Taman Sriwedari dalam Cerita Wayang

Judul
Sambungan
1. Gancaran Warni-warni Ing Jaman Punika, Mellema, 1933, #460 (Hlm. 001–132). Kategori: Bahasa dan Budaya > Kagunan.
2. Gancaran Warni-warni Ing Jaman Punika, Mellema, 1933, #460 (Hlm. 133–269). Kategori: Bahasa dan Budaya > Kagunan.
» Taman Sriwedari dalam Cerita Wayang. Kategori: Bahasa dan Budaya > Wayang.
Citra
Terakhir diubah: 11-08-2021

Pencarian Teks

Lingkup pencarian: teks dan catatan-kakinya. Teks pencarian: 2-24 karakter. Filter pencarian: huruf besar/kecil, diakritik serta pungtuasi diabaikan; karakter [?] dapat digunakan sebagai pengganti zero atau satu huruf sembarang; simbol wildcard [*] dapat digunakan sebagai pengganti zero atau sejumlah karakter termasuk spasi; mengakomodasi variasi ejaan, antara lain [dj : j, tj : c, j : y, oe : u, d : dh, t : th].

  • Tema Taman Sriwedari beberapa kali muncul di, dan memang berasal dari, cerita wayang. Berikut adalah salah satunya.
  • Diterbitkan pada 1933, R. Hardjasaputra menuliskan dongeng ini untuk bahan pelajaran siswa di sekolah.
  • Dikisahkan, pemindahan Taman Sriwedari dari Gunung Nguntara ke Maespati adalah harga yang harus dibayar oleh Raden Sumantri setelah kalah tanding melawan Prabu Arjunasasra. Tahu tidak mampu mewujudkan itu, Sumantri memohon bantuan adiknya nan sakti, Sukasrana; hingga ... pucuk dicinta, tragedi pun tiba.
Kajawi sampun wontên têtuladan, kala jaman Majapahit têtiyang Jawi sampun wiwit diwasa kalairan tuwin kabatosanipun, ugi ing dalêm cariyos ringgit (wayang), wontên lampahan ingkang suraosipun suka tuladha ing bab pilahing kalairan tuwin kabatosan, inggih punika manawi botên kalèntu anggèn kula nyuraos, kala Radèn Sumantri suwita Prabu Arjunasasra.
Selain sudah punya teladan, sejak zaman Majapahit, orang-orang Jawa terbilang telah beranjak matang, baik secara lahir maupun batin. Dalam cerita wayang sendiri juga tersua kisah yang berisi panduan cara memilah yang lahir dari yang batin. Panduan itu, semoga saya tidak keliru, adalah berupa kisah pengabdian Raden Sumantri pada Prabu Arjunasasra.
Sasampunipun Radèn Sumantri katampi pasuwitanipun, lajêng dipun biyantokakên dhatêng nagari Magada, dening kinêpung ing Ratu Sèwunagari, amargi sami ngajêngakên Dèwi Sêtyawati. Sadumugining Magada, Ratu Sèwunagari kenging kaundurakên dening Radèn Sumantri, sarta têluk sarwi sami nyaosakên putrinipun. Dalasan para putrinipun kairid dening Radèn Sumantri sowan Sang Prabu Sasrabahu. Sadèrèngipun dumugi ing ngarsa nata, Radèn Sumantri darbe unjuk, sarèhning putri utami, pisowanipun kêdah rinêbat ing pêrang.
Singkat cerita, Raden Sumantri diterima mengabdi. Ia lalu diutus maju perang ke Kerajaan Magada. Magada kala itu dikepung oleh Raja Sewunagari yang sama-sama tengah memperebutkan Dewi Setyawati. Raja Sewunagari bisa didesak mundur oleh Raden Sumantri. Raja Sewunagari menyerahkan putrinya sebagai tanda takluk. Para putri dibawa ke Prabu Sasrabahu. Belum juga sampai di hadapan raja, Raden Sumantri mengajukan usul kepada Prabu Sasrabahu: karena ini putri utama, bukankah seyogianya diperjuangkan dengan perang?
Prabu Sasrabahu nayogyani panyuwunipun Radèn Sumantri, wêkasan prang tandhing, Prabu Sasrabahu mèh kalindhih, lajêng tiwikrama. Ing ngriku Radèn Sumantri lajêng ngalumpruk tanpa bayu, nalăngsa minta aksama. Sapunika Sang Prabu gêntos kagungan pêpanggil.
Prabu Sasrabahu menyetujui usul itu. Maka, berperanglah keduanya. Hampir saja kalah, Prabu Sasrabahu beralih-rupa menjelma raksasa. Raden Sumantri keok, lemah tak berdaya dibuatnya. Ia merintih, memohon ampun. Hingga, giliran Sang Prabu yang mengajukan permintaan.
Radèn Sumantri kadhawuhan mutêr Taman Sriwêdari dumunung ing wukir Nguntara, kabêktaa dhatêng Maèspati, wêtah sampun ngantos wontên wêwarnèn ingkang ewah, dalasan talaganipun sampun ngantos asat, badhe kagêm lêlangên jangkêpipun anggèning palakrama. Manawi Radèn Sumantri botên sagêd mutêr taman wau, dadosa mêngsah salami-laminipun.
Permintaan Sang Prabu adalah pindahkan Taman Sriwedari di Gunung Nguntara ke Maespati. Tamannya harus utuh tanpa berubah sedikit pun. Telaganya pun tak boleh kering air karena akan digunakan sebagai wahana bersenang-senang pelengkap acara pernikahan. Jika gagal, Raden Sumantri akan dijadikan musuh selama-lamanya.
Taman Sriwedari dalam Cerita Wayang: Citra 1 dari 2
Raden Sumantri[1]
 
Radèn Sumantri nyandikani lajêng pamit, sadumugining jawi lênguk-lênguk sarwi karuna, dene rumaos botên kaconggah mujudakên pamundhutipun sang prabu. Botên dangu Radèn Sukasrana dhatêng awor angin, sasampunipun bage-binage, takèn dhatêng ingkang raka, punapa sababipun têka arawat waspa. Radèn Sumantri prasaja bilih dèn utus dening sang prabu kinèn mutêr Taman Sriwêdari nanging botên kaconggah, panggenanipun malih sumêrêpa, mirêng namanipun kemawon sawêg sapunika.
Raden Sumantri mengiyakan, dan lalu undur diri. Sesampai di luar, termenung dan bersedihlah karena tahu persis bahwa ia tidak sanggup mewujudkan permintaan Sang Prabu. Tiba-tiba ada angin bertiup, yang bersamaan dengan itu muncullah adiknya, Raden Sukasrana. Bertanyalah Raden Sukasrana, ada apa gerangan kakaknya termenung sedih. Raden Sumantri menjelaskan duduk perkaranya, bahwa ia diperintah Sang Prabu untuk memindahkan Taman Sriwedari tapi tidak sanggup. Boro-boro tahu tempatnya, mendengar namanya pun baru sekali itu.
Gunggunganipun, Radèn Sukasrana nyagahi, nanging gadhah panyuwun dhatêng ingkang raka, manawi sampun kalampahan, kaparênga andhèrèk, awit botên sagêd pisah. Radèn Sumantri nyagahi panyuwunipun ingkang rayi, ugêr taman Sriwêdari sagêd kalampahan dipun putêr. Ingkang raka nuntên dipun gendhong. Radèn Sukasrana lajêng mahawan ing ngawiyat, sakêdhap dhatêng ing wukir Nguntara. Sarèhning Radèn Sukasrana sumêrêp manawi dadosing taman sarana cipta, mila pamboyongipun ugi kêdah anandukakên dayaning cipta.
Jatuh kasihan, Raden Sukasrana akhirnya bersedia membantu. Syaratnya, jika sudah terwujud, ia harus diizinkan ikut bersamanya karena ia tidak mau berpisah dengan sang kakak. Raden Sumantri menyanggupi, asalkan Taman Sriwedari bisa dipindah. Sang kakak lalu digendong. Dalam sekejap, melesat ke angkasa, sampailah Raden Sukasrana di Gunung Nguntara. Karena Raden Sukasrana tahu bahwa terbentuknya taman itu dengan cara dipuja, maka pemindahannya pun juga harus demikian.
Sasampunipun ingkang raka dipun purih malêbêt ing Balekambang, Radèn Sukasrana nuntên angubêngi taman kaping tiga, lajêng wiwit manêkung, sidhakêp asuku tunggal, ngêningakên cipta, katarima ing dewa dadosa ciptanipun, sakala taman Sriwêdari ebah, jumêgur swaranira, sanalika sirna taman Sriwêdari. Radèn Sukasrana nuntên mêsat ing gêgana, niyup anjujug sacêlaking pura Maèspati. Sadhatêngipun ing ngriku lajêng manungku cipta malih, taman Sriwêdari cinipta sakala dados jangkêp botên wontên ingkang kacicir. Kocapa têtiyang sanagari, sami alok manawi wontên taman tiban saking swarga. Wêkasan katur sang prabu. Sri nata nulya têdhak kalihan kang garwa. Dupi Radèn Sumantri wuninga manawi sang prabu rawuh, ngatag ingkang rayi kinèn angiwa, mindhak damêl kuciwa anggèning suwita, margi kang rayi kuciwa ing warni. Radèn Sukasrana botên purun. Radèn Sumantri angagag-agagi sanjata cakra supados ajrih, nanging sampun karsaning dewa, sanjata cakra lumêpas angèngingi Radèn Sukasrana, pêjah sanalika.
Disuruhnya Sang kakak masuk ke Balekambang, Raden Sukasrana lalu mengitari taman itu tiga kali sembari mendedahkan puja mengheningkan cipta. Dewa mengabulkan permintaan. Taman Sriwedari bergerak, suaranya bergemuruh, dan... hap, lenyap dalam seketika. Raden Sukasrana bergegas menyusul, terbang ke angkasa, mendarat di Keraton Maespati. Melalui mengheningkan cipta sekali lagi, Taman Sriwedari sontak mewujud, lengkap tanpa ada yang tercecer. Alkisah, para penduduk kerajaan berteriak-teriak, "Hoee... Ada taman jatuh dari surga!" Setelah mendapat laporan, Sang Raja datang menginspeksi diiringi Sang Permaisuri. Demi tahu raja datang, Raden Sumantri menyuruh adiknya menyingkir. Pasalnya, sang adik sangat buruk rupa. Karena Raden Sukasrana bergeming, Raden Sumantri menakut-nakuti dengan senjata cakra. Dan, sudah kehendak Dewa, cakra tadi benar-benar terlepas, meluncur mengenai Raden Sukasrana. Sang adik tewas seketika.

Taman Sriwedari dalam Cerita Wayang: Citra 2.1 dari 2
Taman Sriwedari dalam Cerita Wayang: Citra 2.2 dari 2
Taman Sriwedari dalam Cerita Wayang: Citra 2.3 dari 2
Taman Sriwedari dalam Cerita Wayang: Citra 2.4 dari 2
Taman Sriwedari dalam Cerita Wayang: Citra 2.5 dari 2
Sêrat Gancaran Warni-Warni ing Jaman Punika, R. L. Mellema, 1933.

Sumber: 'Bab Kabudayan Tuwin Kagunan Jawi', R. Hardjasaputra dalam Sêrat Gancaran Warni-Warni ing Jaman Punika, R. L. Mellema, J. B. Wolters U M, Bêtawi: 1933, hlm. 114-7.

 


Rupa & Karakter Wayang Purwa, Heru S. Sudjarwo et. al., Kakilangit Kencana, Jakarta: 2010, hlm. 398–9. (kembali)