bêcik.
6^e amêsthi mati dening (kalawan) gêni J. Z. I. 170 - 9.

dandan

Zie gawe 4.

danadriyah

Zie lingga lett. d. 7.

dunung

Zie tăndha.

dir

Zie ati 2 voor luwih.

durcara

1^e tumbak cucukan, dhêmên madulake alaning wong kang ora nyata.
2^e para wadulan, apa kang rinungu caturing wong dituturake marang wong kang dirasani.
3^e ngadon-adoni. Clathu ora sabênêre, supaya wong kang dirasani dadi crah lan wong kang dijak caturan.
4^e ngicuk-icuk, ngrimuk kalawan têmbung manis, supaya mituruta karêpe kang ora bênêr.
5^e ngadu siyunge Bathara Kala. Ngojok-ojoki wong arêp kêrêngan, aja wêdi sudukan (ngadu siyunge Bathara Kala) karo mungsuhe.
6^e nglincipi pucuking êri. Mandèk-mandèkake clathuning wong mungsuhe kang dijak caturan, yêktine wêdi dikandhakake [dikandha...]

--- 161 ---

[...kake] wani nantang ngajak sudukan.
7^e ngadu gajah, ngibarate ngadu wong gêdhe, ngunggar-unggar matur marang wong gêdhe mau yèn dirèmèhake dening wong gêdhe sapêpadhane utawa sangisore: ora wêdi marang panjênêngane.
8^e ngadu singating andaka, ngibarat ngadu wong gêdhe kang arêp kêrêngan mawa gaman.

drèl

Zie swara lett. b. 4.

drajad

Zie luhur 6.

durung

Zie ora sida 2 en Zie măngsa 10.
Durung bakal têgêse: măngsa kang durung kalakon, nanging padha durung tamtu, kaya ta:
Durung of bakal, dadi priyayi, têgêse: durung, ora duwe cawangan, nanging: bakal, wis duwe cawangan.
Durung mantu, isih tangèh kalakone, dening sabab warna-warna, nanging:
Bakal mantu, wis cêdhak kalakone, dening wis ana cawangane.

drêngki

Zie ati 10 voor watêk.

--- 162 ---

dokok

1^e andokok, têgêse: manggoning barang kang arêp kanggo, kaya ta: andokok cêthing sêga ing salang. Andokok piring ing paga enz.
2^e nyinggahake, manggoning barang diklumpukake ana sawijining wadhah kang tanpa tutup, kaya ta: nyinggahake bêkakas undhagi kang mêntas kanggo ing kothak.
3^e ngrawati, manggoning barang ing wadhah kang cêpak, beda karo nyimpêni, kaya ta: dhuwite rawatana dhisik (kêna dikandhut, utawa dilêbokake ing kanthong). Suwênge rawatana (kêna digembol, utawa dilêbokake ing bênèt) nanging ngrawati suwêng ing ngisor bantal, ora kêna, lungguhe andokok.
4^e nyimpêni, manggoning barang ana ing wadhah kang primpên, kaya ta: piringe jêgong iku simpênên ing grobog kabèh, nyêpakna sacukupe bae.
5^e nyèlèhake, manggoning barang mung sadhela, kaya ta: nyèlèhake lading mono aja ing ênggon adhakan, mêngko kêna ing bocah.

--- 163 ---

6^e andèlèh= nyèlêhake.

dêksura

Zie calak 3.

dadi

Zie bisa 9.

dudu

bijwoord.
1^e dudu, têgêse: ngêmohi, kaya ta: dudu iku, dudu sabaène, dudu wong, dudu padon, dudu rasane, dudu-dudu.
2^e seje = pisah, kaya ta: seje catur, neje, nèjèkake.
3^e liya, ora tunggal băngsa, kaya ta: liya prakara, wong liya, liyan bêbrayan, ngliyakake, kumliya.
4^e gèsèh, kosokbalining rujuk, kaya ta: gêdhèn tomprang salikur gèsèh, mungsuhe limalas rujuk: baul, rêmbuge gèsèh, anggèsèhi.
5^e beda = ora padha, kaya ta: beda rupane, beda-beda, ambedakake, abang beda karo putih.
6^e sulaya, kaya ta: sulaya rêmbuge dadi kêrêngan, nyulayani.

--- 164 ---

7^e salenca, kaya ta: salenca karêpe, siji mêtu lor, siji mêtu kidul.
8^e sawênèh, kaya ta: sawênèhing tiyang.

dodol

Zie dol 2.

desa mawa cara

Zie nagara mawa tata lett. c.

dwi

1^e dwilingga, têmbung rong lingga kang unine padha, kaya ta: tiru-tiru.
2^e dwilingga salin swara, iya iku yèn owah swarane ngarêp utawa ing buri, kaya ta: tira-tiru, jaran-jèrèn.
3^e dwipurwa, iya iku têmbung: dwilingga, winancah aksarane siji ing buri linggane kang ngarêp, kaya ta: têtiru, saka: tiru-tiru.
4^e dwilingganing tanggap: na, iya iku dwilingga kang mêtu saka ing rimbag tanggap: na, kaya ta: tiniru-tiru.
5^e tanggap tarung, iya iku dwilingganing tanggap: na, ana ing buri, kaya ta: tiru-tiniru.
6^e dwipurwaning tanggap: na, iya iku dwipurwa kang ora ngrangkêp sandhangan swara, rinimbag dadi tanggap: na, kaya [ka...]

--- 165 ---

[...ya] ta: tiniru-tiru, saka: tatiru, mênawa saka: titiru: dadi: tinitiru: ora tumindak.
7^e dwilingganing bawa: ma, iya iku têmbung: dwilingga olèh sêsêlan: ma, kaya ta: gumilang-gilang, saka gilang-gilang.
8^e bawa: ma, tundha, iya iku têmbung: dwilingga, olèh sêsêlan: ma, lingga ing buri, kaya ta: gilang-gumilang, saka: gilang-gilang.
9^e dwipurwaning bawa: ma, iya iku dwipurwa kang ora ngrangkêp sandhangan swara, rinimbag dadi bawa: ma, kaya ta: gumagilang, saka: gagilang, ora saka: gigilang, mênawa saka: gigilang dadi: gumigilang, ora tumindak.
10^e dwibawaning bawa: ma, iya iku bawa: ma, wancah muni ping pindho, kaya ta: mundhak-mundhak.

dol

1^e adol, têgêse: barang utawa catur dilirokake ing dhuwit, of adol gawe, º bagus enz.
2^e dodol of º ratêngan, adol sêga, iwak, panganan, didhasarake.

--- 166 ---

3^e jaja, dodol diidêrake, utawa mung sadêrma ngêdolake, olèh bathi utawa opahan sawatara.
4^e ngêmpit, kaya ta: ngêmpit barang, barange digawa lunga, olèh ujuran sareyal suwang, tarkadhang olèh colotan (rêga mati 100 dituku ing wong 120 mung diwènèhake marang sing duwe 100 sarta wis dadi panarimane).
5^e blantik, kaya ta: blantik jaran ana ing pasar utawa digawa saka panggonane kang adol marang panggonane kang arêp tuku. Blantik kêbo sapi ana ing pasar, olèh ujuran sareyal suwang tarkadhang olèh colotan.
6^e madokake, kaya ta: madokake bumi utawa omah, olèh ujuran, utawa colotan.
7^e congkok, dadi dalane wong arêp bêbesanan, ora olèh opah, mung marang kabêcikan (= adol catur).
8^e jombêlang = congkok, nanging dadi lantarane wong

--- 167 ---

bedhangan sarta olèh opah ngiwa nêngên (= adol catur).
9^e kuwadeyan, adol jarit bathik sar[15] kakêmbangan.
10^e plurikan, adol jarit lurik.
11^e prombèng of prombengan, adol jarit kang wis kanggo.
12^e adol sendhe, dol-tinuku barang nganggo ubaya kêna balèn.
13^e ngèbèr, têgêse: ngêdolake dagangane bakul ratêngan, bakul sayuran sapêpadhane, pêpayone diwèhake sapetunge, mung nrima olèh bathèn saka pêpayoning dagangan kang didol, kaya ta: dagangan rêga karo sigar didol sagobang.
14^e ngayuh = ngêmpit.
15^e jaruman = jombêlang.

dèlèh

Zie dokok 6.

dalan

1^e dalan, N. margi K. kaya ta: dalan gêdhe N. margi agêng K. dalan cilik, margi alit, dalan (of margi) kampung. Dalan (of margi) têrusan, dalaning pati enz.

--- 168 ---

2^e dalanggung verk. v. dalan gung, ora pati kanggo.
3^e ratan N. radinan K. ngokone ora pati kanggo, nanging kramane kanggo.
4^e lurung K. N. kaya ta: tiyang kêlurung (= kêlajêng).

dolan

Zie lunga 3.

dêlap

Zie ati 8 voor nistha.

dalêm

of padalêman Zie omah 8.

dêlêng

Zie wêruh 3.

dalanggung

Zie dalan 2.

dipun

of pundi Zie lingga lett. c 1.

dupara

Zie anèh 8.

daya

Zie gugup 4.

doyan

1^e doyan, iya iku arêp marang pangan kang cocog lan rasane, kaya ta: doyan iwak salira, bulus, kura sapêpadhane kang ora lumrah pinangan ing wong, sarta kêna sinilih: bocah doyan ujar.
2^e karêm, têgêse: kêkarêpan kang ora kêna cinêgah sarta kang tumrap ing pangan, yèn nganti kêtowongan [kêtowonga...]

--- 169 ---

[...n] anglarani awak, kaya ta: karêm nyêrèt lan karêm ngombe. Iku wis dadi pêpacuhing piwulang “păncabaya” aja karêm: madon, madat, minum, main lan mangani.

dum

1^e dum, tumrap lêlakoning manungsa kang wis sinandhang, kaya ta: panduming dumadi, ora narima ing pandum, têgêse wong gêdhe: pamêtune akèh, wong cilik, sathithik, si cilik yèn ora narima: luput, awit yêktining kawruh pandum mau wis bênêr.
2^e bage, tumraping barang kang diwratakake, ora mêsthi padha, mung sakênane bae, anggêre kawratan kabèh, kaya ta: timbalan dalêm marang kangjêng radèn adipati kang kadhawuhake ing abdidalêm anggandhèk, mangkene ... yèn wis kadonganan, banjur pakênira bageya kang warata saabdidalêm ... .
3^e para, tumraping petung kudu padha, kaya ta: têlung rupiyah dipara têlu, wong siji kabageyan sarupiyah, ora mawang gêdhe ciliking wong-wongan.

--- 170 ---

Têmbung: dum, lan: bage, ora kêna didum lan dibage loro, apêse kudu didum lan dibage têlu sapandhuwur, yèn didum dibage loro jênênge: diparo.
« dipara lan 4^e dipêcah » loro: kêna, awit têmbung para lan pêcah mung nelakake luwihe saka petungan siji, kaya ta: tumpênge dipêcah dipara wolu, sampile dipêcah-pêcah.

dama

Zie ugung 7.

dombêle

Zie cangkêm, lett. a 5.

dêg

of ngadêgi gawe Zie lunga 12.

duga

Zie rêga 9.
Têmbung: duga-duga lan prayoga, wus katêrangake ana ing layang P. M. I 12 art. 9. kaya ta:
Duga-duga, têgêse: pantoging pamatara utawa kira.
Prayoga, têgêse: pantês.
Kira of watara, têgêse: mêtu saka ing cipta.

--- 171 ---

Pamanggihe kang nganggit layang P. M. Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat IV. cocog lan anggitan dalêm P. B. IV. layang W. R. 12 - 3 v. o. unine mangkene:
Dêduga lawan prayoga | myang watara rêringa aywa kari | iku parabot satuhu | tan kêna tininggala | tangi lungguh angadêg tuwin lumaku | angucap mênêng anendra | duga-duga nora kari ||
1^e duga (kira, pikir, watara) dêrênge marang: barang, kaya ta: wong ora duwe duga-duga, mara dayoh udut srutu dikêmpor, dupèh ora tuku bae, isih dawa dibuwang, ora suwe banjur udut manèh, sanadyan wis lila disuguhake nanging batine kang duwe iya anggrênjêl, dene ora dumuwe marang duwèking liyan.
2^e prayoga (patut, bêcik) duga prayoga ana ing kowe, prayoga dibanjurake enz.
3^e kira (duga) dêrênge marang: ati, kaya ta: kiraku udane bakal dêrês, J. Z. I. 103 - 7 v. o. saka wataraku kaya-kaya andadèkake dhangane titihane kareta [ka...]

--- 172 ---

[...reta] tak suwun nyilih dianggo pangantèn (banjur diculake panêmbunge).
4^e rêringa (ringga), têgêse: ati sujana kanthi prayitna dadi êmpaning ati kang marang kaprayitnan, aja kongsi kêpasuk calathune. Wong caturan ora duwe rêringa, mung glogok sok, luput-luput nêmu pakewuh. voorb. Wong ngimbuhi sêga ana ing pasamuan nganggo duga-duga lan prayoga, aja kakehan, aja kasathithikên, kiranên êntèke, aja kurang aja luwih, pamataramu saka kaananing priyayi, apa drêmba apa cicik, sabarang yèn tanpa rêringa iya tumiba ing luput.
5^e têpa (ukur), têpa-têpa, yèn awake ora bisa nglakoni, aja dikon anglakoni wong liya. Yèn dhêmên diajèni, iya ngajènana gênti. P. M. I. art. 11.
6^e tuladha (tuladan) lêlakon kang wis kapungkur dadi pandomaning lêlakon kang arêp dilakoni, apa bêcik nganggo tuladha ala, tinimbang karo nganggo tuladha bêcik, P. M. I. art. 11.

--- 173 ---

7^e nyana = watara (4).
8^e murwat = watara (4).
9^e ringga = ringa (5).
10^e ganggam = ringga (10).
11^e lêpiyan = tuladan (14).
12^e ukuran = têpa (6).
13^e tulad of telad = tiru.
Tuladan = lêpiyan (12).
15^e tiru = tuladan (14).
16^e sujana (ati) nu (of nyu) janani = ringga (10).

digdaya

Zie luwih 3.

donga

Zie waca 6.

dongos

Zie cangkêm lett. a. 4 en Zie lambe lett. a. 4.

[TA]

taha

Zie piyagêm 19.

tahan

Zie bêtah 5.

ton

anon ngrungu Zie wêruh 9.
nonton Zie wêruh 4.

tumon

Zie wêruh 7.

--- 174 ---

tan

a. tanpa gawe. tanpa sikil. tanpa tandhing enz.
b. taha yèn tan angèstokna, atanapi yèn amaidoa.
c. bara tan bara.
d. kuda tantaka enz.

tanapi

Zie piyagêm 20.

tanduk

a. tanduk iku atêr-atêr: a, kanthi aksara irung: na, Na, nya, ma, nga, lan ... .
Yèn tanpa panambang aran: kriya wantah.
Yèn nganggo panambang i aran: i kriya.
Yèn nganggo panambang ake aran: ke kriya. kaya ta:
« andumuk » nganggo lesan « nangis » tanpa lesan van da, ta.
« andhupak » nganggo lesan « nrêthêk » tanpa lesan van dha, tha.
« anjambak » nganggo lesan « nyanglung » tanpa lesan van ca, ja.
« ambalang » nganggo lesan « maling » tanpa lesan van ba, wa, pa.
« anggawa » nganggo lesan « ngadhuh » tanpa lesan van ha, ka, ra, la, ya.
b. Têmbung tanduk kang nganggo lesan, olèh katrangan têmbung

--- 175 ---

kaanan, kaya ta: anggêbug asu.
c. Têmbung tanduk kang tanpa lesan, olèh katrangan têmbung kaanan, kaya ta: nangis sêru.
d. lett. c, yèn dadi i kriya nganakake lesan, kaya ta: nangisi anake tinggal donya.
e. kang mêtu saka ing têmbung kriya stamwoord olèh katrangan têmbung pituduh, kaya ta: turu ing kamar.
f. kalêbu ing pamikir: wong, nganggo tanduk.
kalêbu ing pamikir: barang, nganggo tanggap, kaya ta:
Aku anjupuk rèk = rèk tak jupuk.
Kowe anjupuk rèk = rèk kojupuk.
Sadrana anjupuk rèk = rèk dijupuk Sadrana.

tandang

tandanging kriya iku rimbag tanggap pratama purusa: tak olèh panambang: e, an, lan ne, kaya ta: tak jupuke (ane en ne).

têntrêm

Zie ayêm, 1 en Zie sênêng 3.

tuntut

Zie isbat 42.

tanpa

1^e tanpa, têgêse: dhasar, utawa wis gawene mêngkono [mêng...]

--- 176 ---

[...kono], kaya ta: bocah tanpa ugêl-ugêl, tanpa gawe puji nulak udan, nanging:
2^e ora nganggo, têgêse: ora didokoki mêngkono, kaya ta: layangan ora nganggo sinthingan, kênure ora nganggo gêlasan enz.
Upama didokoki sinthingan, utawa nganggo gêlasan: iya kêna, nanging: didokoki ugêl-ugêl: ora kêna, Zie T. P. 1908 No. 21.

tănja

1^e tumănja, têgêse: sèlèh, kaya ta: dhuwite apa wis tumănja.
2^e dumunung, têgêse: encok, kaya ta: dumunung utang.
3^e tumrap, têgêse: kanggo, kaya ta: tumraping kowe, tumraping têmbung ngoko.
4^e sumurup, têgêse: liru, kaya ta: sumurup ijole jaritku glondhongan.
5^e manjing, têgêse: dadi, kaya ta: manjing cicilan ing sasi Juni.

--- 177 ---

tăndha

Zie cihna 2.

tandhu kothong

Zie gawa 21.

tonjok

Zie wèh 3.

tiru

Zie duga 15.

tiron

Zie palsu 4.

turun-tumurun

Zie lingga lett. d. 15.

trênjuh

Zie têmu 7.

turut

of sapiturute Zie padha 3.

tritis

Zie umbul 13.

tratab

Zie ati 6 voor rusak.

têrês

Zie tugêl.

trêsna

of trisna Zie dhêmên 2.

trap

Zie tănja 3.

trêpsila

Zie sor 4.

trampil

Zie clathu 13.

têrang

Zie silihan 6.
1^e têrang (ora pêtêng) kaya ta: têrang papriksane, têrang paningalipun. Punapa sampun têrang dhawah sampeyan.
2^e têtela (ora samar) kaya ta: sarèhning wis têtela [tê...]

--- 178 ---

[...tela]. Wong nulis iku sanadyan ora apik, nanging sing têtela.
3^e têmên (ora goroh) kaya ta: atur kula têmên, botên matur dora. wong têmên iku ambarkahi awake.
4^e nyata (ora cidra) kaya ta: nyata prawira. apa nyata. kanyataan.
5^e gênah (tata) kaya ta: ora gênah = ora tata. sing gênah = sing tata. gênah-gênahan= dening ora tata rêmbuge, utawa prajanjiyane. Wis gênah ana ing kana = wis kasumurupan ana ing kana (tata olèhe anggolèki ora mrana-mrana).
6^e cêtha: unine.
7^e wijang: ukêle lung pakis.
« 8^e padhang, 9^e jingglang » padhang jingglang ora katawêng ing imalaya.
10^e gambêlang: rêmbuge.
11^e tulèn, ora kawoworan, kaya ta: lênga klêntik tulèn. puhan tulèn enz.
12^e lugu (nyata, têmên) ora goroh, kaya [ka...]

--- 179 ---

[...ya] ta: kandhaku iki mung salugune bae, ora ngurangi ora muwuhi.

tuk

Zie umbul 9.

têka

a. têka, atêgês: têka, kaya ta: têka saka lunga. têka sangkan-sangkan.
b. têka, atêgês: kok, kaya ta: têka mêtu-mêtumu clathu anjaluk gadarena, J. Z. I. 164 - 10 v. o.
c. tumêka = dhumatêng Zie dhatêng.

tuku

1^e tuku, adol.
2^e kulak, têgêse: tuku barang banjur didol manèh, mung ngarah bathi sawatara, nanging yèn bisa nyarèhake pangêdole (tandho) akèh bathine.
3^e amborong, têgêse: tuku barang kang akèh rupa-rupa tanpa princèn rêgane sawiji-wijining barang.
4^e ngêmin, voorb: olèhku ngêmin kaos putih rolas pasang ing lelangan ... J. Z. I. 190 - 2.
5^e ngêbasi, têgêse: amborong.

--- 180 ---

6^e lelang, têgêse: tuku barang kang ditawakake ana ngarêpe wong akèh sapa kang kêndêl panganyange, kaya ta:
« a. wani larang: yèn lelang barang, b. wani murah: yèn lelang sêsanggan » iku kang olèh panganyange. Lelang barang tawane saka sathithik, banjur diundhaki sathithik dadi akèh.
7^e ngijo, kaya ta: ngijo pari, º bata (tuku pari isih tandur, bata isih mêntah).
8^e ngilèni, kaya ta: ngilèni pandhan (tuku pandhan mung sathithik).
9^e nguyang, kaya ta, nguyang pari (= tuku pari).
10^e nêmpur, kaya ta: nêmpur bêras (= tuku bêras).
11^e nêmpil, têgêse: tuku barang sathithik marang kang mêntas tuku barang akèh. Nêmpil totohan, totohan sathithik milu marang kang totohan akèh.
12^e anggadhe, kaya ta: anggadhe bumi, blănja, gajih, barang enz.

--- 181 ---

13^e nêbas, kaya ta: nêbas bumi, blănja, gajih, pari enz.
14^e majêgi of majêgake bumi, têgêse: majêgi bumi, nyăngga pajêg sabên satêngah taun, sawênèh mêtu sasèn, olèh liru wulu pamêtuning sawah, mawa watêsan enggal lawasing pamajêg.
Majêgake dadi kok bali ning majêgi.
15^e ambêkêli: a. majêgan (= nyăngga pajêg), b. maron (= ngladèkake saparoning pamêtu sawuse dijupuk panganing bêkêl).
16^e madanani, nguwasani marang bumi desa, nyăngga pajêg marang lurah patuh.

têkan

Zie tutug 2.

takêr têdhak

Zie piyagêm 5.

tak rewangi

(= tak labuhi).
1^e tak rewangi adol êndhas (utang nênikêli) suprandene ora kêtrima.
2^e tak rewangi panas pêrih (kurang mangan kurang turu) anggêre kêlakon sêdyamu.

--- 182 ---

3^e tak rewangi kringêtên gêtih (kangelan) suprandene ora ana dadine.
4^e tak rewangi suku jaja têkên janggut (angglungsar of rêkasa) anggêre bisa kêtampan.
5^e êndhas tak gawe sikil (tak rewangi kangelan) suprandene ora kêtrima.

takat

Zie bêtah 4.

taksir

Zie rêga 2.

tut

van atut.
1^e atut, carêming pangantèn.
2^e runtut, pangarakan panunggule runtut = turut.
3^e rukun, olèhe saduluran katon rukun.
4^e cècèg of cocog, kaya ta: aku cocog rêmbuge (= mathuk), cocog (= padha).
5^e condhong, aku wis condhong (= ngarêpi).
6^e rujuk = ora gèsèh.

tut

van patut.
1^e patut K. N. pantês K. patut dianggo ing pangantèn, J. Z. I. 167 - 1 v. o.
2^e sêmbada, sêmbada gênging sarira Dw. I. 6 - 7.

--- 183 ---

3^e yoga, asih mring kulawiyoga, yoganing kang ngusadani Dw. I. 6 - 3 v. o.
4^e mungguh = (pantês) dadi bupati nayaka.

tutuh

Zie tugêl.

tatar

of tataran Zie kaanan.

tutur

Zie calathu 14.

tutup

1^e tutup, nutup, nutup prakara, nutupi kuwali.
2^e sumpêt (= pingit, samar) nyumpêt prakara, nyumpêt botol aja kongsi ngabar.
3^e buntêt (= buntu) ambuntêti lèng yuyu.
4^e lampêt (= ampêt) kaya ta: nglampêt bêndungan.
5^e buntu, kaya ta: ambuntoni pagêr bêdhah.
6^e tambal, nambal, kaya ta: nambal kulambi.
7^e jithêt, anjithêt, kaya ta: anjithêt jarit.
8^e sumpêl, kaya ta: nyumpêli bumbung wongwang.
9^e sêsêl, kaya ta: nêsêli (pawèwèh kang ora ngêblak).

--- 184 ---

10^e bêsêl (= opah) pawèwèh dhêlikan, panjaluk mênanging prakarane.

tutug

1^e tutug, kanggo ing têmbung, kaya ta: tutugna kandhamu, ora: têkakna °.
2^e têkan, kanggo ing laku bae, kaya ta: têkan ing Bayalali lèrèn. Tutug ing Bayalali lèrèn, iya kêna, nanging dudu lungguhe.

tisna

Zie dhêmên 2.

tèsèk

Zie irung 3.

têsmak

Zie sigêg.

tawa

Zie rasa 9.

tuwin

Zie sarta 5.

tawon baru

Zie lingga lett. e 5.

tuwak

Zie saka 3.

tiwas

Zie cilaka 3.

têlu

en êndhog Zie samar 24.

tela

of têtela Zie têrang 2.

tulèn

Zie têrang f 1.

tlendho

Zie alon 8.

--- 185 ---

tèlèr

Zie bisa 4.

tilik

Zie lunga 10.

tuladan

a. Zie duga 14. b. Zie têpa 2.

tlatèn

Zie pêthêl 9.

tulus

Zie lêstari 2.

tulup

Zie mata 6.

tuladha

a. Zie duga 7. b. Zie têpa 2. c. Zie pola 3.

tlaga

Zie umbul 5.

talang

Zie bayar 3.

têpa

Zie duga 6.
Têmbung: têpa tuladha, wus katêrangake ana ing layang P. M. I. 15 art. 11 - 12 en 13.
1^e têpa (ukur), têgêse: wis ngalami, utawa wis anglakoni, dadi wong yèn wis bisa nganggo têpa tuladha, iya ora gêlêm nandukake uni kang bisa gawe pinggêting atine wong liya, awit sumêlang yèn winalês, dening wis duwe têpa.
2^e tuladha = tuladan, utawa: tiru-tiru, sarèhning tuladha [tu...]

--- 186 ---

[...ladha] ala akèh sing nêmu papa, apa ora prayoga nganggo tuladha bêcik, supaya bisa nêmu arja. Nanging yèn ora gandhèng: têpa tuladha, kanggone beda.
a. tuladha tumraping barang, kaya ta: tuladhane patehan sing tak ênggo iki bae, mung undhakana gêdhene.
b. tuladan, tumrap marang lêlakoning manungsa, kaya ta: tuladan bêcik iku ing kuna Patih Suwănda, yèn saiki Kangjêng Radèn Adipati Sasranagara.

tapake kontul anglayang

Zie isbat 13.

tapak paluning pandhe

Zie luwih 3.

tapuk

Zie wit 5.

tepang

Zie sikil 1.

tadhah

Zie tămpa 4.

tèyèr

Zie bisa 5.

tajêm

Zie ulat 7.

tèyèng

Zie bisa 6.

têmu

1^e kêtêmu, tanpa tuju, kaya ta: aku kêtêmu adhimu ana ing pacinan lagi ambênêri tuku tèh.

--- 187 ---

2^e kêpêthuk (= kêpapag) uga tanpa tuju, kaya ta: olèhku kêpêthuk kang Janala ana ing prapatan Gadhing.
3^e kêpapag, nganggo tuju, kaya ta: Dara Mênggung têdhak ing mapagan bêras pasar ing Grogol, ing kono arêp diadêgi los, aku ingandikakake mêthuk, wusana wis kondur, kêpapag ana ing Lêbak, kula saka ing êlor, niku saka ing kidul, dadi papag-papagan. J. Z. I. 160 - 4. v. o.
4^e kêpranggul, ora kênyanan, kaya ta: aku ora nyana kêpranggul kang Nayadrana ana ing pajagongan, olèhku ora wêruh wis luwih limang taun.
5^e kêprêgok = kandhêg, kaya ta: playune mangalor urut pagêr bata banjur nêkuk mangetan, tak cêgat saka wetan anggepak mangidul kaprêgok ing pagêr suru kêna dicêkêl ing akèh.
6^e kêblêngkik = konangan, kaya ta: digolèki wis pirang-pirang dina: ora kêtêmu, wusana kêblêkik andhêlik ana ing bambon.
7^e kêtrênjuh = (vgl. kêtêmu, kêpapag) kapanujon, kaya ta: wis lawas olèhku golèk sutra [su...]

--- 188 ---

[...tra] cina, nanging ora nrênjuh-nrênjuhi, wusana kêtrênjuh wong Baweyan adol sutra cina, saking bungahku: tak tuku kabèh.
8^e kêpèpèt (ora bisa polah) kaya ta: kêpèpèt ing gêdhèg kêna dicêkêl, têgêse: ora bisa ambanjurake playune dening ana gêdhèg mau. Wong wis kêpèpèt, iya saana-anane diwêtokake, tinimbang ora disuguh.
9^e kêpêntog (kalangan) kaya ta: ora bisa ambanjurake lakune dening kêpêntog ing palang dalane rusak.
10^e kêpalang (kandhêg) kaya ta: kêpalang kaline banjir, º ana bojone, º ora duwe dhuwit.
11^e kêpêngkok (kêsupit) kaya ta: yèn kêpêngkok mundur temb.
12^e ngadhang, ngarah kêpêthuk wong dodolan ana ing prapatan, kaya ta: adol pring, º alang-alang enz.
13^e nyêgat, ngarah kêpêthuk wong ala kang lumaku diburu ing akèh, kaya ta: nyêgat maling ana ing dalan simpangan.

--- 189 ---

têmên

a. Zie kaanan, b. Zie têrang 3.

têmên

bijwoord Zoo.
1^e têmên, pangandêling ati, sanadyan ora wêruh dhewe bisa ngarani mangkono, kaya ta: kandhane adhimu: wani têmênan.
2^e nyata, pangandêl kang kasat mata, kaya ta: nyata wani, aku wêruh dhewe, nyatane kêpriye (kudu disumurupi), ora: têmêne o.
3^e yêkti Kw. = nyata, kaya ta: kudu diyêktèkake, aja andêl-andêlên.

tumêk

Zie rasa 10.

tamtu

1^e tamtu, têgêse: panjăngka têtêping karêp kang bakal kalakon, kaya ta: tamtuning dintên: dèrèng, nanging kaangkah wontên salêbêtipun wulan Bêsar. Ingkang katartamtokakên wontên sêrat prajanjian, katamtokakên sowan ing pangadilan, badhe kapriksa prakawisipun pasakitan Bindiprawira. Kabèh mau ora kêna liniru ing têmbung: mêsthi.
2^e mêsthi, têgêse: = takdir, kaya ta:

--- 190 ---

wis pêsthine dadi priyayi, sanadyan turune wong pidak padarakan, dening wis kalakon dadi priyayi.
Sanadyan kalingan gunung, kêlêtan sagara, yèn wis pêsthine dadi jodhoku, iya bisa kalakon têmu.
Wis tak pêsthèkake kasaguhanmu, aja kongsi mlèsèd, iku diupamakake wis kalakon mitulungi.
Prasasat tibaning takdir. Kabèh mau ora kêna liniru ing têmbung: tamtu, nanging: tamtu of mêsthi kêlakon, padha kênane, upama:
anggêr cêkap katêdha eca manahipun sarta sakeca badanipun, amêsthi têtêp anggènipun gêgriya, J. Z. I. 114 - 2.

tamat

Zie wêruh 22.

tumuli

Zie enggal 6.

tempo

Zie măngsa 17 voortijd.

tămpa

1^e utang, utang dhuwit, utang kabêcikan, utang pati, utang tunggukan, enz.
2^e silih of nyilih. Nyilih barang, nyilih jênêng enz.
3^e srèmpèd of nyrèmpèd, têgêse: mung nganggo sadhela nuli ambalèkake.

--- 191 ---

4^e tadhah, kaya ta: tadhah tangis, tadhah duka, tadhah luh, tadhah angin, enz.
5^e êmping of ngêmping, kaya ta: ngêmping pajêg, º blănja, º cadhong enz.
6^e gêbal of anggêbal, mung kanggo têmbung sawiji anggêbal pajêg saka bêkêl desa.
7 gênti, kaya ta: gênti nganggo, gênti lawung, gênti-gêntèn enz.
8^e sêling, kaya ta: suwêng intên sêling mirah, sêlang-sêling enz.
9^e liru, kaya ta: liru papan, liru panganggo, lira-liru enz.

têmpuh

of kêtêmpuh Zie wajib 4.

têmpur

Zie tuku 10.

têmpil

Zie tuku 11.

timpal

Zie tugêl.

tumplak

Zie iling 5.

têmpiling

Zie tangan 2.

tumêmên

Zie pêthêl 10.

tambah

Zie wuwuh 3.

--- 192 ---

tamban

Zie alon 6.

tambur

Zie slomprèt, swara lett. b 8.

tambak

Zie umbul 19.

tumbuk

Zie tunggal 7.

tombok

Zie wuwuh 8.

tumbak cucukan

Zie bayar 6, calathu 15 en durcara 1.

tambal

Zie tutup 6.

tambêl

Zie wuwuh 7 en bayar 4.

têmbung

basa, ukara.
1^e têmbung iku uni sawanda, rong wanda utawa têlung wanda kang duwe têgês, kaya ta: wong ala cilaka, iku petungan têlung têmbung utawa sagatra.
2^e basa, iku tatakramaning calathu, kaya ta: basa ngoko, º krama, º desa, º kasar, º kadhaton.
3^e gatra, iku awak, kaya ta: kowe apa padha kaslamêtan (sagatra).
4^e ukara iku êntèking clathu luwihe sagatra, kaya ta: pangèstu sampeyan kiyai lurah, inggih wilujêng (rong gatra saukara).

--- 193 ---

Angkatmu saka ing omah wayah jam pira sarta ana ing dalan apa ora kodanan, ing kene mau udane dêrês bangêt (têlung gatra saukara).
Angkat kula saking griya wanci wisan damêl, wontên ing kaworan kêjawahan sakêdhap, lajêng kèndêl wontên ing bango, ngêntosi têranging jawah: lajêng mangkat (patang gatra saukara).
« 5^e pada lingsa andhêgig gatra, 6^e lungsi andhêging ukara, 7^e pangkat andhêging napas » kaya ta:
raka ijêngandika: canthèl atur (sagatra kasêlanan pangkat), nanging wong nulis mêgat gatra (kasêlanan pada lingsa utawa pangkon) ora kêna, kaya ta:
« diwêkasake, adhimu, dhawuhipun, dara mênggung » kudu tinulis
« diwêkasake adhimu, dhawuhipun dara mênggung » tanpa lèrèn.

tumingal tanpa netra

Zie isbat 26.

tak

Zie kon 2.

--- 194 ---

tog

1^e katog, tumraping ati, kaya ta: katogna budimu enz.
2^e pantog, tumraping laku, kaya ta: têkan ing dalan prapatan Sratèn mangidul pantog kali Jênês = judhêg.
3^e notog, tumraping barang, kaya ta: mungguhing aku lakên magêsèn iku wis notog.

têgên

Zie pêthêl 7.

têgor

Zie tugêl.

têgêl

Zie pêthêl 8.

tugêl

nugêl gêgaman sarana gêgaman landhêp, kaya ta: ambêlèk of nimpal ikut sarana lading gapit.
Nacah iwak, sarana lading.
Nacah sukêt, sarana arit.
Nêrês kayu jati sarana pêthèl (dicècèk wite mubêng supaya mati).
Nutuh pang kayu sarana arit.

--- 195 ---

Nêgor kayu sarana wadung.
Nêgor glugu sarana pêthèl.
Nêgor gêdhang sarana bêndho.
Nyigar kayu of nyigar bongkok sarana arit.
Mancas papah gêdhang sarana arit.
Mêcah sêmăngka sarana lading.
Mêcok pucuk pring sarana arit.
Yèn nêgor sarana pêthèl.
Mêrang tangan, saka lading utawa liyane.
Mlathok dêgan, sarana arit.
Ngoncèki pêlêm, sarana lading.
Ngiris jadah jênang sarana lading.
Ngrajang bako sarana bodhing.
Ngrampas luntas sarana arit.
Ngrêmbang têbu sarana arit.
Ngèkrèk godhong sarana lading.

tab

of tab-taban Zie ati 6 voor rusak.

tabon dhukuh

Zie piyagêm 1.

tabêri

Zie pêthêl 3.

tabok

Zie tangan 1.

--- 196 ---

têbas

Zie tuku 13 en bayar 1.

tangèh

Zie măngsa 15.

têngah

of satêngah Zie antara 7.

tangan

Zie ngibarat 2 en 3.
Tumandanging tangan milara wong, kaya ta:
« 1^e ditabok, 2^e ditêmpiling » êndhase kalawan èpèk-èpèk.
« 3^e disotho raine, 4^e dibithi wêtênge » kalawan tangan anggênggêm kothong dikêncêngake.
« 5^e dikêbuk wêtênge, 6^e digablog gêgêre » kalawan èpèk-èpèk.
7^e dicablèk pupune kalawan kalumpuke dariji papat.
8^e digêjil dhadhane kalawan lancipe têkukan dariji.
9^e disikut lêmpènge kalawan lancipe têkukan tangan.
10^e dicêthot pupune kalawan jêmpol dilambarake lan balêngkuking dariji panuduh olèh pupu pinuntir.

--- 197 ---

11^e dijiwit baune, kalawan kuku dariji jêmpol digathukake karo dariji panuduh.

têngêr

Zie cihna 3.

têngik

Zie rusak 11.

tungkul

Zie wêruh 8.

tungtung

1^e tungtung asin, tungtung rêkta ngrarontog ati Dw. I. 4 - 1. v. o. têgêse untu putih pucuke abang. Gêndhis kalapa punika raosipun lêgi, nanging tungtung asin, J. Z. I. 147 - 3 v. o. têgêse rada asin.
2^e sulak, tumrap marang barang, kaya ta: sêmbagi putih sulak kuning.
3^e sêmu, tumrap marang ulat, kaya ta: mêrak ati sumèh sêmunira.
4^e lêd, tumrap marang pangan, kaya ta: balur iku rasane gurih, nanging lêde pait, nanging:
5^e lêt = pêgat, kaya ta: desa Kêposong karo Selagringging kêlêtan jurang. Yèn mêngko olèhmu maca lèrèn, aja kolêti têgêsan. Dadi: lêd karo: lêt, seje têgês.

--- 198 ---

tingal

ambalang Zie wêruh 12.

tunggu

Zie rêksa 2.

tungguk

Zie seba 2.

tanggal

of tanggal pisan kapurnaman Zie isbat 9.

tunggal

tunggal, condhong, cècèg, cocog lan mathuk (kumpuling ati).
Rujuk, kumpul, tumbuk, awor, padha, rukun, golong, sayuk, royom, guthu lan guyub (kumpuling pratingkah). Kaya ta:
1^e tunggal, bisa tumraping ati lan ing pratingkah, kaya ta: tunggal budi, º pasaban, º saomah, º bapa biyung enz.
2^e condhong (vgl. cundhuk en rujuk) panêmuning liyan kang padha lan panêmune, kaya ta: aku wis condhong panêmumu iku.
3^e cècèg of cocog, cècèg têgêse: kêkarêpan padha, kaya ta: cècèg Ngalêngka. Cocog, etung tinêmuning gunggungan kang kapindho utawa kang kaping têlu, padha karo gunggungan kang kapisan.

--- 199 ---

4^e mathuk van êthuk, tumrap marang rasaning pangan, kaya ta: padha-padha balur, balur kêcing iku mungguhing aku mathuk bangêt.
5^e rujuk, tumrap marang pikiran padha, kaya ta: Si A pancen rujuk, ora gèsèh kêkarêpane karo Si B.
6^e kumpul Zie kêmpêl 2.
7^e tumbuk, têgêse: padha, kaya ta: tumbuk kêkarêpane, º sapisan ngumur 32 taun, º ping pindho ngumur 64 taun (padha karo dhèk laire).
8^e awor, têgêse: dadi siji, kaya ta: awor pasaban, pamoring kawula gusti.
9^e padha dene Zie dene 9.
10^e rukun, têgêse: ora tau sulaya, kaya ta: rukun olèhe saduluran, kosokbaline yèn sulaya dirukunake, kaya ta:
Pèngêt, layang manira karampungan pirukun patut.
11^e golong, têgêse: dadi siji, kaya ta: panèwu mantri sagolongan. Golonging rêmbug. Sêga golong mambu enthong.