Undhang-undhang Pranatan, Sasradiningrat IV, 1895–1910, #363 (Jilid 3)

Tatêdhakan Sêrat- sêrat Undhang-undhang Pranatan Sêsaminipun,

ingkang Kadhawuhakên dening Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat ingkang Kaping Sakawan, Pêpatih Dalêm ing Surakarta ingkang Jumênêng Sapunika, Wiwit Kala Sawêg Kakarsakakên Amakili Pêpatih Dalêm.

Jilidan, ăngka 3

Kaêcap saha kawêdalakên dening Tuwan Albrèh tuwin Rusê ing Surakarta ing taun 1895.

1896.

--- 3 : 0 ---

Ăngka Urut ... Papêthikan isinipun sêrat undhang-undhang saha pranatan, jilidan ăngka 3 punika ... Kawrat ... ing Kaca

70. Undhang-undhang arta sêsangganipun siti dhusun sarta pakampungan ... 1

71. Undhang-undhang arta krigaji katamtokakên lumados dhatêng nagari ... 7

72. Undhang-undhang pangrucatipun kabupatèn pulisi ing Kartasura ... 10

73. Undhang-undhang watês-watêsipun kabupatèn pulisi ... 14

74. Undhang-undhang têtêpipun para pilisi botên kalilan mawi sarana pawèwèh ... 18

75. Undhang-undhang kathahipun abdi dalêm pulisi ... 20

76. Undhang-undhang balanjanipun abdi dalêm pulisi ... 25

77. Pranatan, têtêp pocoting dêmang pulisi carik kajinêman sêsaminipun ... 31

78. Undhang-undhang pamardi lumadosipun arta waragad margi sarta krigaji saking siti bêkêl jawi ... 32

79. Undhang-undhang tiyang sade ulam rajakaya kêdah mawi sêrat palilah ... 34

80. Undhang-undhang dhêndhan pangèthèring lumadosipun arta waragad margi saking siti bêkêl jawi ... 40

81. Pranatan, nêbasakên utawi anggadhèkakên siti ... 43

82. Undhang-undhang wêwangên tumanjanipun kewan sarta barang anggrakan utawi panggihan ... 56

83. Dhawuh, prakawis ing pradata sarampunging papriksa bilih wontên ingkang gadhah arta katulak ... 60

84. Dhawuh, prakawis pratikêl pangandhêgipun pasakitan ing kadhistrikan ... 62

85. Pranatan, wêdaling balanjanipun abdi dalêm pulisi ... 68

--- 3 : 0 ---

Pranatan roimistêr ... 70

86. Undhang-undhang rundha patrol pakampungan ... 128

87. Undhang-undhang mupu prabeya lulusan raja kaya ... 130

88. Undhang-undhang bêkêl angladosakên arta waragad margi sarta krigaji kêdah bêkta piyagêmipun ... 134

89. Pranatan., papan kadhistrikan ... 136

90. Undhang-undhang paring sasêrêpan pangetanging prêsèn pajêg ... 138

91. Undhang-undhang dêmang dhistrik ugi kawajibakên nindakakên lulusan raja kaya ... 140

92. Pranatan, sasilahaning prakawisipun dêmang bêkêl dhusun ... 142

93. Undhang-undhang pasewan kareta ing wêkdal balapan, taun 1894 ... 144

94. Papèngêt layang gadhe tumbas utawi nêbas lêmpunging sabin ... 147

--- 3 : 1 ---

Ăngka 70

Undhang-undhang

Têrang saandhap ing sampeyan dalêm, ingkang sinuhun kangjêng susuhunan, mupakat lan ingkang bapa kangjêng tuwan residhèn ing Surakarta.

Manira Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat, pêpatih ing karaton dalêm Surakarta Adiningrat, andhawuhake kaya ing ngisor iki.

Sadhengaha wonge kang padha manggon omah-omah pakampungan sajroning nagara, kang maune duwe bagiyan anggarap lurung gêdhe, saiki padha ora katindakake anggarap dhewe, ananging liru angladèkake dhuwit minăngka têbasan waragad panggarape bagiyane lurung mau, kèhe miturut sapira êntèking waragade nalika isih kagarap dhewe ing dalêm sataun, utawa kurang saka samono, mung miturut saka taksiran, lumadine sataun kaping pindho, ing garêbêg Mulud saparo, ing garêbêg Pasa saparo, wiwite besuk garêbêg Pasa taun Dal 1823,

--- 3 : 2 ---

mangkono manèh sakabèhe bumi desa uga ora katindakake anggarap lurung gêdhe, ora ngladèni dhuwit patèn gawe kaya kang wus kalakon, lan ora katindakake angladèni bau jaga marang kabupatèn pulisi sarta marang para panèwu dhistrik sapangisor sapanunggalane, sarta ora katindakake laladèn sadhengaha rupane, dene kang isih tumindak kaya ing ngisor iki.

Ing garêbêg Mulud, lumadi wong 942, prêlune amikul ajad wilujêngan dalêm gunungan, ancak saradan sapanunggalane, anggèrèd mariyêm sarta anggawa pirantining abdi dalêm prajurit, apadene amikul kagungan dalêm gamêlan sakatèn.

2. Amikul gamêlan ing kapatihan sapanunggalane wong 120.

3. Amikul gamêlan sarta anggawa lelayune abdi dalêm wadana pulisi wong 155, dadi kang lumadi ing garêbeg Mulud mau gunggung wong 1217, dene manawa garêbêg Mulud taun Dal, lumadine wong kang mikul ajad wilujêngan dalêm sapanunggalane wong 942, ing dhuwur mau

--- 3 : 3 ---

mundhak limalasan dadi 1413.

Ing garêbêg Pasa sarta garêbêg Bêsar padha lumadi wong 998.

Dina tingalan dalem panjênêngan, sarta tingalan dalêm wiyosan taun, lumadi wong 239, prêlune amikul ajad wilujêngan dalêm jati ngarang ancak sapanunggalane, anggèrèd mariyêm sapanunggalane pirantine abdi dalem prajurit, usung-usung kagungan dalêm bêkakas sapanunggalane sarta ambaoni abdi dalêm wadana gêdhong kiwa têngên sakarèrèhane kang padha olah-olah lêladèn dhahar dalêm.

Ing dina tingalan taun sarta panjênêngane Kangjêng Gusti Pangeran Adipati Anom Amangkunagara, lumadi wong 150, prêlune uga mikul ajad dalêm jati ngarang ancak sapanunggalane.

Kang kasêbut ing dhuwur mau kabèh padha ajêg, dene kang lumadi mirunggan, kaya ta:

1. Manawa sampeyan dalêm ingkang sinuhun kangjêng susuhunan krama, utawa manawa angramakake Kangjêng Gusti Pangeran Adipati Anom Amangkunagara, padha lumadi uwong 1000, lawase ana ing nagara 15 dina, [di...]

--- 3 : 4 ---

[...na,] lumadi giliran.

2. Manawa sampeyan dalêm ingkang sinuhun kangjêng susuhunan, kagungan damêl kang mawa pakurmatan unine kagungan dalêm gamêlan sakatèn, lumadi wong 800 lawase wolu dina, manawa ora mawa pakurmatan unine kagungan dalêm gamêlan sakatèn, lumadi wong 600, lawase uga wolu dina, padha lumadi giliran.

3. Manawa sampeyan dalêm ingkang sinuhun kangjêng susuhunan apêpara, manawa kangjêng tuwan ingkang wicaksana guprênur jendral rawuh ing Surakarta, padha tumindak kaya adat.

Mungguh patine pagawean:

1. Ora anggarap lurung gêdhe. 2. Ora ambayar patèn gawe. 3. Ora ngladèni bau jaga, iku banjur aliru ngladèni dhuwit marang nagara, bumi desa kang wus kapajêgan tuwan-tuwan, kèhe sapuluh prêsèn kaetung saka kèhing pajêge ing dalêm sataun, dadi upamane pajege ing dalêm sataun satus rupiyah, angladèkake sapuluh rupiyah sataun, [sata...]

--- 3 : 5 ---

[...un,] nanging lumadine sabên sasi sapara rolasaning lêladèn sabên taun mau, wiwite lumadi ana ing sasi Sèptèmbêr 1893, dene bumi desa kang kapajêgan bêkêl Jawa, angladèkake rongpuluh prêsèn, upamane pajêge ing dalêm sataun satus rupiyah, angladèkake rongpuluh rupiyah sataun, dadi tikêl saka lêladène bumi desa kang wus kapajêgan para tuwan, amarga bumi desa kang wus kapajêgan para tuwan mau pajêge akèh kang wus mundhak saka nalika kapajêgan dening bêkêl Jawa, ewadene sarèhning bumi desa kang isih kapajêgan bêkêl Jawa mau lêladène wus kagawe tikêl saka bumi desa kang kapajêgan ing tuwan-tuwan, marmane nagara paring palimarma lumadine ora sabên sasi nanging sabên ing bakda garêbêg Pasa lan garêbêg Mulud, wiwit ing bakda garêbêg Pasa taun Dal 1823.

Mungguh tumapake padha ora ngladèni dhuwit patèn gawe, sarta ora ngladèni bau jaba, wiwit besuk sasi Rabingulakir taun Dal 1823 iki, mung bab bau sabên garêbêg sapanunggilane kaya ing dhuwur mau saperanganing lumadine ing têmbe bakal manira tata manèh.

--- 3 : 6 ---

Iku sarupane uwong padha sumurupa lan angèstokna saprêlune.

Layang undhang-undhang iki kalumrahake sarta katèmplèkake ana ing panggonan saprêlune, supaya aja ana kang ngaku ora sumurup ing unine.

Dhawuhing undhang-undhang tanggal kaping 15 sasi Sapar taun Dal, ăngka 1823, utawa kaping 29 Agustus 1893.

Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat.

--- 3 : 7 ---

Ăngka 71

Undhang-undhang

Têrang saandhap ing sampeyan dalêm ingkang sinuhun kangjêng susuhunan, mupakat lan ingkang bapa kangjêng tuwan residhèn ing Surakarta

Manira Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat, pêpatih ing karaton dalêm Surakarta Adiningrat, andhawuhake kaya ing ngisor iki.

Sarupane kagungan dalêm dhuwit krigaji lêladène para putra santana dalêm lan para abdi dalêm sapanunggalane lumadine padha katamtokake marang nagara, saka kang padha majêgi dhewe-dhewe, kang duwe gêgadhuhan ora wênang anampani saka kang majêgi kaya kang wus kalakon, dene lumadine marang nagara wiwit pasokan garêbêg Pasa taun Dal 1823, kang saka bumi desa kang wus kapajêgan tuwan-tuwan lumadi sabên sasi barêng lan lumadine dhuwit patèn gawe sapanunggalane, kèhe sapara rolasaning krigajine ing dalêm sataun, wiwite lumadi besuk tanggal sapisan [sapisa...]

--- 3 : 8 ---

[...n] sasi Oktobêr 1893, dene kang saka bumi desa kang kapajêgan bêkêl Jawa lumadine sabên bakda garêbêg Pasa lan garêbêg Mulud, uga barêng lan lumadine liruning dhuwit patèn gawe sapanunggalane mau, kèhe saparoning krigajine ing dalêm sataun, dene pasokane garêbêg Mulud taun Dal 1823, iki isih lastari ditampani kang duwe gadhuhan banjur konjuk ing sampeyan dalêm ingkang sinuhun kangjêng susuhunan kaya adat.

Iku sarupane uwong padha sumurupa lan angèstokna saprêlune.

Layang undhang-undhang iki kalumrahake sarta katèmplèkake ana ing panggonan saprêlune, supaya aja ana kang ngaku ora sumurup unine.

Dhawuhing undhang-undhang tanggal kaping 16 sasi Mulud taun Dal, ăngka 1823, utawa kaping 29 Sèptèmbêr 1893.

Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat.

--- 3 : 9 ---

No 71.

Oendang-Oendang.

Terang Srie Padoeka Toean Soehoenan moefakat dengen Kangdjeng Toean Resident di Soerakarta

Kita Kangdjeng Raden Adipati Sasradiniengrat Papatih di kraton Soerakarta Adiniengrat, memrintahken saperti di bawah ini.

Sagala Srie Padoeka ampoenja oewang krigadji laladenja samoea anak familie dan hambanja Srie Padoeka sabageinja, loemadinja sama di temtoeken ka negri, dari jang sama memajegi sendiri-sendiri, jang poenja gadoehan tiada boleh trima dari jang madjegi saperti jang soeda kedjalanan, adapoen loemadinja pada negri moelai pasokan garebeg Poeasa taoen Dal 1823, jang dari tanah desa jang soeda dipadjegi toewan-toewan loemadi saben boelan beserta loemadinja gantinja oewang paten gawe sabagainja, banjaknja seperdoewa belasnja krigadji di dalem satoe tahoen, moelainja loemadi besoek toenggal 1 boelan October 1893. adapoen jang dari tanah desa jang dipadjeki bekel djawa loemadinja saben bakdo garebeg Poeasa dan garebeg Moeloed, djoega bersama-sama dengen loemadinja gantinja oewang paten gawe sabageinja, banjaknja saparo dari krigadjinja di dalem satoe tahoen.

Adapoen pasokannja garebeg Moeloed tahoen Dal 1823 ini misieh ditrima jang poenja gadoehan lantas terhoenjoek Sri Padoeka Toewan Soesoehoenan saperti biasa.

Itoe sagala orang soepaja sama tahoe dan menoeroet saperloenja.

Ini soerat Oendang-oendang di tersiarken serta ditaroeh di mana tempat saperloenja, soepaja tiada ada jang mengakoe tiada tahoe boenjinja.

Djatoehnja oendang-oendang ari 16 boelan Moeloed tahoen Dal 1823, atawa ari 29 September 1893.

--- 3 : 10 ---

Ăngka 72

Undhang-undhang

Awit saka kêparênging karsa dalêm, ingkang sinuhun kangjêng susuhunan, mupakat lan ingkang bapa kangjêng tuwan residhèn ing Surakarta.

Manira Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat, pêpatih ing karaton dalêm Surakarta Adiningrat, andhawuhake lan paring sumurup marang sarupane wong, yèn ing mêngko kabupatèn ing Kartasura karucat, dene bumi wêwêngkoning kabupatèn Kartasura mau kagolongake marang kabupatèn pulisi nagara, kabupatèn pulisi Kalathèn, lan kabupatèn pulisi ing Bayalali, paperangane kaya ing ngisor iki.

1. Ing kadhistrikan kutha Kartasura lan kadhistrikan Kathithang kang sisih wetan, sarta kadhistrikan Bêndha kang sisih lor, kagolongake dadi wêwêngkone kabupatèn pulisi nagara.

2. Ing kadhistrikan Jênon lan kadhistrikan Taraman kabèh, sarta kadhistrikan Kathithang lan kadhistrikan Bêndha kang sisih kidul,[1] [kidul...]

--- 3 : 11 ---

[...,] padha kagolongake wawêngkone kabupatèn Kalathèn.

3. Ing kadhistrikan kutha Kartasura lan kadhistrikan Kathithang kang sisih kulon, padha kagolongake ing kabupatèn Bayalali.

Iku sarupane uwong padha sumurupa lan angèstokna saparlune.

Layang undhang-undhang iki kalumrahake sarta katèmplèkake ana ing panggonan saparlune, supaya aja ana kang ngaku ora sumurup unine.

Dhawuhing undhang-undhang tanggal kaping 16 sasi Mulud taun Dal, ăngka 1823. Utawa kaping 29 Sèptèmbêr 1893.

Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat.[2]

--- 3 : 12 ---

No 72

Oendang-oendang.

Dari Srie Padoeka Toean Soesoehoenan ampoenja maoe, moefakat dengen Kangdjeng Toean Resident di Soerakarta.

Kita Kangdjeng Raden Adipati SOSRODHININGRAT Papatih di kraton Soerakarta Adiningrat, memrintahken dan membri taoe pada sagala orang, jang sekarang kaboepatèn di Kartasoera di roetjat, adapoen tanah wawengkonnja itoe kaboepatèn Kartasoera di masoekken toeroet di kaboepatèn politie negri, kaboepatèn politie Klatèn serta kaboepatèn politie Bojolali, perbagiannja saperti di bawah ini.

1. District kota Kartasoera dengen district Katitang jang sabelah wetan, serta district Bendo jang sabelah lor, di masoekken djadi wawengkonnja kaboepatèn politie negri.

2. District Djenon dengen district Taramman samoea serta district Katitang dan district Bendo jang

--- 3 : 13 ---

sabelah kidoel sama di masoekken wawengkonnja kaboepatèn Klaten.

3. District kota Kartasoera dengen district Katitang jang sabelah koelon, sama di masoekken di kaboepatèn Bojolali.

Dari itoe segala orang soepaja sama taoe dan menoeroet saperloenja.

Ini soerat Oendang-oendang di tersiarken serta di taroeh di mana tempat saperloenja, soepaja tiada ada jang mengakoe tiada taoe boenjinja.

Djatoehnja Oendang-oendang ari 16, boelan Moeloed tahoen Dal 1823. atawa ari 29 September 1893.

--- 3 : 14 ---

Ăngka 73

Undhang-undhang

Awit saka kaparênging karsa dalêm, ingkang sinuhun kangjêng susuhunan, mupakat lan ingkang bapa kangjêng tuwan residhèn, ing Surakarta.

Manira Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat, pêpatih ing karaton dalêm Surakarta Adiningrat, anamtokake owah-owahane lan anata watês-watêsing para kabupatèn kaya ing ngisor iki.

1. Kadhistrikan ing Koripan sabagiyane kang gêdhe sarta kadhistrikan Jatinom, padha apdhèling sarta kabupatèn Bayalali, saiki padha kabawah ing apdhèling sarta kabupatèn Kalathèn.

2. Kadhistrikan Salam, apdhèling Bayalali kabupatèn Ngampèl, saiki kabawah ing apdhèling sarta kabupatèn Sragèn.

3. Kadhistrikan Kaliyasa, apdhèling Bayalali kabupatèn Ngampèl, saiki kabawah apdhèling sarta kabupatèn[3] [kabu...]

--- 3 : 15 ---

[...patèn]

Surakarta.

1. Kadhistrikan Karangdurèn kang sapraliman, sarta ondêr dhistrik Laban, bawah apdhèling Sragèn, saiki kabawah ing apdhèling sarta kabupatèn Surakarta.

Iku sarupane uwong padha sumurupa lan angèstokna saparlune.

Layang undhang-undhang iki kalumrahake sarta katèmplèkake ana ing panggonan saparlune supaya aja ana kang ngaku ora sumurup unine.

Dhawuhing undhang-undhang tanggal kaping 20 sasi Mulud, taun Dal, ăngka 1823, utawa kaping 3 Oktobêr 1893.

Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat.[4]

--- 3 : 16 ---

No 73

Oendang-oendang.

Dari Srie Padoeka Toéan Soesoehoenan ampoenja maoe, Moefakat dengen Kangdjeng Toean Resident di Soerakarta.

Kita Kangdjeng Raden Adipati Sosrodiniengrat Papatih di Kraton Soerakarta Adiniengrat menemtoekan howah-howahannja serta mengatoer bates batesnja kaboepatèn saperti di bawah ini.

1. Kadistrikan di Koriepan sabagiannja jang besar serta kadistrikan Djatinom sama afdeeling serta kaboepatèn Bojolali sekarang sama terbawah di afdeeling serta kaboepaten Klaten.

2. Kadistrikan Salam afdeeling Bojolali kaboepatén Ampel sekarang terbawah di afdeeling serta kaboepaten Sragen.

3. Kadistrikan Kalioso, afdeeling Bojolali kaboepaten Ampel, sekarang terbawah afdeeling Soerakarta.

--- 3 : 17 ---

4. Kadistrikan Karang doeren jang saperlima serta Onder distrikt Laban bawah afdeeling Sragen, sekarang terbawah afdeeling serta kaboepaten Soerakarta.

Itoe segala orang soepaja sama taoe dan menoeroet saperloenja.

Ini soerat Oendang-oendang di tersiarken serta di taroeh di mana tempat saperloenja, soepaja tiada ada jang mengakoe tiada taoe boenjinja.

Djatoehnja oendang-oendang ari, 20, boelan Moeloed taoen Dal 1823. atawa ari 3 October 1893.

--- 3 : 18 ---

Ăngka 74

Undhang-undhang

Têrang saandhap ing sampeyan dalêm, ingkang sinuhun kangjêng susuhunan, mupakat lan ingkang bapa kangjêng tuwan residhèn, ing Surakarta.

Manira Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat, pêpatih ing karaton dalêm Surakarta Adiningrat, andhawuhake sarupane kang padha kapilih utawa kalastarèkake dadi abdi dalêm pulisi, carik dêmang lansir kajinêman sapanunggalane babauning pulisi, iku padha ora manira lilani mawa pawèwèh rupa dhuwit utawa barang sapêpadhane marang dhedhuwurane utawa marang liya-liyane, kang sumurup utawa magêpokan sarana gone kapilih utawa kalastarèkake dadi abdi dalêm pulisi sapanunggalane mau. Manawa ana kang anêrak kang awèh sarana mau bakal ora manira lastarèkake utawa bakal manira undur gone dadi abdi dalêm mau, kang nampani pawèwèh manawa abdi dalêm bakal manira undur saka kalungguhane lan kapatrapan paukuman [pa...]

--- 3 : 19 ---

[...ukuman] katimbang lan prakarane.

Layang undhang-undhang iki kalumrahake sarta katèmplèkake ana ing panggonan saparlune, supaya aja ana kang ngaku ora sumurup unine.

Dhawuhing undhang-undhang tanggal kaping 23 sasi Mulud, taun Dal, ăngka 1823, utawa kaping 6 Oktobêr 1893.

Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat.

--- 3 : 20 ---

Ăngka 75

Undhang-undhang

Awit saka kaparênging karsa dalêm, ingkang sinuhun kangjêng susuhunan, mupakat lan ingkang bapa kangjêng residhèn, ing Surakarta.

Manira Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat, pêpatih dalêm ing Surakarta Adiningrat, anamtokake kalungguhan sarta kèhe abdi dalêm pulisi bupati sapangisor ing sakabupatène kaya ing ngisor iki.

Apdheling Surakarta

Paprentahan kabupatèn kutha Surakarta

Bupati ... 1, Kaliwon ... 1, Carik ăngka 1, ăngka 2 ... 2, Panèwu jaksa ... 1, Carik jaksa ... 1, Mantri jaksa ... 1, Mantri kabupatèn ... 1, Pangulu ... 1, Lurah langsir ... 1, Langsir utawa jajar ... 12, Rêksa pidana ... 24

Dhistrik Kutha Surakarta

Panèwu dhistrik ... 1, Carik ăngka 1, ăngka 2 ... 2, Mantri dhistrik ăngka 1 ... 4, Kajinêman ... 12

Dhistrik Grogol

Panèwu dhistrik ... 1, Carik ăngka 1, ăngka 2 ... 2, Mantri dhistrik ăngka1 ... 1, Mantri dhistrik ăngka 2 ... 2

--- 3 : 21 ---

Dêmang ... 5, Kajinêman ... 13

Dhistrik Kaliyasa

Panèwu dhistrik ... 1, Carik ăngka 1, ăngka 2 ... 2, Mantri dhistrik ăngka 2 ... 1, Dêmang ... 3, Kajinêman ... 7

Dhistrik Kartasura

Panèwu dhistrik ... 1, Carik ăngka 1, ăngka 2 ... 2, Mantri dhistrik ăngka 1 ... 2, Mantri dhistrik ăngka 2 ... 3, Dêmang ... 7, Kajinêman ... 19

Paprentahan Kabupaten ing Sukaharja

Kaliwon ... 1, Panèwu lid ... 1, Carik ăngka 1, ăngka 2 ... 2, Panèwu jaksa ... 1, Carik jaksa ... 1, Pangulu ... 1, Lurah langsir ... 1, Langsir utawa jajar ... 8

Dhistrik Sukaharja

Panèwu dhistrik ..., Carik ăngka 1, ăngka 2 ... 2, Mantri dhistrik ăngka 1 ... 2, Mantri dhistrik ăngka 2 ... 2, Dêmang ... 5, Kajinêman ... 13

Distrik Tawangsari

Panèwu dhistrik ..., Carik ăngka 1, ăngka 2 ... 2, Mantri dhistrik ăngka 1 ... 2, Mantri dhistrik ăngka 2 ... 2, Dêmang ... 6, Kajinêman ... 16

Apdhèling Klathèn

Paprentahan kabupatèn kutha Klathèn

Bupati ... 1, Kaliwon ... 1, Carik ăngka 1, ăngka 2 ... 2, Panèwu jaksa ... 1, Carik jaksa ... 1, Panèwu lid ... 1, Mantri jaksa ... 1, Mantri gripir ... 1, Pangulu ... 1, Lurah langsir ... 1, Langsir utawa jajar ... 12

--- 3 : 22 ---

Dhistrik Klathèn

Panèwu dhistrik ... 1, Carik ăngka 1, ăngka 2 ... 2, Mantri dhistrik ăngka 1 ... 1, Mantri dhistrik ăngka 2 ... 2, Dêmang ... 5, Kajinêman ... 13

Dhistrik Prambonan

Panèwu dhistrik ... 1, Carik ăngka 1, ăngka 2 ... 2, Mantri dhistrik ăngka 1 ... 1, Mantri dhistrik ăngka 2 ... 2, Dêmang ... 5, Kajinêman ... 13

Dhistrik Gunung

Panèwu dhistrik ... 1, Carik ăngka 1, ăngka 2 ... 2, Mantri dhistrik ăngka 1 ... 1, Mantri dhistrik ăngka 2 ... 2, Dêmang ... 5, Kajinêman ... 13

Dhistrik Bèji

Panèwu dhistrik ... 1, Carik ăngka 1, ăngka 2 ... 2, Mantri dhistrik ăngka 1 ... 1, Mantri dhistrik ăngka 2 ... 3, Dêmang ... 6, Kajinêman ... 16

Dhistrik Tanjung

Panèwu dhistrik ... 1, Carik ăngka 1, ăngka 2 ... 2, Mantri dhistrik ăngka 1 ... 1, Mantri dhistrik ăngka 2 ... 2, Dêmang ... 5, Kajinêman ... 13

Dhistrik Jatinom

Panèwu dhistrik ... 1, Carik ăngka 1, ăngka 2 ... 2, Mantri dhistrik ăngka 1 ... 1, Mantri dhistrik ăngka 2 ... 2, Dêmang ... 5, Kajinêman ... 13

Apdhèling Bayalali

Paprentahan kabupatèn kutha Bayalali

Bupati ... 1, Kliwon ... 1, Carik ăngka 1, ăngka 2 ... 2, Panèwu jaksa ... 1, Carik jaksa ... 1, Panèwu lid ... 1, Mantri jaksa ... 1, Mantri gripir ... 1, Pangulu ... 1, Lurah langsir ... 1, Langsir utawa jajar ... 12

--- 3 : 23 ---

Kang padha jaga kunjaran

Dhistrik Bayalali

Panèwu dhistrik ... 1, Carik ăngka 1, ăngka 2 ... 2, Mantri dhistrik ăngka 1 ... 1, Mantri dhistrik ăngka 2 ... 3, Dêmang ... 6, Kajinêman ... 11

Paprentahan Kutha Ngampèl

Bupati ... 1, Kliwon ... 1, Carik ăngka 1, ăngka 2 ... 2, Panèwu jaksa ... 1, Carik Jaksa ... 1, Panèwu lid ... 1, Mantri jaksa ... 1, Mantri gripir ... 1, Pangulu ... 1, Lurah langsir ... 1, Langsir utawa jajar ... 12

Dhistrik Ngampèl

Panèwu dhistrik ... 1, Carik ăngka1, ăngka 2 ... 2, Mantri dhistrik ăngka 2 ... 3, Dêmang ... 5, Kajinêman ... 12

Dhistrik Sima

Panèwu dhistrik ... 1, Carik ăngka 1, ăngka 2 ... 2, Mantri dhistrik ăngka 2 ... 1, Dêmang ... 3, Kajinêman ... 7

Dhistrik Karanggêdhe

Panèwu dhistrik ... 1, Carik ăngka1, ăngka 2 ... 2, Mantri dhistrik ăngka 1 ... 1, Dêmang ... 3, Kajinêman ... 6

Distrik Grogol

Panèwu dhistrik ... 1, Carik ăngka 1, ăngka 2 ... 2, Mantri dhistrik ăngka 2 ... 2, Dêmang ... 4, Kajinêman ... 10

Apdhèling Sragèn

Paprentahan kabupatèn kutha Sragèn

Bupati ... 1, Kliwon ... 1, Carik ăngka1, ăngka 2 ... 2, Panèwu jaksa ... 1, Carik jaksa ... 1, Panèwu lid ... 1, Mantri jaksa ... 1, Mantri gripir ... 1, Pangulu ... 1

--- 3 : 24 ---

Lurah langsir ... 1, Langsir utawa jajar ... 12

Dhistrik Sragèn

Panèwu dhistrik ... 1, Carik ăngka1, ăngka 2 ... 2, Mantri dhistrik ăngka 1 ... 1, Dêmang ... 3, Kajinêman ... 7

Dhistrik Blimbing

Panèwu dhistrik ... 1, Carik ăngka1, ăngka 2 ... 2, Mantri dhistrik ăngka 1 ... 1, Mantri dhistrik ăngka 2 ... 1, Dêmang ... 4, Kajinêman ... 10

Dhistrik Gêsi

Panèwu dhistrik ... 1, Carik ăngka1, ăngka 2 ... 2, Mantri dhistrik ăngka 1 ... 1, Mantri dhistrik ăngka 2 ... 1, Dêmang ... 4, Kajinêman ... 10

Dhistrik Gêmolong

Panèwu dhistrik ... 1, Carik ăngka1, ăngka 2 ... 2, Mantri dhistrik ăngka 2 ... 2, Dêmang ... 4, Kajinêman ... 10

Dhistrik Masaran

Panèwu dhistrik ... 1, Carik ăngka1, ăngka 2 ... 2, Mantri dhistrik ăngka 1 ... 1, Mantri dhistrik ăngka 2 ... 1, Dêmang ... 4, Kajinêman ... 10

Dhistrik Jagamasan

Panèwu dhistrik ... 1, Carik ăngka1, ăngka 2 ... 2, Mantri dhistrik ăngka 1 ... 1, Mantri dhistrik ăngka 2 ... 1, Dêmang ... 4, Kajinêman ... 10

Layang undhang-undhang iki kalumrahake sarta katèmplèkake ana ing panggonan saparlune, supaya aja ana kang ngaku ora sumurup unine.

Dhawuhing undhang-undhang tanggal kaping 28 sasi Mulud, taun Dal ăngka 1823, utawa kaping 11 Oktobêr 1893.

Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat.

Undhang-undhang punika kaewahan kawrat ing undhang-undhang ăngka 111.

--- 3 : 25 ---

Ăngka 76

Undhang- undhang

Têrang saandhap ing sampeyan dalêm, ingkang sinuhun kangjêng susuhunan, mupakat lan ingkang bapa kangjêng tuwan residhèn, ing Surakarta.

Manira Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat, pêpatih ing karaton dalêm Surakarta Adiningrat, anamtokake abdi dalêm para bupati pulisi karèrèhane saiki padha kaparingan balănja kang mêsthi, mêtu sabên sasi, sarta abdi dalêm para bupati pulisi lan abdi dalêm kaliwon pulisi ing Sukaharja padha mawa kaparingan gêgadhuhan bumi desa, nanging sarupane lêladène wong cilik ing desa utawa kampung kang marang abdi dalêm pulisi bupati sapangisor, kang rupa dhuwit, rupa bau suku sapêpadhane kaya kang wus kalakon, iku padha kasuwak, sanajan saka rarukunane dhewe uga ora kalilan, dene wêwijangane balănja sarta bumi desa mau kaya ing ngisor iki.

1. Abdi dalêm bupati pulisi ing Surakarta, balanjane 800 wolung atus rupiyah slaka, bumi gêgadhuhane 3 têlung jung.

2. Abdi dalêm bupati pulisi ing Klathèn, Bayalali, Ngampèl, lan Sragèn, balanjane padha ngênêm atus rupiyah slaka, bumi gêgadhuhane padha nêlung jung.

3. Abdi dalêm kaliwon pulisi ing Sukaharja, balanjane 300 têlung atus rupiyah slaka, bumi gêgadhuhane 2 rong jung.

4. Abdi dalêm kaliwon pulisi ing Surakarta, balanjane 275 rongatus pitung puluh lima rupiyah slaka.

5. Abdi dalêm kaliwon pulisi ing Klathèn, Bayalali, Ngampèl, lan Sragèn, balanjane padha ngrongatus rupiyah slaka.

6. Abdi dalêm panèwu jaksa pulisi ing Surakarta, balanjane 125 satus salawe rupiyah slaka.

7. Abdi dalêm panèwu jaksa pulisi ing Klathèn, Bayalali, Ngampèl, Sragèn, lan Sukaharja, balanjane padha anyatus rupiyah slaka.

8. Abdi dalêm panèwu lid ing Klathèn, Bayalali,

--- 3 : 27 ---

Ngampèl, Sragèn, lan Sukaharja, balanjane padha mitungpuluh lima rupiyah slaka, sarta ing kabupatèn Sukaharja mawa panèwu kabupatèn, balanjane 150 satus sèkêt rupiyah slaka.

9. Abdi dalêm mantri jaksa pulisi ing Surakarta balanjane 90 sangang puluh rupiyah slaka.

10. Abdi dalêm mantri jaksa pulisi ing Klathèn, Bayalali, Ngampèl, Sragèn lan Sukaharja balanjane padha mitung puluh lima rupiyah slaka, sarta mantri jaksa pulisi ing Sukaharja mau ngrangkêp pagawean gripir.

11. Abdi dalêm mantri kabupatèn ing Surakarta, balanjane 75 pitu[5] puluh lima rupiyah slaka.

12. Abdi dalêm mantri gripir ing Klathèn, Bayalali, Ngampèl, lan Sragèn, balanjane padha nyèkêt rupiyah slaka.

13. Abdi dalêm pangulu ing kabupatèn pulisi Surakarta, Klathèn, Bayalali, Ngampèl, Sragèn lan Sukaharja, balanjane padha anyalawe rupiyah slaka.

14. Abdi dalêm carik ing kabupatèn pulisi Surakarta,

--- 3 : 28 ---

Klathèn, Bayalali, Ngampèl, Sragèn, lan Sukaharja, kèhe sakabupatène padha ngloro, balanjane carik, ăngka siji padha anêlung puluh rupiyah slaka, carik, ăngka loro padha ngrongpuluh rupiyah slaka.

15. Abdi dalêm carik jaksa ing kabupatèn pulisi Surakarta, balanjane 25 salawe rupiyah slaka, abdi dalêm carik jaksa ing kabupatèn pulisi Klathèn, Bayalali, Ngampèl, Sragèn, lan Sukaharja, balanjane padha ngrongpuluh rupiyah slaka.

16. Abdi dalêm lurah langsir ing kabupatèn pulisi Surakarta, Klathèn, Bayalali, Ngampèl, Sragèn, lan Sukaharja, balanjane padha nglimalas rupiyah slaka. Jajare langsir kèhe ing sakabupatène padha ana ngrolas, mung ing kabupatèn Sukaharja wolu, kabèh mau siji-sijine balanjane padha ngrolas rupiyah slaka.

17. Abdi dalêm rêksa pidana ing kabupatèn pulisi Surakarta, kêhe 24, siji-sijine balanjane padha [pa...]

--- 3 : 29 ---

[...dha] anyapuluh rupiyah slaka.

18. Abdi dalêm panèwu dhistrik ing kutha Surakarta, balanjane 200 rong atus rupiyah slaka, panèwu dhistrik kutha Klathèn, Bayalali, Ngampèl, lan Sragèn, balanjane padha nyatus pitung puluh lima rupiyah slaka, dene abdi dalêm para panèwu dhistrik liya-liyane, balanjane padha nyatus sèkêt rupiyah slaka.

19. Abdi dalêm mantri dhistrik, ăngka siji ing kutha Surakarta balanjane padha anyatus rongpuluh rupiyah slaka, dene para mantri dhistrik, ăngka siji liya-liyane balanjane padha anyatus rupiyah slaka.

20. Abdi dalêm para mantri dhistrik, ăngka loro balanjane padha mitung puluh lima rupiyah slaka.

21. Abdi dalêm mantri dhistrik, sawiji-wijining kadhistrikan padha ngloro, carik ăngka siji balanjane padha anyalawe rupiyah slaka, carik, ăngka loro balanjane padha nglimalas rupiyah slaka.

22. Abdi dalêm para dêmang dhistrik, balanjane padha nêlung puluh rupiyah slaka.

--- 3 : 30 ---

23. Abdi dalêm para kajinêman dhistrik, balanjane padha anyapuluh rupiyah slaka.

24. Abdi dalêm mantri cacar ing kabupatèn Surakarta, balanjane 50 sèkêt rupiyah slaka, dene abdi dalêm mantri cacar ing kabupatèn liya-liyane balanjane padha matang puluh rupiyah slaka.

Dene wiwite anampani patêdhan dalêm balănja kaya layang undhang-undhang iki, besuk tanggal kaping 20 sasi Oktobêr iki, sumurup balanjane ing sasi Oktobêr.

Iku sarupane uwong padha sumurupa lan angèstokna saprêlune.

Layang undhang-undhang iki kalumrahake sarta katèmplèkake ana ing panggonan saprêlune, supaya aja ana kang ngaku ora sumurup unine.

Dhawuhing undhang-undhang tanggal kaping 28 sasi Mulud, taun Dal, ăngka 1823, utawa kaping 11 Oktobêr 1893.

Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat.

Undhang-undhang punika kaewahan kawrat ing undhang-undhang ăngka 97 lajêng kaewahan malih kawrat ing undhang-undhang ăngka 112.

--- 3 : 31 ---

Ăngka 77

Moefakat De Resident van Soerakarta O.A. BURNABY LAUTIER

Têrang saandhap ing sampeyan dalêm, ingkang sinuhun kangjêng susuhunan.

Manira Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat, pêpatih ing karaton dalêm Surakarta Adiningrat, andhawuhake kaya ing ngisor iki.

Sarupane abdi dalêm dêmang pulisi, carik, ăngka siji lan ăngka loro, kajinêman, lurah langsir sarta jajar langsir kaya kang muni ing layang undhang-undhang ăngka 75, bab anane abdi dalêm pulisi, kang maune têtêp lan pocote saka wawênange abdi dalêm bupati pulisi, ing sawuse ana pranatan anyar iki manira kang kagungan wawênang nêtêpake lan angundur, sarta pikukuhe iya saka ing manira. Abdi dalêm dêmang lan carik, ăngka siji iku padha manira lilani nganggo payu.[6] Warnane bakal manira tamtokake.

Iku sarupane uwong padha sumurupa.

Dhawuhing pranatan tanggal kaping 29 sasi Mulud taun Dal, ăngka 1823. Utawa kaping 12 Oktobêr 1893.

Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat.

--- 3 : 32 ---

Ăngka 78

Moefakat De Resident van Soerakarta O.A. BURNABY LAUTIER

Undhang-undhang

Têrang saandhap ing sampeyan dalêm, ingkang sinuhun kangjêng susuhunan.

Manira Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat, pêpatih ing karaton dalêm Surakarta Adiningrat, andhawuhake kaya ing ngisor iki.

Sarupane para putra santana dalêm sarta para abdi dalêm kang padha kaparingan gêgadhuhan lungguh utawa ampilan kagungan dalêm bumi desa kang isih kapajêgan dening bêkêl Jawa, utawa kang kadunungan wawênange kang padha duwe gêgadhuhan lungguh sapêpadhane mau, iku padha kawajiban marang babêkêling bumi desa kang dadi wawênange dhewe-dhewe, samasa malêbu ing dina garêbêg Mulud lan Pasa, amêrdi sebane marang nagara angladèkake dhuwit têbasan waragad panggaraping lurung gêdhe lan krigaji sapanunggalane kaya layang undhang-undhang ăngka 70 lan ăngka 71 sanajan lêladène marang kang duwe gêgadhuhan lungguh utawa [u...]

--- 3 : 33 ---

[...tawa] ampilan, apadene kang kadunungan wawênange durung kaladèkake, nanging kudu kapêrdi dhuwit kang lumadi ing nagara mau lumadi dhisik.

Sabên bêkêl utawa sêsulihe angladèkake dhuwit mau mawa angladèkakna wujuding piyagêm saka kang duwe gêgadhuhan lungguh utawa ampilan, apadene kang kadunungan wawênange, minăngka tăndha yèn kang anggawa piyagêm mau têmên kang pancèn duwe lêladèn utawa kang kabênêr angladèkake dhuwit mau.

Layang undhang-undhang iki kalumrahake sarta katèmplèkake ing panggonan kang katon ing akèh, supaya kasumurupan sarta kaèstokake saprêlune.

Dhawuhing undhang-undhang tanggal kaping 29 sasi Mulud taun Dal, ăngka 1823. Utawa kaping 12 Oktobêr 1893.

Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat.

--- 3 : 34 ---

Ăngka 79

Undhang-undhang

Têrang saandhap ing sampeyan dalêm, ingkang sinuhun kangjêng susuhunan, mupakat lan ingkang bapa kangjêng tuwan residhèn ing Surakarta.

Manira Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat, pêpatih ing karaton dalêm Surakarta, andhawuhake wuwuhane undhang-undhang tumrap wong adol iwaking kewan, kang wus manira dhawuhake kamot ing layang katitimasan kaping 11 sasi Rabingulakir taun Jimawal, ăngka 1821, utawa kaping 14 Nopèmbêr 1891 ăngka 43 kaya ing ngisor iki.

Bab 1

Sarupane uwong kang padha adol iwak kêbo, sapi, jaran lan wêdhus, ana ing padesan utawa ana ing pasar, padha ora manira lilani yèn ora anggawa layang palilah saka pulisi kang ngêrèhake, têrange iwak kang didol mau.

Bab 2

Abdi dalêm pulisi utawa dhistrik kang ngêrèhake wajib amaringi[7] [a...]

--- 3 : 35 ---

[...maringi] layang palilah marang para jagal kang wus kalilan ambêlèh kêbo sapi utawa jaran, sarta marang uwong kang ambêlèh wêdhus kang iwake bakal diêdol, apadene wajib maringi kitir marang para jagal utawa marang uwong kang ambêlèh wêdhus mau pancèn katampakake marang para bakul kang padha kulak iwak, minăngka tăndha iwak kang diêdol dening para bakul mau têrang saka pulisi utawa dhistrik kang ngêrèhaka,[8] dene cacahing kitir sarta kèhing iwak kang kapratelakake ana sawiji-wijining kitir, mituruta sapanyuwune para jagal utawa kang ambelèh wêdhus mau kang kalawan patut.

Abdi dalêm pulisi utawa dhistrik gone maringi layang palilah lan kitir mau kalilan anjaluk dhuwit waragad marang kang nyuwun, kèhe sawiji-wijining kêbo sapi jaran utawa wêdhus, limang sèn.

Bab 3

Sarupane uwong ora manira lilani tuku iwak kêbo sapi jaran lan wêdhus mau liyane ana ing pasar utawa liyane marang uwong kang wus kaidèn ing pulisi.[9]

--- 3 : 36 ---

Bab 4

Para pulisi aja kurang kêncêng lan satiti gone ngulat-ulatake manawa ana wong kang kanggonan iwak mau ora timbang karo gawene, lan katêmune iwak ana panggonan kang samar, măngka ora bisa nêrangake nyatane asline iwak mau, pulisi banjur anindakna papriksan saparlune.

Manawa ana kang ora ngestokake layang undhang-undhang iki kapatrapan dhêndha kèhe ora luwih satus rupiyah utawa kapatrapan paukuman nyambutgawe paksan lawase ora luwih têlung sasi.

Layang undhang-undhang iki kaparingake marang para panggêdhe sarta marang para pulisi, suya[10] banjur kalumrahake marang wawêngkone dhewe-dhewe, sarta katèmplèkake ana ing panggonan saparlune, supaya aja ana kang ngaku ora sumurup unine.

Dhawuhing undhang-undhang tanggal kaping 4 sasi Rabingulakir taun Dal, ăngka 1823 utawa kaping 16 Oktobêr 1893.

Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat. [11]

--- 3 : 37 ---

No. 79

Oendang-oendang.

Terang Srie Padoeka Toean Soesoehoenan, Moefakat dengen Kangdjeng Toean Resident di Soerakarta.

Kita Kangdjeng Raden Adipati SOSRODINIENGRAT Papatih di Kraton Soerakarta, memrentahken tambahannja Oendang Oendang boeat orang djoewal ikannja chewan, jang soeda kita prentahken termoeat soerat tertoelis pada ari 11 boelan Rabingoelakir tahoen Djimawal 1821, atawa ari 14 November 1891, No. 43, saperti di bawah ini.

Fatsal 1.

Sagala orang jang sama djoewal ikan kerbo, sapi, koeda dan kambing, ada di desa desa atawa ada di pasar, sama tiada boleh djikaloe tiada membawa soerat palilah dari politie jang membawahken, terangnja itoe ikan jang di djoewal.

Fatsal 2.

Politie atawa distrikt jang membawahken wadjib kasieh[12]

--- 3 : 38 ---

soerat palilah pada sagala djagal jang soedah boleh memotong kerbo, sapi atawa koeda serta pada orang jang memotong kambing jang ikannja hendak didjoewal, dan lagi wadjib kasih soerat kitir pada sagala djagal atawa pada orang jang memotong kambing memang boeat ditrimaken pada bakoel- bakoel jang sama koelak ikan, boeat tanda ikan jang didjoewal oleh itoé bakoel terang dari politie atawa distrikt jang membawahken, adapoen banjaknja kitir serta banjaknja ikan jang diseboetken di mana satoe persatoenja kitir menoeroet sebagei mana permintaannja samoea djagal atawa jang memotong itoe kambing dengen sapantesnja.

Politie atawa distrikt bolehnja kasih soerat palilah dan itoe soerat kitir, boleh minta oewang onkost pada jang minta, banjaknja boeat satoe persatoenja kerbo, sapi, koeda atawa kambing lima cent.

Fatsal 3.

Sagala orang sama tiada boleh beli ikan kerbo, sapi, koeda dan kambing lainnja ada di pasar atawa lainnja pada orang jang soedah dapet idin dari politie.

--- 3 : 39 ---

Fatsal 4.

Segala politie djangan sampe koerang keras dan betoel-betoel bolehnja meliat-liat djikaloe ada orang jang ada itoe ikan tiada timbang dengan terpakenja, serta terdapatnja ikan ada di mana tempat jang koerang terang, manka tiada bisa menerangkan betoel atsalnja itoe ikan, politie moesti lantas melakoekan papriksan saparloenja.

Djikaloe ada jang tiada menoeroet ini soerat Oendang Oendang di oekoem denda banjaknja tiada lebih seratoes roepia atawa di oekoem bekerdja paksa lamanja tiada lebih tiga boelan.

Ini soerat Oendang Oendang dibriken pada sakalian pambesar serta pada sagala politie soepaja lantas tersiarken pada wawengkonnja sendiri sendiri, serta di taroeh di mana tempat saparloenja, soepaja tiada ada jang mengakoe tiada taoe boenjinja.

Djatoehnja Oendang-Oendang ari 4 boelan Rabingoelakir taoen Dal 1823 atawa ari 16 Oktober 1893.

--- 3 : 40 ---

Ăngka 80

Undhang-undhang

Têrang saandhap ing sampeyan dalêm, ingkang sinuhun kangjêng susuhunan, mupakat lan ingkang bapa kangjêng tuwan residhèn ing Surakarta.

Manira Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat, pêpatih ing karaton dalêm Surakarta Adiningrat, andhawuhake kaya ing ngisor iki.

Mungguh dhuwit têbasan waragad panggarape lurung gêdhe kaya kang muni ing layang undhang-undhang katitimasan kaping 15 Sapar Dal 1823, utawa kaping 29 Agustus 1893, ăngka 70, sarta kagungan dalêm dhuwit krigaji kaya kang muni ing layang undhang-undhang katitimasan kaping 16 Mulud Dal 1823, utawa kaping 29 Sèptèmbêr 1893, ăngka 71, sarta bumi desa kang isih kapajêgan bêkêl Jawa iku lumadine padha marang kantor kapatihan, pasrah marang abdi dalêm bupati kang manira patah anampani, lumadine saka bêkêl dhewe, katamtokake sajrone limalas dina saka ing bakda garêbêg [ga...]

--- 3 : 41 ---

[...rêbêg] Pasa utawa bakda garêbêg Mulud, manawa luwih saka limalas dina durung ngladèkake kapatrapan dhêndha rongpuluh prêsèn, upama dhuwit lêladèn 100 satus rupiyah dadi 120 satus rongpuluh rupiyah, manawa sajrone têlungpuluh dina durung angladèkake dipatrapi dhêndha manèh rongpuluh prêsèn, dhuwit 100 satus rupiyah mau dadi 140 satus patangpuluh rupiyah, manawa sajrone rong sasi durung angladèkake dipatrapi dhêndha manèh limang prêsèn, dhuwit 100 satus rupiyah mau dadi 145 satus patang puluh lima rupiyah, manawa sajrone têlung sasi mêksa durung ngladèkake dipatrapi dhêndha limang prêsèn manèh, dhuwit 100 satus rupiyah mau dadi 150 satus sèkêt rupiyah, manawa ora bisa ngladèkake banjur kalelang omah utawa barange sapanunggalane, manawa pêpayone kurang saka dhuwit lêladèn dalah tikêlane, yèn ora bisa ngladèkake ganêpe banjur kapatrapan paukuman kunjara ing dalêm kakurangane dhuwit 200 rongatus rupiyah, kakunjara lawase 30 têlung puluh dina, samono mau ora ngowahake petung,

--- 3 : 42 ---

dadi sawuse kapatrapan paukuman mau manawa ora banjur angladèkake dhuwit kakurangane prakarane uga isih tumindak, samasa duwe barang sapêpadhane isih bakal kalelang manèh nganti saganêpe kakuranganing dhuwit lêladène mau.

Iku sarupane uwong padha samurupa lan angèstokna saprêlune.

Layang undhang-undhang iki kalumrahake sarta katèmplèkake ana ing panggonan saprêlune, supaya aja ana kang ngaku ora sumurup unine.

Dhawuhing undhang-undhang tanggal kaping 5 sasi Rabingulakir taun Dal, ăngka 1823 utawa kaping 16 Oktobêr 1893.

Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat.

--- 3 : 43 ---

Ăngka 81

Têrang saandhap ing sampeyan dalêm, ingkang sinuhun kangjêng susuhunan, mupakat lan ingkang bapa kangjêng tuwan residhèn, ing Surakarta.

Manira Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat, pêpatih ing karaton dalêm Surakarta, anguningani yèn kang padha kagadhuhan kagungan dalêm bumi desa, manawa ambêkêlake tuwa utawa ambêkêlake wadana sapêpadhane kang mawa dhuwit pêpalang utawa liya-liyane kang sarupa pêpalang, utawa anêbasake anggadhèkake kang mawa prajangji abot, nganti sarupa angilangake wawênang utawa pangwasane kang anggadhuh kagungan dalêm bumi desa, sarèhne lêlakon kang mangkono mau tatela andadèkake kasusahane kang duwe gêgadhuhan, marmane sawuse manira anguningani ing bab 19 lan bab kaping 20 ing layang anggêr sapuluh kang anglilani lakuning têbas gadhe sapêpadhane tumrap ing bumi desa, sarta bab kaping 4 ing layang dhawuh undhang-undhanging nagara katitimasan [katiti...]

--- 3 : 44 ---

[...masan] kaping 15 Nopèmbêr 1867 ăngka 11 kang anamtokake wêwangên anggêbal pajêging bumi desa, ing mêngko manira kagungan karsa amranata kaya ing ngisor iki.

Bab 1

Manawa ana kang arêp arêrukunan anjangjèkake lungguh gêgadhuhane bumi desa, marang babêkêle utawa nêdya ambêkêlake tuwa lan ambêkêlake wadana sapêpadhane, iku ora manira lilani mawa prajangji anglilakake wawênang utawa pangwasane, sanajan nganggo anampani dhuwit utawa sadhengaha wujude kang minăngka pêpalang, dene kang manira lilani mung anjangjèkake pajêge utawa wulu pamêtune, lan amarentah marang bêkêl sawonge cilik, sapantêse kang ora andadèkake sasarane.[13]

Bab 2

Manawa ana kang arêp rêrukunan anêbasake lungguh gêgadhuhane bumi desa, wêwangêne mung manira lilani sajroning sataun, sadurunge pundhat kang duwe lungguh gêgadhuhan ora kêna anjanjèkake marang liyane ing sadhengaha patrape, ananging kudu anyarantèkake sapundhate.

--- 3 : 45 ---

Bab 3

Manawa ana kang arêp arêrukunan agadhekake[14] lungguh gêgadhuhane bumi desa, iku rèntêne manira tamtokake, kèh-kèhe: sarupiyahe têlung sèn ing dalêm sêsasine, dene kang kabayarake sumurup rèntêne iku pajêging bumi desa kang kagadhe mau, samasa-masa ana parlune kang duwe luguh[15] gêgadhuhan arêp nêbus, manawa kang anggadhe durung kongsi anampani pajêging bumi kang digadhe, kang duwe lungguh gêgadhuhan iya kudu ambayar rèntên sapira etunge sasi kang wus kakalakon.[16]

Dene manawa panêbuse awit saka bakal kapajêgake marang tuwan, sarta panebuse mau kudu sarana dhuwit bêkti saka tuwan kang bakal majêgi, măngka dhuwit bêktine mau kèhe kurang saka witing panggdhe, iku sapira kurange manira tamtokake dicicil saka saparone pajêge bumi desa kang dipajêgake mau sapundhate dhuwit witing panggadhene, samono mau manawa panggadhene ora luwih saka petunging pajêge lawas ing dalêm limang taun, dene manawa panggadhene luwih saka petunging pajêge lawas ing dalêm limang taun, [tau...]

--- 3 : 46 ---

[...n,] sapira luwihe kang anggadhe kabênêr ora tămpa panyaur.

Bab 4

Mungguh pasrahe bumi desa marang kang nêbas utawa marang kang anggadhe, sarta baline marang kang nêbasake utawa marang kang anggadhèkake, iku manira tamtokake ana ing masa irêngan.

Bab 5

Bumi desa sajrone dicêkêl ana bêkêl tuwa utawa bêkêl wadana sapêpadhane, utawa ana ing têbasan lan pagadhèn, manawa ana prakarane bab kabêkêlan, kang wênang anggugat utawa nyuwun pocote lan kang wênang ananduri bêkêl, iku isih dumunung ana kang duwe gêgadhuhan.

Bab 6

Bêkêl tuwa, bêkêl wadana, sapêpadhane, sarta kang nêbas utawa kang anggadhe, ora kêna angliyêrake marang liyane, manawa ora wis olèh pralilane kang duwe gêgadhuhan.

Bab 7

Manawa ana kang gawe prajangjiyan marang babêkêle, bêkêl wadana [wa...]

--- 3 : 47 ---

[...dana] sapêpadhane, marang kang nêbas utawa marang kang anggadhe, anyulayani pêpacaking layang pranatan iki, sarta sadhengaha gone agawe rarekan murih bisane anguncati pêpacake layang pranatan iki, bakal kabatalake, dene dhuwite babêkêl utawa bêkêl wadana sapêpadhane, utawa kang anêbas lan kang anggadhe mau, iku kagawe ilang, kang duwe gêgadhuhan bakal kapatrapan paukuman kang timbang lan kaluputane, utawa manawa ana parlune bakal kaundur saka kalungguhane, manawa tumrap putra santana dalêm utawa abdi dalêm wadana kaliwon sapêpadhane bakal kasumanggakake saandhap ing sampeyan dalêm ingkang sinuhun kangjêng susuhunan.

Bab 8

Mungguh prajangjiyan kang mawa pêpalang sapêpadhane, utawa prajangji têbas gadhe bumi desa sadurunge pranatan iki kadhawuhake, manawa ana parlune kagawa dening nalare, iku bakal kabatalake, sapira kèhe dhuwit utawa sadhengaha wujude kang minăngka pêpalang, utawa panêbas panggadhene, bakal kabalèkake saka kang duwe jangji, manawa [ma...]

--- 3 : 48 ---

[...nawa] ora bisa bayar kropyok kalawan ganêp, bakal katindakake sarana nicil sapira kèhe pajêge bumi desa kang dijangjèkake, nganti sapundhate sapira wite dhuwit pêpalang utawa panêbas panggadhene mau.

Layang pranatan iki kadhawuhake marang para panggêdhe supaya kalumrahake ing sabawah wawêngkone dhewe-dhewe, sarupane prayayi gêdhe cilik padha anyumurupana kang dadi wajibe dhewe-dhewe, sarta dirumêksa lan kaèstokna lawan têmên-têmên, apadene kaundhangake sarana katèmplèkake ana ing panggonan kang katon ing akèh, supaya aja ana kang ngaku ora sumurup ing unine lan surasane.

Dhawuhing pranatan tanggal kaping 2 sasi Jumadilawal taun Dal, ăngka 1823. Utawa kaping 12 sasi Nopèmbêr taun 1893.

Kangjêng Radèn Adipati Sasradinigrat.

--- 3 : 49 ---

No 81

Met machtiging van Z. H. den Soeseohoenan van Soerakarta verleend ingsun overeenstlemmfug met H. Ds. vader den Heer Resident van Soerakarta.

Ik, Kangdjeng Raden Adipati Sosrodiningrat, patih van het rijk Soerakarta, ervaren habbende, dat dagenen, aan wie Z. Hyang Suksma. gronden ingsun apanage zijn afgestaan, wanner zij over hunne apanagegronden een bekel toewa of een bekel wadono aanstellen of iets dergelijks verrichten, doewit papalang (een somme gelds) tot waarborg dat ze de gronden niet aan anderen zullen verhuren of verpanden of iets dergelijks ontvangen of zich de opbrengst hunner apanagegronden laten afkoopen, dan wel die gronden verpanden met onereuse voorwaarden, zoodat de rechten en bevoegdheden van degenen, aan wie de betrekkelijke gronden ingsun apanage zijn afgestaan, verkort worden, en die handelingen de betrokken apanagehouders in moeilijkhe

--- 3 : 50 ---

den brengen, zoo heb ingkang goed gevonden, gelet op art. 19 en 20 van de Angger Sapoeloeh, waarbij is geregeld de bevoegdheid tot het afkoopen van de opbrengst der gronden of verpanden der gronden en het verrichten van der gelijke handelingen meer ter opzichte van gronden en desa'sarta, en op art. 4 van de publicatie van den 15 en. November 1867 n0. 11, waarbij de termijn is vastgesteldbinnen welken huurpenningen van desagronden ingsun voorschot mogen genoten worden, de volgende regelingen vast te stellen.

Art. 1.

Degene, die wenscht te onderhandelen betreffende zijne apanagegronden met den bekel die gronden of over die gronden wenscht aan te stellen een bekel toewa dan wel een bekel wadono of iets dergelijks wenscht te verrichten, sta ik niet toe, dat hij van zijne rechten of bevoegdheden daarbij afstand doet, al zij het ook, dat hij ontvangt geld of iets anders, dat dienen moet tot waarborg, dat de gronden niet aan een ander verhuurd of verpand worden

--- 3 : 51 ---

(papalang). Ik sta aléén toe, dat hij een overeenkomst aangaat betreffende de hem toekomende pachtpenningen of de opbrengst zijner gronden, met bevoegheid om over den bekel en de opgezetenen zijner gronden te beschikken, doch zóó dat hij niet de nadeelige gevolgen daarvan zal ondervinden.

Art. 2.

Degene, die zich de opbrengst van êijn apanagegronden wenscht te laten afkoopen, mag dit slecht doen voor den tijd van één jaar. Vóór het verstrijken van dien termijn mag hij geen overeenkomst, in welken vorm ook, met een ander aangaan.

Art. 3.

Voor het verpanden van apanagegronden bepaal ik de te betalen renten op hoogstens 3% s maands, welke met de huurpenningen van de varpande gronden moeten worden verrekend. Voor het geval de apanagehouder zijne beleende gronden wenscht uit te lossen vóór dat de pandhouder de pachtpenningen geind heetf, zal hij de nog verschuldige [ver...]

--- 3 : 52 ---

[...schuldige] renten eerst hebben te betalen.

Voor het geval de uitlossing noodig is, omdat de betrokken apanagehouder de betrekkelijke gronden aan een Europeaan wenscht te verhuren, zal de hoofdschuld, waar voor de gronden beleend zijn, betaald moeten worden met de door den betrokken Europeaan te betalen bekti. Is eehter deze niet toereikend, zoo bepaal ik, dat het daaraan ontbrekende moet aangezuld worden met de helft van het bedrag van den huurschat der aan den Europeaan te verhuren gronden, met dien verstande evenwel, dat die hoofdsculd niet meer bedrage dan het bedrag van de oude pacht dier gronden gedurende vijf jaren.

Bedraagt die schuld meer dan dat bedrag, dan verliest de pandhouder zijn recht op het meerdere gedeelte.

Art. 4.

De overgave van gronden waarvan de opbrengst is afgekocht of verpand, aan den afkooper of pandhouder en de teruggave daarvan aan den betrokken apanagehouder zal moeten geschieden in braakliggenden staat.

--- 3 : 53 ---

Art. 5.

Bij aldien zoo lang de gronden in het bezit êijn van een bekel toewa, een bekel wadono en dergellijken of de opbrengst daarvan is afgekocht of verpand, een questie mocht ontstaan, omtrent het bekelschap dier gronden, blijft de be voegdheid om een aanklacht tegen den bekel of een ver zoek om dezen uit dat bekelschap te ontslaan en in dat geval om in een bekelschap te voorzien, berusten bij den apanagehonder.

Art. 6.

Een bekel toewa, een bekel wadono en dergelijken zoomede de afkooper van de opbrengst van gronden en de beleener van gronden mogen hunne rechten niet aan een ander overdragen, zonder daartoe toestemming van den apanagehouder verkregen te hebben.

Art. 7.

Overeenkomsten door een apanagehouder met zijn bekel, met een bekel wadono of dergelijken, met den afkooper van de opbrengst zijner gronden of beleener zijner gronden, in strijd met de bevenstaande bepalingen aangegaan, of wanneer daarbij practijken worden in het werk gesteld, die het doel hebbe, die bepalingen te ontduiken, zullen nietig verklaard worden, en zullen ten gevolge van die overeankomsten door den bekel oef bekel wadono en dergelijken dan wel door den afkooper van de apbrengst dergronden [der...]

--- 3 : 54 ---

[...gronden] of door den beleener dier gronden betaalde gelden niet in rechten invorderbaar zijn, terwijl de apanagehouder gestraft zal worden in evenredigheid met zijne overtreding of zoo noodig uit zijne betrekking ontslagen zal worden. Wordt die overtreding begaan door een zoon of een ander bloedverwant van den Vorst of door een wadono kliwon en dergelijken dan zal die onderworpen worden aan de beslissing van Z.H. den Soesoehoenan.

Art. 8.

Overeenkomsten omtrent papalang en dergelijken, het afkoopen van de opbrengst van gronden of beleening van gronden. aangegaan vóór de uitvaardiging, zullen zoo noodig naar gelang van de zaak, nietig verklaard worden; zullende alsdan het betrekkelijk geldelijk bedrag of de andere zaken, welke tengevolge van die overeenkomsten in het bezit zijn van den betrokken apanagehouder, door dezen worden gerestitueerd.

Voor het geval het volle bedrag daarvan niet in eens kan worden terugbetaald, zal de teruggave plaats hebben bij paijementen, bedragende telkenmale het bedrag van de pacht zijner apanagegronden, tot aan de volle afdoening toe.

Deze verordening zal worden uitgevaardigd aan de cheft van de verschillende corpsen, opdat deze die verder bekend maken aan al hunne onderhebbenden; wordende alle hooge en lagere priai's gelast daarvan kennis te nemen voor zoover [zoo...]

--- 3 : 55 ---

[...ver] het hun aangaat, en die bepalingen trouw te handhaven en toe te zien, dat ze nageleefd worden. Voorts zal deze verordening worden aangeplakt op een plaats waarzij voor een ieder zichtbaar is en zulks opdat een ieder geen onwetendheid kunne voorwenden omtrent derzelver inhoud en strekking.

Uitgevaardigd den 2en der maand Djoemadilawal van het jaar Dal 1823, of 12 November 1893.

Voor de vertaling: DE TRANSLATEUR, C.L.G VAN DEN BERG.

--- 3 : 56 ---

Ăngka 82

Undhang-undhang

Têrang saandhap ing sampeyan dalêm, ingkang sinuhun kangjêng susuhunan, mupakat lan ingkang bapa kangjêng tuwan residhèn, ing Surakarta.

Manira Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat, pêpatih ing karaton dalêm Surakarta Adiningrat, sawuse anitèni unine bab kaping 26 ing layang anggêr nawala pradata ampilane wadana jaksa, kang dadi wêwaton ananjakake kewan lan barang têmon, sarta surasane layange kangjêng tuwan residhèn marang pêpatih dalêm, kang minăngka têturutaning pratikêl ananjakake barang anggraan dadi kagungane parentah katitimasan kaping 13 Agustus 1877, ăngka 2494 apadene anitèni layang dhawuhing nagara kang anamtokake wêwangun panglelange khewan anggrakan, katitimasan kaping 12 Marêt 1893, ăngka 163/91, ing mêngko anamtokake kaya ing ngisor iki.[17]

--- 3 : 57 ---

Wêwangên anêtêpake tumanjane khewan anggrakan sapêpadhane băngsa nyawa dadi kagungane parentah, banjur kalelang utawa kasirnakake, lan anêtêpake kewan têmon sapêpadhane băngsa nyawa mau marang kang kaanggêp apsah angaku duwe utawa marang kang nêmu, iku kawatêsa pundhate wêwangên patbêlas dina saka titimasane layang ênggone ambayawarakake, pulisi utawa wong liyane kang kapatah rumêksa sarta angopèni, nganggo olèh lêliruning waragad, yèn kewan anggrakan mêtu saka parentah, kajukukake dhuwit pêpayoning panglelang, yèn khewan têmon mêtu saka kang ngaku duwe utawa kang nêmu. Dene yèn maujud liyane khewan sapêpadhane, ênggone anêtêpake tumanjane kaya kang muni ing dhuwur mau, kawatêsa pundhate wêwangên sawidak dina saka titimasane layang ênggone ambayawarakake.

Layang undhang-undhang iki kalumrahake lan katèmplèkake ana ing panggonan saparlune, supaya aja ana kang ngaku ora sumurup ing unine.

Dhawuhing undhang-undhang tanggal kaping 20 sasi Jumadilawal taun Dal, ăngka 1823. Utawa kaping 30 sasi Nopèmbêr taun 1893.

Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat.[18]

--- 3 : 58 ---

No 82

Oendang-Oendang

Terang Sripadoeka Kangjeng Soesoehoenan, moefakat dengen Kangjeng tuwan Residhen di Soerakarta adiningrat.

Kita Kangdjeng Raden Adipati SOSRODININGRAT. Papatih Kraton di Soerakarta-Adiningrat, sasoedahnja menginget boeninja[19] fatsal, 26 dari soerat hangger Nawala Pradoto pegangannja wadono Djaksa jang djadi wawaton tirmaken binatang dan barang dapetan, serta menginget sabagaimana jang terseboet Kangdjeng toewan Resident ampoenja soerat pada Papatih dalem, jang djadi toeladan boewat menetapken barang anggrakan djadi poenjanja parentah tertoelis pada ari 13 Augustus 1877 No. 2494, dan lagi menginget soerat prentah Negri jang menentoeken wawangen panglelangnja binatang anggrakan tertoelis pada ari 12 Maart 1893. No. 163/91, maka menentoeken saperti di bawah ini:

--- 3 : 59 ---

Bahwa wawangen menetepken binatang anggrakan sesamanja jang bangsa djiwa djadi poenjanja pretah, lantas dilelang atwa di roesak, dan menetepken binatang dapetan dan lain lainja bangsa djiwa pada jang terhanggep apsah mengakoe poenja atawa pada jang dapet, itoe ditemtoeken sa'abisnja wawangen ampat belas ari dari tanda arinja soerat bolehnja mengoendangken, politie atawa lainnja jang disoeroeh jaga dan piara dapet gantinja ongkos, djikaloe binatang anggrakan kloewar dari parentah diambilken wang klakoennja lelang, djikaloe binatang dapetan kloewar dari jang mengakoe poenja ataw ajang dapet. Adapoen djikaloe roepa lainnja binatang sasamanja bolehnja menetepken saperti jang terseboet di atas, di temtoeken sa'abisnja wawangen anem poeloeh ari dari tanda arinja soerat bolehnja mengoendangken.

Ini Oendang-Oendang di makloemken dan di taroeh ada di mana tempat saperloenja, soepaja djangan sampe ada jang mengakoe tiada taoe boeninja.[20]

Djatoehnja Oendang Oendang pada ari 20 boelan Djoemadilawal tahoen Dal 1823 atawa ari 30 November 1893.

--- 3 : 60 ---

Ăngka 83

Manira Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat, pêpatih dalêm ing karaton dalêm Surakarta Adiningrat, andhawuhake parentah marang kang padha kawajiban anindakake prakara ana ing pangadilan dalêm pradata gêdhe lan pradata kabupatèn, saiki sarupaning prakara kang wus katindakake ana pasamuwaning pradata, sawuse rampung pamriksane, manawa ana kang duwe atur, iku ature katulaka.

Iku sarupane kang padha kawajiban anindakake prakara ana ing pangadilan dalêm pradata gêdhe lan pradata kabupatèn padha angèstokna saprêlune, lan sarupane uwong padha sumurupa.

Dhawuhing parentah tanggal kaping 11 sasi Jumadilakir taun Dal 1823.

Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat.

--- 3 : 61 ---

No 83

Moefakat De Resident van Soerakarta Bij verhindering De Assistant Resident Schneider

Kita Kangdjeng Raden Adipati SOSRODININGRAT, Papatih di Kraton Soerakarta Adiningrat, memrentahken pada jang sama kawadjiban melakoeken prakara ada di pangadilan Pradoto Gedee dan Pradoto Kaboepaten, sekarang sagala prakara jang soedah di lakoeken ada di pasamoean Pradoto, sasoedahnja rampoeng bolehnja memriksa, djikaloe ada jang poenja hatoer, itoe hatoernja moesti di tolak.

Dari pada itoe sagala jang sama kawadjiban melakoeken prakara ada di pangadilan Pradoto Gedee dan Pradoto Kaboepaten moesti sama menoeroet saperloenja, dan sagala orang soepaja sama taoe.

Djatoehnja prentah pada ari 11, boelan Djoemadilakir Dal 1823.

--- 3 : 62 ---

Ăngka 84

Radèn Tumênggung Wiryadipraja kaparêng manira kang wus têrang ing kangjêng tuwan residhèn, gone para abdi dalêm pulisi kalihan angandhêg lêlaran sajrone sadina sawêngi kaya kang muni bab kaping 7, ing layang sêtruksi cacêkêlane para gunung utawa panggêdhening dhistrik katitimasan 28 Juni 1847, sarèhne mêngko sakèhe kadhistrikan durung ana panjarane kang ginawe anyimpên lalaran mau, manira aparing pratikêl kaya ing ngisor iki.

Ing sabên-sabêne pulisi anyêkêl wong kang kadakwa anglakoni kadurjanan gêdhe kaya: kècu, kampak, begal sapêpadhane, iku ora manira lilani angandhêg sajrone sadina sawêngi kaya kang wus kalakon, ananging sawuse katindakake papriksane kalawan rancagan, lêlaran sacihnane enggal kaladèkna ing kabupatèn supaya lalaran mau kalêbokake ing panjara sumurup titip, pulisi anindakna papriksane saksi, apa tinêmuning ing papriksan kaladèkna ing kabupatèn banjur tumindak saparlune kaya adat,[21] [a...]

--- 3 : 63 ---

[...dat,] mangkono manèh ing sabên-sabêne pulisi nyêkêl wong kang kadakwa nglakoni kadurjanan maling utawa kadurjanan cilik kang kaewokake laku panêrak, kayata: nyêbrot, nyêlêr, ngutil sapêpadhane, manawa katêrangane gone anglakoni kadurjanan wus luwih saka sapisan utawa rambah-rambah, iku sawise katindakake papriksane kalawan rancagan, lêlaran utawa kang kadakwa anglakoni panêrak sacihnane iya kaladèkna ing kabupatèn, bakal munggah pulisi rol, dadi pulisi kalilane angandhêg lêlaran ing sajrone sadina sawêngi kaya kang uwis, mung kang nglakoni kadurjanan cilik kang kaewokake laku panêrak, ananging durung ana rambahane, dene ing atase lêlaran kang kadakwa anglakoni kadurjanan cilik panêrak mau sadurunge kaunggahake pulisi rol, pulisi kudu nimbang manawa pancèn ora nyumêlangi ing mirudane, kêna kalilanan mulih marang bale omahe, samangsane arêp kaunggahake pulisi rol banjur katindakna panarike.

Anjaba iku wong kang anglakoni panêrak angêdhagake kang wus kawajibake, kaya ta: ora rundha patrol sapêpadhane,[22] [sa...]

--- 3 : 64 ---

[...pêpadhane,] kang maune katindakake patrapan rès, iku manawa kang anglakoni wong cilik ora kalêbu abdi dalêm, manira ora anglilani mung katindakake patrapan rès, ananging kaladèkna ing rol supaya kapatrapan ing paukuman krakal sapantêse, mung manawa kang anglakoni panêrak angêdhagake kang wus kawajibake mangkono mau kalêbu abdi dalêm, kaya ta: bêkêling bumi desa sapêpadhane, iya isih lêstari katindakna patrapan rès kaya kang wus kalakon, iku pakênira banjur andhawuhna lumrahe marang para pulisi sabawah wawêngkon pakênira, lan kaèstokna saparlune.

Dhawuhing parentah kaping 20 Dhesèmbêr 1893.

Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat.[23]

--- 3 : 65 ---

No 84

Raden Toemenggoeng Wirjodiprodjo dari saja poenja pikiran jang soedah trang dari Kangdjeng Toewan Resident, chal bolehnja samoewa prijaji politie boleh tahan sakitan di dalemnja 1. ari 1. malem, saperti jang terseboet fatsal 7. dari soerat instructie peganganja samoewa prijaji goenoeng atau pambesarnja district tertoelis pada ari 28 Juni 1847. dari sebab jang sekarang samoewa kadistrikan beloem ada pendjaranja jang di boewat simpen sakitan tadi, maka perloe goenanja saja mambri pertikel saperti di bawah ini.

Tiap2 politie tangkep orang jang terdakwa mendjalani kedjahatan besar sapertinja ketjoe, kampak, bégal sesamanja, itoe tiada saja bri idin tahan di dalemnja 1. ari 1. malem saperti jang soedah kedjalanan, aken tetapi sasoedahnja di djalanken pepriksaanja dengen ambil pèndèk, sakitan dengen barang tandanja perkara lekas di kirim ka Kaboepaten soepaja sakitan tadi di masoeken dalem pendjara.[24]

--- 3 : 66 ---

boewat titip, politie lantas mendjalanken papriksaannja saksi, apa terdapetnja papriksaan dikirim di Kaboepaten lantas di djalanken saperloenja saperti adat jang soedah kedjalanan. Apa lagi tiap2 politie tangkep orang jang terdakwa mendjalani kedjahatan pentjoeri, atau maskipon kadjahatan ketjil jang temasoek pelanggaran saperti njebrot, njeler, ngoetil sabaginja, djikaloe katrangan bolehnja mendjalani kedjahatan soedah lebih satoekali atau brapa2 kali, sasoedahnja di djalanken papriksa'annja dengen ambil pèndèk sakitan atau orang jang terdakwa mendjalani pelanggaran dengen barang tandanja perkara djoega di kirim ka Kaboepaten aken naik politierol, djadi politie bolehnja kena tahan sakitan 1 ari 1 malam saperti jang soedah, tjoemah jang mendjalani kedjahatan ketjil jang temasoek pelanggaran tapi beloem rambah2.

Adapon di atasnja sakitan jang terdakwa mendjalani kedjahatan ketjil dan pélanggaran tadi sabeloemnja dinaékken politierol, politie moesti menimbang, djikaloe memang tiada ada koewatirnja pigi lari, kena di kasih poelang ka roemahnja [roemah...]

--- 3 : 67 ---

[...nja] djikaloe hendak di naikken politierol lantas di panggil.

Lain dari itoe orang jang mendjalani pelanggaran menglowongken pakerdja'an jang soedah di wadjibken, sapertinja tiada ronda, patrol sesamanja jang doeloe di djalanken oekoeman di arest itoe djikaloe jang mendjalani orang ketjil boekan habdi dalem, saja tida bri idin tjoemah di djalanken oekoeman arest sadja, tapi moesti di naikken politierol, soepaja di kasih oekoem kerdja paksa sapantesnja, tjoemah djikaloe jang mendjalani pelanggaran menglowongken pakerdja'an jang soedah di wadjibken begitoe tadi temasoek habdidalem, sapertinja bekelnja tanah desa sesamanja, djoega misih troes di djalanken oekoeman arest saperti jang soedah kedjalanan. Soepaja Regent lantas membri printah pada samoewa politie bawahnja dengen meneteppi saperloenja.

Djatoehnja prentah ari: 20: December 1893.

--- 3 : 68 ---

Ăngka 85

Têrang saandhap ing sampeyan dalêm, ingkang sinuhun kangjêng susuhunan, mupakat lan ingkang bapa kangjêng tuwan residhèn, ing Surakarta.

Manira Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat, pêpatih ing karaton dalêm Surakarta Adiningrat, anêmtokake pranatan wêtune patêdhan dalêm balanjane abdi dalêm para pulisi bupati sapangisor, kaya ing ngisor iki.

Bab 1

Wêtune patêdhan dalêm balănja mau sabên tanggal kaping rongpuluh sasi Walănda.

Bab 2

Sarupane abdi dalêm pulisi kang lagi katêtêpake, iku ing sasi nalika têtêpe mau durung wiwit kaparingan balănja, dene wiwite kaparingan balănja ing sasi sangarêpe sawuse katêtêpake mau.

Bab 3

Manawa ana abdi dalêm pulisi kang ngajal utawa kaundur

--- 3 : 69 ---

ora kalawan kaluputan, iku balanjane ing sasi ajale utawa gone kaundur kang ora kalawan kaluputan mau isih kaparingake minăngka kawêlasan.

Bab 4

Manawa ana abdi dalêm pulisi kaundur kang amarga saka kaluputan, balanjane mung bakal kaparingake sapira petunging dina gone wus anglakoni pagawean, upama gone kaundur mau ana tanggal kaping salikur balanjane mung bakal kaparingake sadina kaitung saka pêparane balanjane sêsasi, manawa ana tanggal kaping rolikur mung bakal kaparingake rongdina uga saka pêparane balanjane sêsasi, mangkono sabanjure.

Dhawuhing pranatan tanggal kaping 11 sasi Jumadilakir taun Dal, ăngka 1823, utawa kaping 20 sasi Dhesèmbêr 1893.

Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat.

--- 3 : 70 ---

Têrang saandhap ing sampeyan dalêm, ingkang sinuhun kangjêng susuhunan, mupakat lan ingkang bapa kangjêng tuwan residhèn, ing Surakarta.

Manira Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat, pêpatih ing karaton dalêm Surakarta Adiningrat, andhawuhake pranatan laku-lakune angadêgake utawa ambubrah omah sapanunggalane pagawean kang mawa băndha bata wêdhi gamping sapêpadhane, ana sajroning kutha karaton dalêm Surakarta, tumrap palêmahan kang durung rèhpan, opsêtal utawa durung eigêndhom, kaya ing ngisor iki.

Bab 1

Manawa ana kang sumêdya agawe utawa ambubrah omah sapêpadhane yêyasan kang mawa pagêr tembok, kaya ta:

1. Angadêgake utawa andandani omah sapêpadhane.

2. Nyalini talêsing omah utawa pagêr bata.

3. Amagêr bata mubêng pomahan kang ora ana omahe[25] [omah...]

--- 3 : 71 ---

[...e]

4. Anjugrugi sawatara utawa anjugrugi kabèh omah sapêpadhane kang ana sapinggiring dalan gêdhe utawa kang sandhing omah liyane.

5. Liru-liniru panganggoning omah utawa gêdhong.

6. Ngêlih jèjèran dalurunging omah.

7. Anjugrugi tembok jaba jêro utawa tembok kang pancèn nyăngga piranti, tembok kang tanggane milu anduwèni, pagêr bataning pomahan, gawangan jandhela sapêpadhane, undhak-ndhakan sapanunggalane.

8. Mêpêti dalan gêdhe, amasang sategêr utawa caci ana ing dalan gêdhe.

9. Agawe utawa andandani pirantining olah-olah utawa pirantining gêgawean kang mawa gêni gêdhe, kaya ta: opên, parotèn sapanunggalane, pandheyan sapanunggalane.

10. Agawe urung-urung utawa sumur, kabèh mau sadurunge kalakon kudu nyuwun lilahing nagara, kalakone tumindak panggarape manawa wus ana lilahing nagara[26] [na...]

--- 3 : 72 ---

[...gara] kamot ing layang.

Bab 2

Mungguh kang katamtokake ing bab sapisan mau ora tumrap marang omah kang pagêr gêdhèg, samono iku manawa omah mau ora mawa talês, dene kang jênêng talês iku bata kang mawa dipêndhêm, manawa bata mung tumumpang ing lêmah iku ora jênêng talês.

Bab 3

Kang ora susah nyuwun lilah marang nagara iku manawa dandan-dandan kang ora kalêbu rowa, kaya ta:

1. Andandani jobin, plêstèr utawa sarasah jarambahing omah.

2. Ngêpyan.

3. Ngêcèt.

4. Gawe lawang sapanunggalane kang ana sajroning omah.

5. Andandani gêdhah krepyak, utawa cêngkoronganing jandhela, samono mau manawa ora kalêbu pêpacake bab sapisan ing dhuwur mau.[27]

--- 3 : 73 ---

Bab 4

Kang duwe panyuwun anindakake yêyasan kaya bab sapisan mau kang duwe pomahan utawa kang ngêbasi panggarape uga kudu anglapurake marang kang manira patah nyumurupi marang sarupaning pagawean mau, jênêng: roimistêr.

Bab 5

Kawajibane roimistêr iku nyipat lan titi pariksa.

Dununging panyipat iku nyumurupi pagêring palêmahan kang diadêgi omah utawa kang maluwa, nyumurupi omah kang digawe anyar kabèh utawa mung sawatara, adoh cêdhake sisihe sawiji-wijining omah kang langkah saka ing watês kang diarani roilèin, mulyakake utawa nyalini tembok ngarêping omah kang narajang roilèin, utawa sadhengaha wujude kang uga narajang roilèin mau, iku kang kaaranan roiyên.

Dene dununge titi pariksa iku nyumurupi sarupane kang amulyakake, kang kaanyarake utawa kang disalini sapêpadhane omah utawa hèk sapanunggalane kaya kang kapratelakake ing bab siji, kang ora nyulayani kang wus kapratelakake[28] [kapra...]

--- 3 : 74 ---

[...telakake] ing dhuwur mau, iku kang diarani sêkowên.

Bab 6

Manawa wus kaliwat nêm sasi kaetung saka titimasane layang palilahing nagara kaya bab sapisan mau durung wiwit kagarap, palilah mau bakal ora kanggo, ewadene manawa gone durung miwit anggarap mau tatela ana sababe kang kêna dianggêp, nagara iya bakal anglulusake kanggone layang palilah mau.

Bab 7

Manawa arêp andandani tambal sulam, utawa angowahi sawatara kang kudu mung dipariksani dening roimister.

Bab 8

Layang pratelan kang minăngka palilah saka roimister mau bakal ora katampakake marang kang sumêdya dandan-dandan manawa durung ambayar waragading pangukur utawa panitipariksaning pagawean kang kudu katindakake dening roimister, apadene waragading pandhudhuk manawa kudu mawa andhudhuk lêmah kaya bab kaping 12 sarta manawa băngsa Eropah utawa băngsa[29] [băng...]

--- 3 : 75 ---

[...sa] sabrang sapêpadhane kudu ambayar waragading daluwang sègêl.

Dene panyuwun lilah anindakake yêyasan kaya kang kasebut bab sapisan mau ora kêna diwiwiti panggarape manawa layang palilah mau durung kaparingake, manawa layang palilah wus kaparingake wajib kacêpakake ana ing panggonan garapan mau, manawa dijaluk dening roimister sarana layang utawa ijoan bakal dipariksani, kudu banjur diladèkake.

Bab 9

Manawa ana omah anyar utawa mung salong ana kang anyar, utawa garapan kang wus rampung, kang duwe mêsthi lapur marang roimister, roimister banjur anyatakake apa têmên wus rampung, sanajan omah mau têmên wus rampung, ewadene durung kalilan diênggoni manawa lawase durung sêsasi kaitung saka dina gone dipariksani dening roimister mau, manawa roimister wus mariksani, sajroning wolung dina wajib amaringi layang marang kang duwe omah amratelakake yèn omahe mau wus dipariksani, dene manawa kang disalini mung gêdhonge iya mung gêdhonge mau kang ora kêna diênggoni yèn durung ana sêsasi. [30]

--- 3 : 76 ---

Bab 10

Mungguh panggonan sapanunggalane kang kalêbu ing pêpacake layang pranatan iki panggonan kang kaambah ing akèh, kaya ta:

1. sarupaning dalan gêdhe.

2. sêtrat, iya iku lurung kang diapit-apit pagêr bata.

3. sesêtrat, iya iku lurung kang mawa èmpèr-èmpèran kang pancèn kanggo dalane wong lumaku dharat.

4. sêtih, iya iku lurung cilik sajroning kampung.

5. ga, iya iku lurung kang kaapit-apit papan pomahan.

6. lanên, iya iku palêmahan sakiwa têngêning lurung kang katanduran kakêmbangan, utawa gêgodhongan.

7. uwot.

8. karêtêg.

9. pasar.

10. alun -alun, utawa palêmahan kang pancèn maha dimaluwakake.

Kang aran banyu kanggo ing akèh iku kaya ta: palabuhan, kali, jagang, banyu kang kaambah ing prau, wangan, ilèn-ilèn banyu sapanunggalane.[31]

--- 3 : 77 ---

Kang aran tembok ing jaba iku kaya ta: temboke dhewe utawa tembok kang tanggane milu anduwèni, katumpangan dalurung lan kang magêri omahe kabèh utawa mung sawatara, kaya ta tembok pagêring latar sapanunggalane.

Kang aran tembok ing jêro iku sarupane tembok kang ana sajroning omah kang ora nyăngga apa-apa, dadi mung ginawe lêt-lêt utawa singgêtan bae.

Kang aran tembok nyăngga iku, tembok kang ana sajroning omah ditumpangi dalurung sapêpadhane utawa kang prêlu ginawe nyăngga, dadi yèn dijugrug kabèh utawa sawatara, omahe ilang utawa suda santosane.

Kang aran pagêr bata iku tembok kang ginawe lêt-lêtaning pomahan padha pomahan, kang ora nyăngga apa-apa.

Kang aran roilèin iku watêse dalan gêdhe sarta kali utawa banyu kang tumrap ing akèh, iku ana jabaning roilèin, kajaba iku, kabèh ana sajroning roilèin.

Bab 11

Manawa ana roilèin kang malipir lêt-lêtaning pomahan,[32] [pomaha...]

--- 3 : 78 ---

[...n,] dadi ora malipir temboking omah, iku ora kêna wong gawe tembok yèn ora 10 mètêr apêse adohe saka roilèin.

Manawa gawe dalan kang diarani sêtrat utawa gang sapanunggalane iku kiwa têngêne arêp didêgi omah, omah kang ana ing kiwaning temboke kang ngarêp lête saka tembok ngarêp omah kang ana têngêning dalan mau ora kêna kurang saka 12 mètêr.

Manawa ana kang nyuwun palilah arêp dandani utawa nyalini, iku ênggone maringi palilah mau mêsthi nganggo prajangji, manawa ana kang moncol, angliwati roilèin iku diowahana digawea ana sajroning roilèin, yèn ana udure kang bênêri kang dadi roimistêr, dene manawa ana kang ora tarima prakarane kaaturna ing nagara.

Bab 12

Manawa durung ana palilahe roimistêr, ora kêna wong ngadêgake omah utawa tembok nganggo talês lawas utawa talês anyar.

Manawa gawe temboke utawa ngadêgake cagake mêsthi[33] [mê...]

--- 3 : 79 ---

[...sthi] jaluk têkane roimistêr manèh supaya dipariksanana.

Manawa ana karsaning nagara wênang anindakake dhudhuk talêmkas[34] omah utawa tembok, kang nyăngga wragade iya kang duwe omah utawa tembok kang arêp diadêgake mau, prêlune pandhudhuk mau supaya dipariksani talêse mau apa wus cukup jêrone lan ambane.

Bab 13

Omah utawa gudhang iku temboke jaba tembok kang jêro utawa temboke kang nyăngga iku kabèh kandêle ora kêna kurang saka kang kapratelakake ana ing ngisor iki.

[Grafik][35]

--- 3 : 80 ---

Dhuwuring tembok iku pangukure wiwit sênine tutug jèjèrane dalurung.

Sênine mêsthi satêngah bata luwih saka kandêling tembok mau.

Anggêring tembok mêsthi ana pandhêmènèe kang bêcik pandhêmèn iku padha lan talês, kajaba manawa temboke tumumpang ana ing balandar utawa pangêrêt, lan dalurung.

Pilar gêntining tembok iku manawa dhuwure 4 mètêr, kandêle apêse mêsthi satêngah bata luwih saka kandêling tembok kang wus katamtokake mau, dene yèn dhuwure luwih saka 4 mètêr. Kandêle apêse iya mêsthi sabata luwih saka kandêling tembok mau.

Bab kang kasêbut mau, iku sarimbag-rimbage dawane ora kêna kurang saka 26 sèntimètêr, sasèntimètêr padhane sadim Nèdêrlan, dene ambane ora kêna kurang 12 ½ sèntimètêr, kandêle 5 sèntimètêr, dedene[36] manawa arêp nganggo liyaning bata yèn ana lilahe roimistêr iya kêna.

Bab 14

Talêse ngomah têkan sênine iku mêsthi nganggo sêmèn[37] [sêmè...]

--- 3 : 81 ---

[...n] bata.

Baturing omah kang pancèn diênggoni wong, iku dhuwure saka dalan kang dhuwur dhewe sacêdhaking omah mau ora kêna kurang saka 25 sènti mètêr, dene baturing gudhang utawa gêdhong liya-liyane, iku kêna kurang saka samono, anggêre wus dicondhongi dening roimistêr.

Bab 15

Manawa omah ana jèjèrane dalurung, iku dalurunge lêt siji mêsthi kadokokana angkur, dene yèn ana sambungan dalurung, iku mêsthi kadokokana wêsi têbok găndamaru.

Yèn jèjèrane dalurung mau sungsun, kang ana dhuwur ora kêna kadokokan angkur, yèn kang ana ing ngisore durung diangkuri utawa dipasangi bata kang santosa.

Bab 16

Manawa ana omah temboke sasisih tumèmpèl omahing tăngga, utawa tanggane mèlu anduwèni temboke mau, iku tembok lêt-lêtaning omah mau mêsthi tutug molo, supaya aja ana kang bisa dêlêng sajroning omah[38]

--- 3 : 82 ---

ing tanggane mau, ora kêna yèn muni lêt-lêting gêdhèg utawa gêbyog.

Wong gawe lawang butulan utawa gawe jandhela ana ing pagêr bataning pomahan, sanajan pagêr bata mau duwèke dhewe utawa tanggane milu anduwèni, iku ora kêna manawa durung mawa lilahing nagara.

Bab 17

Sarupaning băndha omah kang hawane nglarani marang wong utawa mutawatiri awit saka bangêt gampange kobong sapanunggalane, iku nagara wênang dhawuh nyingkirake.

Bab 18

Payoning omah iku mêsthi barang kang atos lan kang ora bisa kobong, kajaba yèn wus ana palilahing nagara nganggo liyane, kaya ta: sirap utawa atêp.

Bab 19

Manawa ana wong kang sumêdya gawe pirantining olah-olah utawa pirantining gêgawean kang mawa gêni gêdhe, kaya ta: opên, parotèn, pabrik arak sapanunggalane, pandhean sapanunggalane, iku durung kêna yèn durung mawa lilahing[39] [li...]

--- 3 : 83 ---

[...lahing] nagara, dene pabrik arak mau tênane mung ana ing panggonan kang cêdhak banyu mili, sarta kudu mawa lilahe kangjêng guprêmèn.

Bab 20

Wong gawe omah utawa andandani omah mêsthi kudu gawe kalenan utawa urung-urung bata, kanggo ambuwang banyu udan utawa banyu gontoran, anjog ing urung-urung gêdhe utawa wangan gêdhe, jagang utawa kali sapanunggalane.

Sarupaning pomahan kang ora ana banyune mili, mêsthi kudu gawe jumblêng sumuran.

Bab 21

Ora kêna wong gawe apa-apa kang rupa bata utawa kayu moncol saka roilèin ana ing ngarêpaning omah utawa ing kiwa têngêning omahe, ing dhuwur utawa ngisor kang kêna mung tèdhèng sadhuwuring jandhela, ananging moncole saka tembok ora kêna luwih saka 45 cènti mètêr.

Bab 22

Manawa temboking omah tibane kabênêr ana roilèin[40] [roi...]

--- 3 : 84 ---

[...lèin] ora kêna didokoki undhak-undhakan kang dawane luwih saka 2 mètêr, lan undhak-undhakane mau ora kêna dilêti tembok utawa palinggihan kang dipêtha bangku utawa hèk sapanunggalêne, kajaba yèn wus ana palilahing nagara, dene undhak-undhakan mau kalêbu dadi dalan gêdhe.

Bab 23

Manawa wong andandani omah kang temboke ana ing roilèin, iku sêtègêre ora kêna luwih saka 2 mètêr dohe saka roilèin.

Manawa ana prêlune, nagara iya wênang anglilani kang nyulayani apa kang wus katamtokake ing bab 23 iki, yèn ana panyuwune kang duwe garapan mau.

Pranatan bab kawajibane kang padha duwe omah kang murih rahayuning akèh, lan bab kawajibane marang parentah sarta kawajibane marang têtanggane.

Bab 24

Sadhengaha uwong ora kêna nyèlèhake kayu, bata, watu, gamping, utawa băndha omah liya-liyane, ana ing dalan kang kanggo ing akèh, utawa ana ing[41]

--- 3 : 85 ---

banyu kang kanggo ing akèh, suwene luwih saka 4 jam, kajaba kang wus pancèn dadi panggonane.

Anggêr wong kêna ngalumpukake băndha omah utawa anggarap băndha mau sakarêpe ing ngêndi kang pancèn bakal kanggone, ananging băndha mau ora kêna mêtu saka roilèin luwih saka 2 mètêr.

Bab 25

Kang duwe omah utawa pomahan, wajib angrêsiki got utawa urung-urung kang ana sacêdhake omah utawa pomahane mau, lan angrêsiki tembok utawa hèk sapanunggalane kang cêdhak dalan gêdhe.

Bab 26

Manawa omah utawa pagêring pomahan saka rêmbuge roimistêr ana kang wus rusak amutawatiri, manawa jugrug kabèh utawa sawatara, iku kang duwe omah utawa pomahan mau wajib ambênakake utawa anjugrugi, ing sajroning têlung sasi kaitung saka dina nalika didhawuhi roimistêr, kajaba manawa ana mutawatire manawa jugrug tumuli iku iya banjur didandanana utawa dibuwangana sanalika.[42]

--- 3 : 86 ---

Dhawuh iki uga tumrap temboking kali sarta jagang sapanunggalane.

Bab 27

Pagêr bata lêt-lêting pomahan padha pomahan iku dhuwure ora kêna kurang saka 1 mètêr, luwih 50 sènti mètêr.

Pagêr bata lêt-lêting pomahan karo dalan gêdhe, iku dhuwure ora kêna luwih saka 1 mètêr, dene pagêr bata mau kêna katumpangan pacak suji kayu utawa wêsi sapanunggalane nganggo pilar lête ora kêna kurang saka 2½ mètêr.

Bab 28

Manawa ana dalan banyu nrajang pomahan utawa nrajang omahe tanggane, dalan banyu mau ing watêse pomahane kudu didokoki ruji-ruji wêsi, longkangane ora kêna luwih saka 5 sènti mètêr, lan ruji-ruji mau mêsthi dibêciki, sarta sangarêping ruji-ruji mau mêsthi didokoki têlihan, aja nganti rêmbês banyune, têlihane mau amba ciyute utawa jêrone ora kêna kurang saka 30 sènti mètêr, dene apa kang nêdhas utawa kang nêniwasi iku ora kêna dilakokake ing dalan banyu mau.[43]

--- 3 : 87 ---

Bab 29

Ora kêna wong gawe sumur, urung-urung, jumblêng, umpêng bata dalan kukus, kang diarani sêkur sêtèin, parotèn, pawon, kêstalan, kulah wadhah rêrêgêd, guyang uyuh utawa gudhang liya-liyane, lan gudhang sabarang kang nêdhas sapanunggalane, kang bisa mitunakake tanggane digawe ana cêdhaking pagêr batane dhewe, utawa pagêr bata kang tanggane milu duwèni, iku yèn ora dohe saka pagêr bata mau apêse rong dhèsi mètêr, kaetung saka pandhêmène pagêr batane, dene dhèsi mètêr iku padhane sapara sapuluhe mètêr, mètêr iku padha lan èlo Nèdêrlan.

Bab 30

Sabarang omah gêdhèg kang payon atêp utawa sanadyan dudu atêp, iku ora kêna diadêgake dohe kurang saka 2 mètêr 5 dhèsi mètêr, saka pagêr bata mau, utawa pagêr liyane.

Ora kêna pisan wong ngadêgake omah mau cêdhak dalan gêdhe, kajaba kang wus pancèn kalilan saka nagara.[44]

--- 3 : 88 ---

Bab 31

Manawa ana prau kêrêm ing banyu kang kanggo ing akèh, iku manawa ana parentahe roimistêr mêsthi banjur siningkirake.

Bab ênggone ngulat-ulatake manawa wong ngadêgake omah lan ênggone ngulat-ulatake wonge kang dikon anggarap pagawean ngadêgake omah.

Bab 32

Kang dadi roimister iku kabubuhan apa kang kasebut ing ngisor iki, kaya ta:

1. manawa ana wong nyuwun arêp gawe utawa andandani omah, utawa arep jugrugi omah, iku roimister apapriksa lan anglapurake apa anane bab panyuwune wong kang arêp gawe utawa jugrugi omah mau lan bab wangune gone arêp gawe omah mau.

2. angulat -ulatake gone nindakake lan gone netepi pranatane bab wong gawe omah kang kamot ing layang iki, lan angulat-ulatake tumindake dhawuhing nagara utawa gone nindakake palilahing nagara,[45] [naga...]

--- 3 : 89 ---

[...ra,] agawe sapanunggalane.

3. anindakake royên lan sêowên.

4. angulat-ulatake manawa ana kang nêrak pranatan kang kamot ing layang iki.

5. apêse ing dalêm têlung sasi sapisan amariksani sakèhing got yasaning nagara, supaya sumurupa apa kawajibane kang padha duwe omah wus ditêtêpi apa ora, sumurup kawajiban kang kasêbut ing bab 25, ing layang pranatan iki.

Sabên têlung sasi sapisan roimister anglapurna marang nagara, apa kahanane kang dipriksani mau, manawa ana prêlune, nagara wênang andhawuhake layang pranatan iki ora susah ditêtêpi.

Bab 33

Manawa ana kang duwe panyuwun kang kasêbut ing ăngka 1 bab 32, iku roimistêr ênggone mriksani nganggo anitèni.

1. Unine layang pranatan iki, 2. Panyuwun mau apa ora andadèkake pitunane tatanggane, mungguh kartaning[46] [kar...]

--- 3 : 90 ---

[...taning] omah utawa kaslamêtaning têtanggane mau, lan apa ora ana mutawatire manawa kobong omahe sarta apa ora marakake rêrêgêd.

Bab 34

Manawa roimistêr ngira awit saka cèndhèking pomahane kang arep didêgi omah banyune ora bisa mili mêtu saka pomahan mau sapanunggalane, andadèkake ora prayoga marang kaslamêtane kang bakal ngênggoni, iku nagara banjur andhawuhake marang dhoktêr, papriksa marang pomahan mau, dene dhoktêr nuli agawea prosès pèrbal bab anane kang dipriksani mau, kaladèkna marang nagara.

Manawa dhoktêr papriksa mau roimistêr yèn ana prêlune iya têkoa ing pomahan kang dipriksani dhoktêr mau supaya angwènèhana katrangan marang dhoktêr.

Bab 35

Manawa roimistêr anglapurake ora prayoga, iku ing layang palapurane kapratelakna apa kang kasêbut ing ngisor iki.[47]

--- 3 : 91 ---

1. Bab panyuwune kang arêp gawe omah mau utawa wêwangunane bakal omahe, iku êndi kang diarani ora prayoga.

2. Ênggone ngarani ora prayoga iku sababe.

Nagara banjur andhawuhake marang kang duwe panyuwun, apa sababe ora prayoga mau.

Sadurunge roimistêr angladèkake palapurane, kudu lumaku papriksa dhisik marang pomahane kang arêp didêgi omah mau, lan mêsthi dipriksa dhisik kang duwe panyuwun, dene manawa kang duwe panyuwun ora trima apa kang dadi panyuwune diarani ora prayoga, iku kena angaturake layang panyuwun marang nagara, supaya dikumisi, nagara andhawuhake ngumisi marang wong kang padha dadi tukang sapira wragade kumisi mau iya kasăngga dening kang duwe panyuwun mau, dene ing layang panyuwune mau dipratelakna sababe duwe panyuwun supaya dipariksaa dening kumisi.

Kang lumaku kumisi mau wong têlu, kang siji saka pamatahing nagara, kang loro saka pamilihe kang duwe panyuwun lan[48] [la...]

--- 3 : 92 ---

[...n] roimistêr.

Kumisi mau ing sajrone wolung dina anglapurna marang nagara, apa kang dadi panêmune, nuli nagara andhawuhake katrangane marang kang dune panyuwun.

Bab 36

Manawa ana kang nêrak kang kasêbut ing ăngka 4 bab 32 ing layang pranatan iki, roimistêr banjur papriksaa marang blabag, banjur anindakna sêowên utawa royên.

Kang nêrak didhawuhana padha ana ing blabag. Sajrone wolung dina roimistêr anglapurna marang nagara kamot ing layang.

Bab 37

Manawa ana kang dandani omah iku roimistêr sabên dina mêsthi wênang têka mariksani, manawa roimistêr dipambêngi utawa dipakewuh banjur anyuwuna kawasa ing nagara, mangkono uga manawa roimistêr ngira yèn ana kang durung têrang saka ing nagara iya wênang malêbu mriksani.

Bab 38

Kang duwe panyuwun kêna waragad pambayare marang roimistêr,[49]

--- 3 : 93 ---

kaya kang kapratelakake ing ngisor iki.

Yèn ana wong tawa pagêr bata amagêri pomahan sapanunggalane, satêngah rupiyah ing samètêre, urut roilèine, yèn royên omah kang temboke kabênêr tiba roilèin utawa yèn ênggone gawe omah pomahane durung ana pagêr bata lêt-lête karo roilèin pambayare 10 sèn samètêre kubuke ing sajroning omah utawa gêdhang salirange karo ênggone royên pagêr bataning pomahan mau ora kêna wragade diitung dhewe-dhewe, kêna mung jaluk wragade salah sijine.

Yèn ênggone royên dandani omah sapanunggalane, iku bayarane 15 sèn samètêre tembok kang ngarêp.

Yèn sêowên ênggone dandani omah sapanunggalane iku bayarane 10 rupiyah, katrangane wragade ênggone sêowên kasêbut kapindho ing bab 12, ing layang pranatan iki, iku wus kalêbu sakèhing wragad kang kasêbut ing bab 38 iki, karomanèh wragade ênggone gawe layange, ananging rêgane kartas sègêl kang dadi cacêkêlane kang duwe panuwun iku durung kalêbu wragad mau.[50]

--- 3 : 94 ---

Manawa sêowên supaya roimistêr amratelakake rêmbuge marang kang duwe panyuwun prayogane kang bakal kagarap, iku pambayare 5 rupiyah.

Cacêkêlane layang kang saka nagara utawa saka roimistêr, iku minăngka pêthuke yèn wragade kang kasêbut ing dhuwur mau wus dibayar.

Kajaba iku kang duwe panyuwun mêsthi bayar marang dhoktêr kang papriksa kasêbut ing bab 34, lan marang kumisi kang kasêbut ing bab 35, lit siji-sijine 5 rupiyah.

Bab Patrapan

Bab 39

Sapa kang nêrak bab 1 dipatrapi dhêndha 9 rupiyah nganti 30 rupiyah.

Kang nêrak bab 8, manawa gone miwiti anggarap sadurunge kalilan iku kapatrapan dhêndha 9 rupiyah nganti 30 rupiyah, sanajan wus jênêng kalilan, nanging layange palilah durung diparingake, măngka banjur miwiti anggarap, iku kapatrapan dhêndha 3 rupiyah.

Kang nêrak bab 9, dhêndhane 9 nganti 30 rupiyah,[51]

--- 3 : 95 ---

mawa-mawa gêdhe cilike omahe.

Kang nêrak bab 12, dhêndhane 9 nganti 30 rupiyah, kajaba iku yèn ana prêlune kang nêrak mêsthi ambuwang apa kang wus digarap.

Kang nêrak bab 13, 14, 15 dhêndhane 9 nganti 30 rupiyah, kajaba iku kang nêrak mêsthi ambuwang apa kang wus kagarap ora manut pranatane.

Kang nêrak bab 16, dhêndhane 9 nganti 30 rupiyah, kajaba iku kang nêrak mêsthi gawe apa kang kadhawuhake.

Kang nêrak bab 18, dhêndhane 9 nganti 30 rupiyah, kajaba iku kang nêrak mêsthi nyalini payon kang kalêbu larangan, disalinana apa kang wus kadhawuhake.

Kang nêrak bab 19, dhêndhane 9 nganti 30 rupiyah, kajaba iku yèn ana prêlune kang nêrak mêsthi ambuwang apa kang wus kagarap.

Kang nêrak bab 20, dhêndhane 9 nganti 30 rupiyah, kajaba iku kang nêrak mêsthi gawe apa kang isih kurang.

Kang nêrak bab 21, dhêndhane 9 nganti 30 rupiyah, kajaba iku kang nêrak mêsthi ambuwang apa kang moncol[52] [monco...]

--- 3 : 96 ---

[...l] saka roilèin.

Kang nêrak bab 22 lan bab 23, dhêndhane 9 nganti 30 rupiyah, kajaba iku kang nêrak mêsthi angowahi apa kang nyulayani pranatan.

Kang nêrak bab 24, dhêndhane 9 nganti 30 rupiyah, kajaba iku kang nêrak mêsthi nyingkirake bandhane tumuli.

Kang nêrak bab 25, dhêndhane 9 nganti 12 rupiyah, kajaba iku kang nêrak mêsthi angrêsiki lan ambêcikake tumuli.

Kang nêrak bab 26, dhêndhane 18 rupiyah nganti 60 rupiyah, kajaba iku kang nêrak mêsthi andandani tumuli utawa banjur miwiti anjugrugi.

Kang nêrak bab 28, dhêndhane 3 rupiyah kajaba iku kang nêrak mêsthi gawe apa kang kasêbut ing bab 28 mau.

Kang nêrak bab 29, lan bab 30, dhêndhane 9 rupiyah kajaba iku kang nêrak mêsthi ambuwang apa kang wus digarap ora manut pranatane.

Kang nêrak bab 31, dhêndhane 9 nganti 30 rupiyah, kajaba iku kang nêrak mêsthi nyingkirake tumuli apa kang kasêbut ing bab 31 mau.[53]

--- 3 : 97 ---

Bab 40

Sadhengah wong ora kêna andiksurani utawa anyênyamah sapêpadhane kang agawe kurang kapenaking atine roimistêr, apadene makewuh manawa lagi nindakake kawajibane, kang nêrak parentah iki dipatrapi dhêndha 9 nganti 30 rupiyah, mawa-mawa prakarane.

Bab 41

Manawa wus didhawuhake măngka kang duwe pomahan mogok ora gêlêm anindakake dhawuh mau, angowahi utawa ambubrah, lan agawe apa kang kasêbut ing bab 30, iku nagara kêna nindakake dhewe, sapira êntèke wragade iya kang duwe pomahan kang mogok mau kang bayar.

Bab 42

Yèn royên utawa sêowên omahe wong Jawa bakal digoni dhewe, iku wragade royên utawa sêowên kang kasêbut ing bab 38, kasuda sapratêlon, sakèhing dhêndha kang kasêbut ing bab 39 tumrape wong Jawa mau uga kasuda sapratêlon.

Layang pranatan iki kalumrahake marang sarupane uwong[54]

--- 3 : 98 ---

supaya padha sumurupa lan padha angèstokna saprêlune.

Dhawuhing pranatan tanggal kaping 23 sasi Jumadilakir taun Dal, ăngka 1823. Utawa tanggal kaping 1 Januari taun 1894.

Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat.[55]

--- 3 : 99 ---

Terang Sri Padoeka Toewan Soesoehoenan, moefakat dengen Kangjeng Toewan Resident di Soerakarta.

Kita Kangjeng Raden Adipati SOSRODININGRAT, Papatih di Karaton Soerakarta Adiningrat, memrentahken pranatan hal berdiriken atawa rombak roemah sasamanja pakerdjaan jang paké batoe pasir serta kapoer sesamanja, ada di dalem kota Kraton Soerakarta, boeat erf jang beloem recht van opstal atawa beloem eigendom, saperti di bawah ini.

Patsal 1.

Djikaloe ada jang hendak bikin atawa rombak roemah sasamanja jang paké pager tembok saperti:

1. Berdiriken atawa bikin betoel roemah sasamanja.

2. Mengganti alas (fondamentnja) roemah atawa pager batoe (tembok).[56]

--- 3 : 100 ---

3.Taroeh tembok terpoeter erf jang tiada ada roemahnja.

4. Merombak sedikit atawa merombak samoea roemah sasamanja jang ada di tepi djalan besar atawa jang deket roemah lain.

5. Ganti ganti bolehnja paké roemah atawa kamar.

6. Memindah djédjéran dloeroengnja roemah.

7. Merombak tembok di loewar dalem atawa tembok jang memang menahan bekakas tembok jang orang lain djoega toeroet poenja, temboknja erf, lijst djandela sasamanja, tangga sasamanja.

8. Menoetoep djalan besar, taroeh perantjak (seteger) ada di djalan besar.

9. Bikin atawa bikin betoel dapoer bekakas masak masak atawa tempat bekerdja jang pake api besar, ja itoe: ketoehar open tempat bikinroti sasamanja, bekakas toekang besi sasamanja.

10. Bikin oeroeng-oeroeng atawa perigi, itoe samoea sabeloemnja kedjalanan moesti minta idinnja negri, kadjalananja di bikin djikaloe soeda ada idinnja negri termoewat[57] [ter...]

--- 3 : 101 ---

[...moewat] soerat.

Fatsal 2.

Adapoen jang di tentoeken di mana itoe fatsal satoe, tiada terpaké pada roemah jang pager bamboe (gedek) bagitoe itoe djikaloe itoe roemah tiada pake fondament, adapoen jang nama fondament itoe, batoe jang pake di tanem, djikaloe batoe tjoema ada di atas tanah, itoe tiada nama fondament.

Fatsal 3.

Jang tiada paké minta idinnja negri itoe djikaloe bekerdja jang tiada begitoe banjak, saperti:

1. Bikin betoel djobin plester atawa srasah di dalem roemah.

2. Taroeh pjan.

3. Taroeh tjet.

4. Bikin pintoe sasamanja jang ada di dalem roemah.

5. Bikin betoel katja krépyak atawa lijstnja djandela, bagitoe itoe djikaloe tiada termasoek jang di larang terseboet fatsal satoe di atas tadi.[58]

--- 3 : 102 ---

Fatsal 4.

Jang poenja permintaan bekerdja saperti itoe fatsal satoe, jang poenja erf atawa jang memborêq djoega moesti raport pada jang kita prentah mengatahoei pada samoea itoe pakerdjaan, nama Rooimeester.

Fatsal 5.

Wadjibnja Rooi meester itoe menjipat dan berpriksa.

Roepanja menjipat itoe mengatahoei pagernja tanah jang ditaroeh roemah atawa jang tiada isi, mengatahoei roemah jang di kerdja baroe samoea atawa tjoema sedikit, djaoeh deketnja tepinja satoe per satoenja roemah jang liwat dari bates jang nama rooi lijn, bikin betoel atawa mengganti tembok di moeka roemah jang menradjang rooi lijn; atawa sabarang roepanja jang djoega menradjang itoe rooilijn, itoe jang nama rooien.

Adapoen roepanja berpriksa itoe mengatahoei sagala jang di bikin betoel jang di bikin baroe atawa jang di ganti sabageinja, roemah atawa hek sabaginja saperti jang terseboet fatsal satoe, jang tiada berlainan jang soedah terseboet di atas[59]

--- 3 : 103 ---

tadi, itoe jang nama schouwen.

Fatsal 6.

Djikaloe soeda lebih anem boelan di itoeng dari ari tanggalnja soerat idinnja negri saperti itoe fatsal satoe beloem moelai di kerdja, itoe idin hendak tiada terpake akan tetapi djikaloe bolehnja beloem moelai kerdja terang ada sebabnja jang boleh di pertjaja, negri djoega hendak kasih idin terpakénja itoe soerat.

Fatsal 7.

Djikaloe hendak bikin betoel atawa mengowahi sedikit jang moesti tjuma dipriksa oleh rooi meester, itoe boleh tjoema dari soerat pratelannja rooimeester.

Fatsal 8.

Soerat pratelan jang boeat idin dari rooi meester hendak tiada di trimaken pada jang hendak bekerdja djikaloe beloem bajar onkostnja bolehnja oekoer atawa bolehnja priksa pakerdjaan jang moesti di djalanken oleh rooi meester, apalagi onkostnja bolehnja menggali, djikaloe moesti paké menggali tanah saperti fatsal 12 serta djikaloe bangsa Europa atawa bangsa[60] [bang...]

--- 3 : 104 ---

[...sa] sabrang sasamanja moesti membajar onkostnja kertas zegel.

Adapoen permintaan idin mendjalanken bikinan saperti jang terseboet fatsal satoe, tiada boleh moelai di kerdja djikaloe itoe soerat idin beloem di kasiehken, djikaloe soerat idin soedah di kasiehken wadjib di sediaken ada di tempat itoe pakerdjaan, djikaloe di minta oleh rooi meester dengen soerat atawa dengen bitjara hendak di priksa, moesti lantas di atoerken.

Fatsal 9.

Djikaloe ada roemah baroe atawa tjoema ada jang baroe, atawa pakerdjaan jang soedah djadi, jang poenja moesti raport pada rooimeester, rooimeester lantas menjidikken apa betoel soedah djadi, meskipoen itoe roemah betoel soedah djadi akan tetapi beloem boleh di tinggali djikaloe lamanja beloem ada satoe boelan teritoeng dari ari bolehnja di priksa oleh rooi meester, djikaloe rooi meester soedah priksa di dalem delapan ari wadjib kasieh soerat pada jang poenja roemah, menjeboetkan jang itoe roemahnja soedah di priksa, adapoen djikaloe jang di ganti tjoema kamarnja djoega tjoema kamarnja jang tiada boleh di tinggali djikaloe beloem ada satoe boelan.[61]

--- 3 : 105 ---

Fatsal 10.

Adapoen tempat sasamanja jang di larang pada ini pranatan tempat jang boeat orang banjak, ja itoe:

1. Samoea djalan besar.

2. Straat, ja itoe djalan jang di kanan kirinja ada tembok.

3. Zij straat, ja itoe djalan jang di kanan kirinja ada tambahannja djalan, mémang boeat arang djalan kaki.

4. Stegen, ja itoe djalan ketjil di dalem kampoeng.

5. Gang, ja itoe djalan jang ada erf di kanan kiri.

6. Lanen, ja itoe erf di kanan kiri djalan tempat tanem kembang-kembang dan pohoen pohoen.

7. Djembatan ketjil.

8. Djembatan.

9. Pasar.

10. Aloon aloon atawa erf jang memaug di sengadja tiada di taroeh isi.

Jang nama ajer tepake orang banjak, ja itoe palaboehan. soengi, djagang, ajer jang di bikin djalan prahoe, slokan, djalan ajer sasamanja.[62]

--- 3 : 106 ---

Jang nama tembok di loewar ja itoe temboknja atawa tembok jang orang lain toeroet poenja, di taroeh dloeroeng serta jang di pagernja roemahnja samoea atawa tjoema sedikit ja itoe temboknja erf di moeka sasamanja.

Jang nama tembok di dalem itoe samoea tembok jang ada di dalem roemah, jang tiada menahan apa apa djadi tjoema di bikin singgettan sadja.

Jang nama tembok menahan itoe tembok jang ada di dalem roemah, di taroeh dloeroeng sasamanja, atawa jang perloe boeat menahan, djadi djikaloe di rombak samoea atawa sedikit, roemahnja ilang atawa ada koerang koewatnja.

Jang nama pager batoe itoe tembok jang boeat batesnja erf, sama erf jang tiada menahan apa apa.

Jang nama rooilijn itoe batesnja djalan besar serta soengi atawa ajer jang tepake orang banjak itoe ada di loewar rooilijn. lain dari itoe samoea ada di dalem rooilijn.

Fatsal 11.

Djikaloe ada rooilijn jang deket batesnja erf, djadi[63]

--- 3 : 107 ---

tiada deket temboknja roemah, itoe tiada boleh orang bikin tembok, djikaloe djaoehnja koerang dari 10 Meter dari rooilijn.

Djikaloe bikin djalan jang nama straat atawa gang sasamanja, itoe kanan kirinja hendak di taroeh roemah, roemah jang ada kirinja temboknja jang di moeka antaranja dari tembok di moeka roemah jang ada kanannja itoe djalan tiada boleh koerang dari 12 Meter.

Djikaloe ada jang minta idin hendak bikin betoel atawa mengnganti,[64] bolehnja kasih itoe idin moesti paké djangdji, djikaloe ada jang melanggar lebih dari rooilijn, djikaloe ada perkaranja jang kasieh poetoesan jang djadi rooi meester, adapoen kaloe ada jang tiada menoeroet, prakaranja di hatoerken pada negri.

Fatsal 12.

Djikaloe beloem ada idinnja dengen soerat rooimeester, tiada boleh orang berdiriken roemah atawa tembok atas fondamen lama atawa fondament baroe.

Djikaloe bikin temboknja atawa berdiriken tiagnnja,[65] moesti[66]

--- 3 : 108 ---

datengnja rooimeester lagi soepaja priksa.

Djikaloe ada maoenja negri boleh kasieh prentah menggali fondament roemah atawa tembok jang kasieh onkostnja djoega itoe jang poenja roemah atawa tembok jang hendak di kerdiriken perloenja di gali soepaja di priksa apa itoe fondameent soeda sampe dalem dan lebarnja.

Fatsal 13.

Roemah atawa goedang itoe temboknja di loewar tembok di dalerm atawa tembok jang menahan, samoea tebelnja tiada bole koerang dari jang terseboet di bawah ini.

[Grafik][67]

--- 3 : 109 ---

Tingginja tembok itoe bolehnja mengoekoer moelai di atasnja fondament (seni) sampe jang menahandloeroeng seninja moesti satengah batoe lebih dari tebelnja itoe tembok.

Tembok moesti ada fondamentnya jang baik, fondament itoe sama dengen tales, lainnja tembok jang ada di atas blandar atawa pangeret serta dloeroeng.

Pilaar gantinja tembok itoe djikaloe tingginja 4 Meter tebelnja tiada boleh koerang dari satengah batoe lebihnja dari tebelnja tembok jang soedah di temtoeken, adapoen djikaloe tingginja lebih dari 4 Meter tebelnja tiada boleh koerang dari satoe batoe lebih dari tebelnja tembok.

Batoe jang terseboet tadi itoe satoe satoenja batoe tiada boleh koerang dari 26 centi meter satoe centi meter samanja satoe duim Nederland, adapoen lebarnja tiada boleh koerang dari 12½ centi meter, tebelnja 5 centi meter, adapoen djikaloe hendak pake lainnja batoe, djikaloe ada idinnja rooi meester djoega boleh.

Fatsal 14.

Fondamentnja roemah sampe seninja itoe moesti pake cement[68] [ce...]

--- 3 : 110 ---

[...ment] batoe.

Batoernja roemah jang memang di tinggali orang itoe tingginja dari djalan jang tinggi sendiri di deketnja itoe roemah, tiada boleh koerang dari 25 centi meter, adapoen batoernja goedang atawa kamar lain lainnja boleh koerang dari sabegitoe, atsal soedah moefakat sama rooi meester.

Fatsal 15.

Djikaloe roemah ada djedjerannja dloeroeng, itoe dloeroengnja antara satoe moesti di taroeh angkoer, adapoen djikaloe ada samboengan dloeroeng moesti di taroeh besi Tebok[69] gondomaroe

Djikaloe itoe djédjéran dloeroeng dubbel di atas dan di bawah jang ada di atas tiada boleh di taroeh angkoer atawa di pasangi batoe jang koewat.

Fatsal 16.

Djikaloe ada roemah temboknja jang sabelah tjampoer roemahnja orang lain, atawa orang lain toeroet poenja itoe tembok, itoe tembok batesnja roemah moesti sampe di atas sama sekali (molo) soepaja tiada bisa melihat di dalem roemahnja itoe[70]

--- 3 : 111 ---

orang lain, tiada boleh djikaloe tjoema di taroeh pager bamboe (gêdèq) atawa papan.

Orang bikin pintoe boetoellan atawa bikin djandela ada di tembok roemah, meskipoen itoe tembok poenjanja sendiri atawa orang lain toeroet poenja, itoe tiada boleh djikaloe beloem ada idinnja negri.

Fatsal 17.

Samoea bekakas roemah jang bikin sakit pada orang atawa bikin koewatir dari sebab terlaloe gampang djadi terbakar sesamanja, itoe negri boleh kasieh prentah soepaja di bawa ka lain tempat.

Fatsal 18.

Pajonnja roemah itoe moesti barang jang tiada bisa terbakar lainnja jang soedah dapet idinnja negri boeat pake lainnja, ja itoe sirap atawa atep.

Fatsal 19

Djikaloe ada orang jang hendak bikin bekakas masak masak atawa bekakas bekerdja jang pake api besar, ja itoe oven tempat bikin roti fabrik arak sasamanja, tempat toekang besi sasamanja itoe beloem boleh djikaloe beloem ada idinnja negri, adapoen[71]

--- 3 : 112 ---

itoe fabriek arak jang boleh tjoema ada di mana tempat jang deket ajer berdjalan, serta moesti pake idinnja Kangdjeng Gouvernement.

Fatsal 20.

Orang bikin roemah atawa bikin betoel roemahnja, moesti bikin selokan atawa oeroeng oeroeng batoe boeat memboewang ajer oedjan atawa ajer boewangan, di masoekken oeroeng oeroeng besar atawa djagang atawa kali sasamanja.

Samoea erf jang tiada ada ajernja jang djalan moesti bikin kakoes soemoeran (lobangan) jang besar serta dalemnja sampe.

Fatsal 21.

Tiada boleh orang bikin apa apa jang roepa batoe atawa kajoe liwat dari rooilijn, ada di moeka roemah atawa di kanan kirinja roemahnja, atas atawa bawah jang boleh tjoema pajonnja djandela (Monjet) tetapi pandjaoehnja dari tembok tiada boleh lebih dari 45 centi meter.

Fatsal 22.

Djikaloe temboknja roemah ada di rooilijn tiada boleh[72]

--- 3 : 113 ---

di pasangi tangga lebarnja lebih dari 3 Meter, dan itoe tangga tiada boleh di pasangi tembok atawa tempat doedoek jang saroepa bangkoe atawa hek sasamanja, djikaloe negri beloem kasieh idin, adapoen itoe tangga termasoek djadi djalan besar.

Fatsal 23

Djikaloe orang bikin betoel roemah jang temboknja ada di rooilijn, itoe steigernja tiada boleh lebih dari 2 Meter djaoehnja dari rooilijn.

Djikaloe ada perloenja negri djoega boleh kasih idin tiada menoeroet jang soedah di temtoeken di mana ini fatsal 23 djikaloe ada permintaannja itoe jang poenja pakerdjaan.

Peratoeran dari hal wadjibnja jang sama poenja roemah, jang bikin kaslametanja orang banjak, dan hal wadjibnja pada parentah, serta wadjibnja pada orang tangganja.

Fatsal 24.

Segala orang tiada boleh taroeh kajoe, batoe, pasir, kapoer atawa perkakas roemah lain lainnja ada di djalan jang terpake orang banjak, atawa ada di ajer terpake orang banjak,[73]

--- 3 : 114 ---

lamanja lebih dari ampat djam, lainnja jang memang soedah djadi tempatnja, sagala orang boleh mengoempoelken itoe perkakas roemah, atawa bekerdja pada itoe perkakas dengen samaoenja ada di mana jang memang tempatnja, tetapi itoe perkakas tiada boleh kloewar dari rooilijn lebih dari 2 Meter.

Fatsal 25.

Jang poenja roemah atawa erf wadjib bikin bersih goot atawa oeroeng oeroeng jang ada deketnja roemah atawa erfnja dan bikin bersih tembok atawa hek sasamanja jang deket djalanbesar.

Fatsal 26.

Djikaloe roemah atawa pagernja erf, dari remboeknja rooi meester ada jang soedah roesak bikin koewatir djikaloe djatoeh samoea atawa sedikit, itoe jang poenja roemah atawa erf wadjib bikin betoel atawa merombak, di dalem tiga boelan di itoeng dari ari koetika rooi meester kasieh prentah, apa lagi djikaloe ada koewatir barang kali lekas djatoeh, itoe moesti lantas di bikin betoel atawa di boewang pada sakoetika.[74]

--- 3 : 115 ---

Ini prentah djoega terpake boeat temboknja soengi serta djagang sasamanja.

Fatsal 27.

Tembok batesnja erf sama erf itoe tingginja tiada boleh koerang dari 1 Meter lebih 50 centi meter.

Tembok batesnja erf dengen djalan besar itoe tingginja tiada boleh lebih dari 1 Meter, adapoen itoe tembok boleh di taroeh hek kajoe atawa besi sasamanja pake pilaar antaranja tiada boleh koerang dari 2½ Meter.

Fatsal 28.

Djikaloe ada djalannja ajer, djalan di erf atawa djalan di roemahnja orang tangganja, itoe djalan ajer di batesnja erfnja moesti di taroeh roedji roedji besi, antaranja tiada boleh lebih dari 5 centi Meter, dan itoe roedji-roedji erfnja moesti di bikin baik, serta di moeka itoe roedji-roedji moesti di taroeh telih, djangan sampé bisa kloewar ajernja, itoe telihan lebar dan dalemnja tiada boleh koeran[75] dari 30 centi Meter, serta apa jang tadjem atawa jang bikin tjilaka itoe tiada boleh di djalanken di mana itoe djalan ajer.[76]

--- 3 : 116 ---

Fatsal 29.

Tiada boleh orang bikin prigi oeroeng oeroeng kakoes, batoe djalan asep, tempat bikin roti, dapoer, stal, koelah tempat kotoran goejang oejoeh, atawa goedang lain lainnja, serta goedang barang barang jang tadjem sasamanja, jang bisa bikin karoegiannja orang tangganja, di bikin ada tempat jang deket temboknja sendiri atawa tembok jang orang tangganja toeroet poenja, djikaloe djaoehnja dari itoe tembok koerang dari 2 deci Meter, di itoeng dari kakinja fondament tembok, adapoen itoe deci Meter samanja sapersapoeloh Meter, dan itoe Meter sama dengen ello Nederland.

Fatsal 30.

Samoea roemah pager bamboe (gedeq) maskipoen di taroeh pajon atap atawa lainnja atep, itoe tiada boleh di berdiriken djaoehnja koerang dari 2 Meter 5 deci Meter dari itoe tembok atawa pager lainnja.

Tiada boleh sama sekali orang berdiriken itoe roemah deket djalan besar, lainnja jang memang soedah dapet idinnja prentah.[77]

--- 3 : 117 ---

Fatsal 31

Djikaloe ada prahoe tinggelem di dalem ajer jang terpake orang banjak, itoe djikaloe soedah ada prentahnja rooi meester moesti lantas di pergiken.

Hal bolehnja melihat-lihat djikaloe orang berdiriken roemah serta bolehnja melihat liat [78] orang jang di soeroeh berkerdja pakerdjaan berdiriken roemah.

Fatsal 32.

Jang djadi rooi meester itoe di wadjibken apa jang terseboet di bawah ini.

1. Djikaloe ada orang minta hendak bikin atawa bikin betoel roemah, atawa hendak merombak roemah, itoe rooi meester memriksa serta meraportkan apa adanja hal permintaannja itoe orang jang hendak bikin atawa merombak roemah, serta hal roepanja bagi mana bolehnja hendak bikin roemah.

2. Melihat-lihat bolehnja mendjalanken serta bolehnja menetepi pranatannja dari hal orang bikin roemah jang termoewat ini soerat, serta melihat-lijhat kedjalanannja prentahnja negri, serta bolehnja mendjalanken idinnja negri bikin[79]

--- 3 : 118 ---

roemah sasamanja.

3. Mendjalanken rooien serta schouwen.

4. Melihat-lihat djikaloe ada jang melanggar pranatan termoeat ini soerat.

5. Lama-lamanja di dalam tiga boelan sekali memriksa segala got bikinannja negri, soepaja mengatahoei apa wadjibnja jang sama poenja erf soedah di tetepi atawa tiada, boewat wadjibnja jang terseboet fatsal 25, di ini pranatan.

Saben tiga boelan sekali rooi meester meraportkan pada negri apa adanja jang di priksa, djikaloe ada perloenja negri boleh kasih prentah ini atoeran tiada oesah di tetepi.

Fatsal 33

Djikaloe ada jang poenja permintaan jang terseboet nomer 1. Fatsal 32. Itoe rooi meester bolehnja priksa pake mengatahoei.

1. boenjinja ini pranatan 2. itoe permintaan apa tiada bikin karoegian orang tangganja, dari hal[80]

--- 3 : 119 ---

kaslametannja serta apa tiada ada koewatirnja barang kali terbakar roemahnja, serta tiada bikin kotor.

Fatsal 34.

Djikaloe rooimeester poenja kira, dari pendeknja erf jang hendak di teroeh roemah. Ajernja tida bisa kloewar dari itoe erf dan lain- lainnja, mendjadiken koerang baik pada kaslametannja jang hendak tinggal, itoe negri lantas kasih prentah memariksa pada dokter kalawan itoe erf. Adapoen itoe dokter moesti lantas bikin proces perbaal hal adanja itoe jang di priksa, di hatoerken pada negri,

Djikaloe dokter memriksa, djikaloe ada perloenja rooimeester djoega moesti dateng di itoe erf, soepaja kasih katrangan pada dokter.

Fatsal 35.

Djikaloe rooimeester meraportkan tiada baik, itoe soerat raportnja moesti menjeboetkan saperti di bawah ini.[81]

--- 3 : 120 ---

1. Hal permintaannja jang hendak bikin roemah atawa roepanja roemahnja, itoe mana jang di bilang tiada baik,

2. Bolehnja bilang tiada baik itoe sebab dari apa, negri lantas kasih prentah pada jang poenja permintaan, apa sebabnja tiada baik.

Sabeloemnja rooimeester mengatoerken raportnja lebih doeloe moesti djalan priksa ka erf jang hendak di taroeh roemah, dan moesti di priksa lebih doeloe jang poenja permintaan, adapoen djikaloe jang poenja permintaan tiada menrima apa jang djadi permintaannja di bilang tiada baik, itoe boleh mengatoerken soerat permintaan pada negri, soepaja di commisie, negri memrentahkan commisie pada orang jang sama djadi toekang, sabrapa onkostnja itoe commisie djoega di pikoel oleh jang poenja permintaan. Adapoen di dalem soerat permintaannja moesti menjebutken sebabnja poenja permintaan soepaja di commisie.

Adapoen jang berdjalan commisie orang tiga, jang satoe dari prentahnja negri jang doewa dari jang poenja permintaan [82]

--- 3 : 121 ---

serta rooimeester.

Itoe commisie di dalem delapan ari moesti raport pada negri apa jang djadi pikirannja, negri lantas memrentahken katrangan pada jang poenja permintan.

Fatsal 36.

Djikaloe ada jang melanggar jang terseboet nomer 4 fatsal 32 di ini pranatan, rooimeester moesti lantas priksa katempatnja, lantas mendjalanken schouwen atawa rooien, jang melanggar moesti di kasih prentah dateng ada di tempat itoe.

Di dalem delapan ari rooimeester meraportken pada negri termoeat soerat.

Fatsal 37.

Djikaloe ada jang bikin betoel roemah, itoe rooimeester saben ari boleh dateng priksa, djikaloe rooimeester tiada boleh lihat atawa di bikin ewoeh, lantas minta kawasa pada negri begitoe djoega djikaloe rooimeester ada kira ada jang beloem trang dari negri, djoega boleh masoek boewat priksa.

Fatsal 38.

Jang poenja permintaan moesti bajar onkost pada rooimeester,[83]

--- 3 : 122 ---

saperti jang terseboet di bawah ini.

Djikaloe ada orang bikin pager batoe, taroeh pager erf sasamanja f. 0,50. boeat satoe Meter menoeroet rooilijn, djikaloe rooien roemah jang temboknja djatoeh betoelnja rooilijn atawa djikaloe bolehnja bikin roemah jang temboknja bikin roemah erfnja beloem ada pagernja batoe boeat bates dengen rooilijn, bajarannja 10 cent boeat satoe meter  perseginja di dalem roemah atawa bij gebouw dengen bolehnja rooien itoe onkostnja temboknja erf tiada boleh di etoeng sendiri sendiri, boleh tjoema minta onkostnja satoe sadja.

Djikaloe bolehnja rooien bikin betoel roemah sasamanja, itoe bajarannja f 0,75 boeat satoe meter, tembok moeka.

Djikaloe schoewen bolehnja bikin betoel roemah sasamanja itoe bajarannja f 10, katrangannja onkost bolehnja scheuwen terseboet kadoewa di fatsal 12 di ini soerat, tetapi arganja kartas zegel jang djadi pegangannja jang poenja permintaan beloem termasoek itoe onkost.[84]

--- 3 : 123 ---

Djikaloe schouwen soepaja rooimeester membilang remboeknja pada jang poenja permintaan baiknja jang hendak di kerdja, itoe bajarannja f.

Pegangan soerat jang dari negri atawa dari rooimeester itoe boeat petoek jang itoe onkost jang terseboet di atas soedah di bajar.

Lain dari itoe jang poenja permintaan moesthi bajar pada dokter jang priksa terseboet fatsal 34 serta pada commissie jang terseboet fatsal 35 satoe satoenja lid f 5.

Hal Hoekoeman

Fatsal 39

Siapa jang melanggar fatsal 1 di hoekoem denda f 9 sampe f 30.-

Jang melanggar fatsal 8. djikaloe bolehnja moelai bekerdja sabeloemnja dapet idin, di hoekoem denda f 9 sampé f 30. maskipoen soedah nama dapet idin, tetapi soeratnja idin beloem di kasihken lantas moelai bekerdja itoe di hoekoem denda f 3,

Jang melanggar fatsal 9 dendanja f 9. sampé f 30. lihat[85]

--- 3 : 124 ---

dari besar ketjilnja roemah,

Jang melanggar fatsal 12. Dendanja f 9. sampé f 30. lain dari itoe djikaloe ada perloenja, jang melanggar moesthi memboewang apa jang soedah di kerdja.

Jang melanggar fatsal 13, 14, 15 dendanja f 9. sampé f 30. lain dari itoe jang melanggar moesti memboewang apa jang soedah di kerdja tiada menoeroet pranatan.

Jang melanggar fatsal 16 dendanja f 9 sampé f 30 lain dari itoe jang melanggar moesti bikin apa jang di prentahken.

Jang melanggar fatsal 18 dendanja f 9 sampé f 30 lain dari itoe jang melanggar moesti mengganti pajon jang dilarang, di ganti apa jang soedah di prentahken.

Jang melanggar fatsal 19 dendanja f 9 sampé f 30 lain dari itoe djikaloe ada ferloenja[86] jang melanggar moesti memboewang apa jang soedah di kerdja.

Jang melanggar fatsal 20 dendanja f 9 sampé 30 lain dari itoe jang melanggar moesti bikin apa jang misih koerang.

Jang melanggar fatsal 21 dendanja f 9 sampé f 30. lain dari itoe jang melanggar moesti memboewang apa jang lebih[87]

--- 3 : 125 ---

dari rooilijn.

Jang melanggar fatsal 22 dendanja f 9 sampé f 30 lain dari itoe jang melanggar moesti mengowahi apa jang tiada menoeroet pranatan.

Jang melanggar fatsal 24 dendanja f 9 sampé f 30, lain dari itoe jang melanggar moesti lekas bawa pergi bekakasnja.

Jang melanggar fatsal 25 dendanja f 3 sampé f 12 lain dari itoe jang melanggar moesti bikin bresieh serta lekas bikin baik.

Jang melanggar fatsal 26 dendanja f 13 sampé f 60, lain dari itoe jang melanggar moesti lekas bikin betoel atawa lantas moelai merombak.

Jang melanggar fattsal 28 dendanja f 3 lain dari itoe jang melanggar moesti bikin apa jang terseboet fatsal 28 tadi.

Jang melanggar fatsal 29 dendanja f 9 lain dari itoe jang melanggar moesti memboewang apa yang soedah di kerdja tiada menoeroet pranatan.

Jang melanggar fatsal 31 dendanja f 9 sampé f 30 lain dari itoe jang melanggar moesti lekas bawa pergi apa jang terseboet fatsal 31 tadi.[88]

--- 3 : 126 ---

Fatsal 40.

Samoea orang tiada boleh bikin koerang adat atawa bikin koerang baik dan lain lainnja jang bikin koerang enak hatinja rooimeester, apa lagi bikin ewoeh djikaloe baroe mendjalanken wadjibnja, jang melanggar ini prentah di hoekoem denda f 9 sampé f 30 lihat lihat dari perkaranja.

Fatsal 41.

Djikaloe soedah di prentahken manka jang poenja erf tiada maoe mendjalanken itoe prentah, mengowahi atawa merombak serta bikin apa jang tersebut fatsal 30. negri boleh mendjalanken sendiri, sabrapa onkosnja djoega di bajar dari itoe jang ponja erf.

Fatsal 42.

Djikaloe rooien atawa schouwen roemahnja orang djawa hendak di tinggali sendiri, onkostnja rooien atawa schoewen tersebut fatsal 38 di bikin koerang satoe bahagian dari tiga, samoea denda jang terseboet fatsal 39 boeat orang djawa djoega di bikin koerang satoe bahagian dari tiga.

Ini soerat pranatan di tersiarken pada sagala orang soepaja

--- 3 : 127 ---

sama taoe dan menoeroet saperloenja.

Djatoehnja pranatan ari 23 boelan Djoemadilakir tahoen Dal 1823. atawa ari 1 Januari 1894.

--- 3 : 128 ---

Ăngka 86

Undhang-undhang

Têrang saandhap ing sampeyan dalêm, ingkang sinuhun kangjêng susuhunan, mupakat lan ingkang bapa kangjêng tuwan residhèn, ing Surakarta.

Manira Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat, pêpatih ing karaton dalêm Surakarta Adiningrat, andhawuhake kaya ing ngisor iki.

Sawuse manira andhawuhake pranatan sêsanggane wong bumi desa lan kampung-kampung kaya kang kamot ing undhang-undhang katitimasan kaping 15 Sapar Dal 1823, ăngka 70 ing saiki sarupane wong ing bumi desa utawa ing kampung-kampung padha manira tamtokake tumindake rundha utawa patrol mung ana ing padesan utawa pakampungan dununge dhewe-dhewe, dene para pulisi sabêbaune kawajiban angulat-ulatake têtêpe rundha patrole wong ing desa lan ing kampung-kampung mau.

Manawa ana kang ora ngèstokake undhang-undhang iki

--- 3 : 129 ---

bakal kasêrêg prakara nêrak parentah, yèn ana prêlune bakal kaundur saka kalungguhane.

Iku sarupane uwong padha sumurupa lan angèstokna saprêlune.

Dhawuhing undhang-undhang tanggal kaping 8, sasi Ruwah, taun Dal, ăngka 1823. Utawa kaping 14 Pèbruari 1894.

Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat.

--- 3 : 130 ---

Ăngka 87

Undhang-undhang

Têrang saandhap ing sampeyan dalêm, ingkang sinuhun kangjêng susuhunan, mupakat lan ingkang bapa kangjêng tuwan residhèn, ing Surakarta.

Manira Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat, pêpatih ing karaton dalêm Surakarta Adiningrat, andhawuhake kaya ing ngisor iki.

Sarèhne sarupane abdi dalêm pulisi wus padha kaparingan balănja kang pantês kèhe, marmane ing mêngko manira anamtokake sarupane abdi dalêm pulisi padha ora manira wênangake mupu prabeya rajakaya saka wong kang padha anyuwun lulusan pangêdole, lan kang nyuwun lilah pambêlèhe sarta kang anyuwun lulusan panggawane marang panggonan liya, apadene prabeya pangêcape kaya kang muni ing layang undhang-undhang kang katitimasan kaping 16 Januari taun 1879, ăngka 2 sarta katitimasan kaping 23 sapar Alip, 1819, utawa tanggal kaping 19 Oktober, taun, [tau...]

--- 3 : 131 ---

[...n,] 1889, ăngka 3 sarta waragad kitir palih[89] pangêdole iwak rajakaya kang muni ing layang undhang-undhang katitimasan kaping 5 Rabingulakir Dal, 1823, utawa kaping 16 Oktober 1893, ăngka 19, nanging dhuwit prabeya mau lumadi marang nagara, dene kèhe isih lastari kaya kang wus kalakon.

1. Siji-sijine rajakaya kang diêdol, prabeyaning lulusane 10 sèn.

2. Kang kasuwunake palilah pambêlèhe, 5 sèn.

3. Kang kasuwunake lulusan panggawane marang panggonan liya, 5 sèn.

4. Kang diêcap wêsi bang bakal kabêlèh, 10 sèn.

5. Kitir pangêdole iwak sawiji-wijining rajakaya, 5 sèn, dene waragad anganakake cap wêsi bang sarta patukone arêng piranti angêcap, dalah baune apadene kalowongan layang lulusan, lan kitir sapêpadhane iku padha manira paringi saka nagara.

Kang manira paringi wêwênang sarta manira wajibake awèh lulusan rajakaya kang diêdol, kang kasuwunake palilah pambêlèhe, [pa...]

--- 3 : 132 ---

[...mbêlèhe,] kang kasuwunake lulusan panggawane marang panggonan liya sarta kasuwunake cap wêsi bang, apadene awèh kitir palilah pangêdole iwak, iku sarupane abdi dalêm panèwu distrik sarta para mantri ondêr dhistrik.

Lumadine dhuwit prabeya marang nagara mau sabên tanggal sapisan sasi Jawa, mawa katrangan sangkane dhuwit waragad mau, mêtu saka kabupatèn pulisi.

Tumapake layang undhang-undhang iki besuk tanggal sapisan sasi Pasa, dene wiwit lumadine dhuwit prabeya mau besuk tanggal sapisan sasi Sawal, padha ing taun Dal 1823 ika.[90]

Manawa ana kang ora ngèstokake layang undhang-undhang iki kapatrapan dhêndha kèhe ora luwih satus rupiyah, utawa kapatrapan nyambut gawe paksan lawase ora luwih têlung sasi, yèn kang ora ngèstokake mau abdi dalêm, manawa ana prêlune bakal mawa kaundur saka kalungguhane.

Iku sarupane uwong padha sumurupa lan padha angèstokna saprêlune.

Layang undhang-undhang iki kalumrahake sarta katèmplèkake [katèmplè...]

--- 3 : 133 ---

[...kake] ana ing panggonan kang katon ing akèh, supaya aja ana kang ngaku ora sumurup unine lan surasane.

Dhawuhing undhang-undhang tanggal kaping 12 sasi Ruwah taun Dal, ăngka 1823. Utawa kaping 18 Pèbruari 1894.

Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat.

Kathahing prabeya lulusan kados undhang-undhang punika, kaewahan kawrat ing pranatan ăngka 109.

--- 3 : 134 ---

Ăngka 88

Undhang-undhang

Têrang kangjêng tuwan residhèn, ing Surakarta

Manira Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat, pêpatih ing karaton dalêm Surakarta Adiningrat, andhawuhake kaya ing ngisor iki.

Ing layang undhang-undhang manira katitimasan kaping 29 Mulud Dal 1823, ăngka 78, anamtokake sarupane bêkêl desa utawa sêsulihe kang angladèkake dhuwit têbasan waragad panggarape lurung gêdhe lan dhuwit krigaji katur ing nagara mawa angladèkna wujuding piyagêm cacêkêlane, marmane sarupane kang padha duwe gêgadhuhan bumi desa kang babêkêle durung dicêkêli layang piyagêm, banjur padha dicêkêlana, babêkêl kang durung nyêkêl layang piyagêm mau uga padha anjaluka cacêkêlan piyagêm, anêtêpi pranatan kang wus padha kadhawuhake, sarta wiwit besuk ing bakda garêbêg Pasa Dal 1823, gone para bêkêl desa padha angladèkake dhuwit têbasan waragad panggarape lurung [91]

--- 3 : 235 ---

gêdhe lan dhuwit krigaji mau wus padha anêtêpi angladèkake wujude layang piyagêm cacêkêlan mau.

Iku sarupane uwong padha sumurupa lan angèstokna saprêlune.

Layang undhang-undhang iki kalumrahake sarta katèmplèkake ana ing panggonan saparlune, supaya aja ana kang ngaku ora sumurup ing unine.

Dhawuhing undhang-undhang tanggal kaping 16 sasi Ruwah taun Dal, ăngka 1823, utawa kaping 22 Pèbruari 1894.

Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat.

--- 3 : 136 ---

Ăngka 89

Têrang saandhap ing sampeyan dalêm, ingkang sinuhun kangjêng susuhunan, mupakat lan ingkang bapa kangjêng tuwan residhèn ing Surakarta.

Manira Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat, pêpatih ing karaton dalêm Surakarta Adiningrat, andhawuhake kaya ing ngisor iki.

Sarupane abdi dalêm panèwu dhistrik, iku isih lastari mawa kaparingan gêgadhuhan kagungan dalêm palêmahan kang kanggo papan kadhistrikan, kalawan lêlahanan, kaya kang kasêbut bab kaping pindho ing layang dhawuh pranatan dalêm amarêngi ing dina Sêtu tanggal kaping 8 sasi Pasa taun Wawu ăngka 1801, dene sarupane mantri dhistrik sapangisor iku kalilane nganggo palêmahan kang ditrêpi omahe amung saka rêrukunane lan kang duwe gêgadhuhan utawa kang nguwasani palêmahan mau, apa sarukune dhewe, kaya ta sarana majêgi sapêpadhane kang pantês.

Iku sarupane uwong padha sumurupa lan angèstokna.

--- 3 : 137 ---

ing saparlune.

Dhawuhing pranatan tanggal kaping 22 sasi Ruwah taun Dal ăngka 1823, utawa kaping 28 Pèbruari 1894.

Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat.

--- 3 : 138 ---

Ăngka 90

Undhang-undhang

Têrang saandhap ing sampeyan dalêm, ingkang sinuhun kangjêng susuhunan, mupakat lan ingkang bapa kangjêng tuwan residhèn, ing Surakarta.

Manira Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat, pêpatih ing karaton dalêm Surakarta Adiningrat, aparing sasurupan marang sarupane uwong, mungguh dhuwit prêsèn pajêg kang lumadi marang nagara, kaya kang muni ing layang undhang-undhang katitimasan kaping 15 Sapar Dal 1823, utawa kaping 29 Agustus 1893, ăngka 10, iku pangitunge saka pajêg mau kalêbu ubarampene kang ajêg lumadine, amarga ubarampe kang ajêg lumadine mau uga kalêbu jênêng pajêg, sarta uga pamêtuning bumi desa ing kono.

Iku sarupane uwong padha sumurupa lan padha angèstokna saprêlune.

Layang undhang-undhang iki kaparingake marang para panggêdhe sarta

--- 3 : 139 ---

para pulisi, supaya banjur kalumrahake marang wawêngkone dhewe-dhewe, sarta katèmplèkake ana panggonan saprêlune, supaya aja ana kang ngaku ora sumurup unine.

Dhawuhing undhang-undhang tanggal kaping 20 sasi Sawal taun Dal, ăngka 1823. Utawa kaping 26 April 1894.

Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat.

--- 3 : 140 ---

Ăngka 91

Undhang-undhang

Têrang saandhap ing sampeyan dalêm, ingkang sinuhun kangjêng susuhunan, mupakat lan ingkang bapa kangjêng tuwan residhèn, ing Surakarta.

Manira Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat, pêpatih ing karaton dalêm Surakarta Adiningrat, andhawuhake kaya ing ngisor iki.

Mungguh kang manira paringi wawênang sarta manira wajibake awèh lulusan rajakaya kang diêdol, kang kasuwunake palilah pambêlèhe kang kasuwunake lulusan panggawane marang panggonan liya, sarta kasuwunake cap wêsi bang apadene awèh kitir palilah pangêdole iwak, kaya kang muni ing layang undhang-undhang katitimasan kaping 12 Ruwah Dal 1823. Utawa kaping 18 Pèbruari 1894, ăngka 87, iku ora ngêmungake abdi dalêm panèwu dhistrik sarta para mantri ondêr dhistrik bae, sarupane para dêmang dhistrik uga padha manira paringi wawênang sarta manira wajibake

--- 3 : 141 ---

awèh lulusan rajakaya kang diêdol sapanunggalane mau, supaya andadèkake mayare kang padha duwe prêlu nyuwun lulusan.

Iku sarupane uwong padha ngèstokna saprêlune.

Layang undhang-undhang iki kaparingake marang para panggêdhe sarta para pulisi, supaya banjur kalumrahake marang wawêngkone dhewe-dhewe, sarta katèmplèkake ana panggoan saprêlune, supaya aja ana kang ngaku ora sumurup unine.

Dhawuhing undhang-undhang tanggal kaping 12 sasi Dulkangidah, taun Dal, ăngka 1823. Utawa kaping 17 Mèi 1894.

Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat.

Sasampunipun kalênggahan dêmang dhistrik sami karucat, kados undhang-undhang ăngka 111, undhang- undhang punika lajêng botên tumindak.

--- 3 : 142 ---

Ăngka 92

Têrang saandhap ing sampeyan dalêm, ingkang sinuhun kangjêng susuhunan, mupakat lan ingkang bapa kangjêng tuwan residhèn, ing Surakarta.

Manira Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat, pêpatih ing karaton dalêm Surakarta Adiningrat, andhawuhake kaya ing ngisor iki.

Sarupane gugate kang duwe gêgadhuhan bumi desa utawa kang majêgi marang dêmang bêkêl sapêpadhane, prakara pajêg utawa lêladèn sapanunggalane kang magêpokan wajibe dêmang bêkêl sapêpadhane mau, iku katindakna dening paprentahan kabupatèn pulisi kang ngêrèhake bumi desa kadêmangan utawa kabêkêlane mau, mangkono uga manawa ana ature dêmang bêkêl sapêpadhane, apadene warise dêmang bêkêl sapêpadhane mau, prakara kang tumrap utawa magêpokan kalungguhane dêmang bêkêl sapêpadhane, iku iya katindakna dening paprentahan kabupatèn pulisi kang angêrèhake palêmahan dununge kang digugat, kabèh

--- 3 : 143 ---

mau sawuse rampung papriksane, bupati pulisi angladèkna papriksane marang manira mawa panimbang kang mupakat kaliwon panèwu mantrine kang padha anggarap, manawa panindake mau wus anyukupi, manira bakal andhawuhake layang kêkancingan têrang ing kangjêng tuwan residhèn, minăngka karampungane prakara mau, dene manawa gugate dêmang bêkêl sapêpadhane apadene warise dêmang bêkêl sapêpadhane mau pancèn tatela silah lan prakara kalungguhaning dêmang bêkêl sapêpadhane mau, kaya ta: ngudi balining dhuwit sapêpadhane raja mal kang wus katampan dening kang duwe gêgadhuhan bumi desa utawa kang majêgi, iku lêstari katindakna dening pangadilan kaya kang wus kalakon, mungguh waragading prakara kabèh mau ora owah kaya pranatan dalêm amarêngi ing dina Salasa tanggal kaping 15 sasi Ruwah taun Jimawal, 1821.

Iku sarupane uwong padha sumurupa lan angèstokna saprêlune.

Dhawuhing pranatan tanggal kaping 26 sasi Dulkangidah taun Dal ăngka 1823. Utawa kaping 31 Mèi 1894.

Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat.

--- 3 : 144 ---

Ăngka 93

Undhang-undhang

Têrang kangjêng tuwan residhèn ing Surakarta.

Manira Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat, pêpatih ing karaton dalêm Surakarta, andhawuhake kaya ing ngisor iki.

Sarupane wong kang padha anyewakake kareta, ing waktu pasamuwan balapan, wiwit tanggal kaping 23 tumêka kaping 27 Juni iki, ora manira lilani angundhakake pasewane luwih saka kang kapratelakake ing ngisor iki.

Kareta jaran loro bangku siji.

Sajam ... rong rupiyah, sajam satêngah ... têlung rupiyah, rong jam ... patang rupiyah, rong jam satêngah ... limang rupiyah, têlung jam ... nêm rupiyah, patang jam ... pitung rupiyah.

--- 3 : 145 ---

Kareta jaran loro bangku loro.

Sajam ... têlung rupiyah, rong jam ... limang rupiyah, têlung jam ... pitung rupiyah, patang jam ... wolung rupiyah.

Dene tumrape kareta kang lumrah diarani andhong iku pasewane: yèn ngêmot wong loro lumaku marang balapan ... sèkêt sèn, ulihe saka balapan ... sèkêt sèn, yèn luwih saka wong loro tumêkane wong lima, lumaku marang balapan ... pitung rupiyah limang sèn, ulihe saka balapan ... pitung rupiyah limang sèn.

Manawa ana kang ora angèstokake pêpacake undhang-undhang iki, bakal kasêrêg sarta kapatrapan paukumane wong anêrak parentah.

Layang undhang-undhang iki kaparingake marang para panggêdhe sarta para pulisi supaya banjur kalumrahake marang wawêngkone dhewe-dhewe, sarta katèmplèkake ana panggonan saparlune supaya aja ana kang ngaku ora sumurup unine. [u...]

--- 3 : 146 ---

[...nine.]

Dhawuhing undhang-undhang tanggal kaping 18 sasi Bêsar ing taun Dal 1823. Utawa tanggal kaping 22 sasi Juni ing taun 1894.

Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat.

--- 3 : 147 ---

Ăngka 94

Têrang saandhap ing sampeyan dalêm, ingkang sinuhun kangjêng susuhunan, mupakat lan ingkang bapa kangjêng tuwan residhèn, ing Surakarta.

Manira Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat, pêpatih ing karaton dalêm Surakarta, andhawuhake wuwuhan surasane bab kaping 8 ing layang dhawuh papeling katitimasan kaping 15 Nopèmbêr 1867, ăngka 1738, kaya ing ngisor iki.

Wong kang wani anggadhe, tuku utawa nêbas lêmpunging sawah saka panggêdhening desa ngabèi dêmang bêkêl sapêpadhane, iku yèn nganti dadi prakara, dhuwit panggadhe panuku utawa panêbase mau kailangake, ora kêna ngucik nyuwun baline amarga têtêp saka inane dhewe.

Iku sarupane uwong padha sumurupa lan angèstokna saprêlune.

Dhawuhing pranatan tanggal kaping 16 sasi Sura taun Be, ăngka 1824. Utawa kaping 20 sasi Juli 1894.

Kangjêng Radèn Adipati Sasradiningrat.

 

---

1	teks asli hal. 12. (kembali) teks asli hal. 12.
2	teks asli hal. 11. (kembali) teks asli hal. 11.
3	teks asli hal. 16. (kembali) teks asli hal. 16.
4	teks asli hal. 15. (kembali) teks asli hal. 15.
5	pitung. (kembali) pitung.
6	payung. (kembali) payung.
7	teks asli hal. 36. (kembali) teks asli hal. 36.
8	ngêrèhake. (kembali) ngêrèhake.
9	teks asli hal. 38. (kembali) teks asli hal. 38.
10	supaya. (kembali) supaya.
11	teks asli hal. 35. (kembali) teks asli hal. 35.
12	teks asli hal. 37. (kembali) teks asli hal. 37.
13	sangsarane. (kembali) sangsarane.
14	agadhèkake. (kembali) agadhèkake.
15	lungguh. (kembali) lungguh.
16	kalakon. (kembali) kalakon.
17	teks asli hal. 58. (kembali) teks asli hal. 58.
18	teks asli hal. 57. (kembali) teks asli hal. 57.
19	boenjinja. (kembali) boenjinja.
20	boenjinja. (kembali) boenjinja.
21	teks asli hal. 64. (kembali) teks asli hal. 64.
22	teks asli hal. 66. (kembali) teks asli hal. 66.
23	teks asli hal. 63. (kembali) teks asli hal. 63.
24	teks asli hal. 65. (kembali) teks asli hal. 65.
25	teks asli hal. 72. (kembali) teks asli hal. 72.
26	teks asli hal. 74. (kembali) teks asli hal. 74.
27	teks asli hal. 76. (kembali) teks asli hal. 76.
28	teks asli hal. 78. (kembali) teks asli hal. 78.
29	teks asli hal. 80. (kembali) teks asli hal. 80.
30	teks asli hal. 82. (kembali) teks asli hal. 82.
31	teks asli hal. 84. (kembali) teks asli hal. 84.
32	teks asli hal. 86. (kembali) teks asli hal. 86.
33	teks asli hal. 88. (kembali) teks asli hal. 88.
34	talês. (kembali) talês.
35	Teks asli hal. 90. (kembali) Teks asli hal. 90.
36	dene. (kembali) dene.
37	teks asli hal. 92. (kembali) teks asli hal. 92.
38	teks asli hal. 94. (kembali) teks asli hal. 94.
39	teks asli hal. 96. (kembali) teks asli hal. 96.
40	teks asli hal. 98. (kembali) teks asli hal. 98.
41	teks asli hal. 100. (kembali) teks asli hal. 100.
42	teks asli hal. 102. (kembali) teks asli hal. 102.
43	teks asli hal. 104. (kembali) teks asli hal. 104.
44	teks asli hal. 106. (kembali) teks asli hal. 106.
45	teks asli hal. 108. (kembali) teks asli hal. 108.
46	teks asli hal. 110. (kembali) teks asli hal. 110.
47	teks asli hal. 112. (kembali) teks asli hal. 112.
48	teks asli hal. 114. (kembali) teks asli hal. 114.
49	teks asli hal. 116. (kembali) teks asli hal. 116.
50	teks asli hal. 118. (kembali) teks asli hal. 118.
51	teks asli hal. 120. (kembali) teks asli hal. 120.
52	teks asli hal. 122. (kembali) teks asli hal. 122.
53	teks asli hal. 124. (kembali) teks asli hal. 124.
54	teks asli hal. 126. (kembali) teks asli hal. 126.
55	teks asli hal. 71. (kembali) teks asli hal. 71.
56	teks asli hal. 73. (kembali) teks asli hal. 73.
57	teks asli hal. 75. (kembali) teks asli hal. 75.
58	teks asli hal. 77. (kembali) teks asli hal. 77.
59	teks asli hal. 79. (kembali) teks asli hal. 79.
60	teks asli hal. 81. (kembali) teks asli hal. 81.
61	teks asli hal. 83. (kembali) teks asli hal. 83.
62	teks asli hal. 85. (kembali) teks asli hal. 85.
63	teks asli hal. 87. (kembali) teks asli hal. 87.
64	mengganti. (kembali) mengganti.
65	tiangnja. (kembali) tiangnja.
66	teks asli hal. 89. (kembali) teks asli hal. 89.
67	Teks asli hal. 91. (kembali) Teks asli hal. 91.
68	teks asli hal. 93. (kembali) teks asli hal. 93.
69	Tembok. (kembali) Tembok.
70	teks asli hal. 95. (kembali) teks asli hal. 95.
71	teks asli hal. 97. (kembali) teks asli hal. 97.
72	teks asli hal. 99. (kembali) teks asli hal. 99.
73	teks asli hal. 101. (kembali) teks asli hal. 101.
74	teks asli hal. 103. (kembali) teks asli hal. 103.
75	kurang. (kembali) kurang.
76	teks asli hal. 105. (kembali) teks asli hal. 105.
77	teks asli hal. 107. (kembali) teks asli hal. 107.
78	lihat. (kembali) lihat.
79	teks asli hal. 109. (kembali) teks asli hal. 109.
80	teks asli hal. 111. (kembali) teks asli hal. 111.
81	teks asli hal. 113. (kembali) teks asli hal. 113.
82	teks asli hal. 115. (kembali) teks asli hal. 115.
83	teks asli hal. 117. (kembali) teks asli hal. 117.
84	teks asli hal. 119. (kembali) teks asli hal. 119.
85	teks asli hal. 121. (kembali) teks asli hal. 121.
86	perloenja. (kembali) perloenja.
87	teks asli hal. 123. (kembali) teks asli hal. 123.
88	teks asli hal. 125. (kembali) teks asli hal. 125.
89	palilah. (kembali) palilah.
90	iki. (kembali) iki.
91	135. (kembali) 135.